'JUL .* ^ S , B ct 22101586477 RHYS’S CROSS, WSf IOLO MANUSCRIPTS A SELECTION OF ANCIENT AV E L S H Manuscripts, IN PROSE AND VERSE, FROM THE COLLECTION MADE BY THE LATE EDWARD WILLIAMS, 30l0 tâorgaitWg, FOR THE PURPOSE OF FORMING A CONTINUATION OF THE MYFYRIAN ARCHAIOLOGY ; AND SUBSE- QUENTLY PROPOSED AS MATERIALS FOR A NEW HISTORY OF WALES. WITH ENGLISH TRANSLATIONS AND NOTES, BY HIS SON, THE LATE TALIESIN WILLIAMS (AB IOLO) OF MERTHYR TYDFIL. FIRST PUBLISHED FOR %\k Mclôb ÍÌDS5. Society in IS4S. "Liverpool: PUBLISHED BY I. FOULKES, iS, BRUNSWICK STREET. MDCCCl.XXXVIII. TO ^nnourabk Stomig oî ®çmmrüîmrÍ0ît, WHICH, FOR THE PAST 137 YEARS, HAS SERVED THE CAUSE OF WELSH LITERATURE, THIS SECOND EDITION OF THE HISTORICAL COLLECTION OF A DISTINGUISHED CYMMRODOR, IS, BY PERMISSION, RESPECTFULLY DEDICATED BY THE PUBLISHER. Liverpool, December 10 th, 1888. BIOGRAPHICAL NOTE. Edward Williams (Iolo Morganwg) was born at Llancarfan, Gla- morganshire, in 1747. Being a weakly child he never received a day’s schooling, but learned the alphabet from the tombstone inscriptions cut by his father, who was a mason. His mother, an excellent woman, taught him to read, writing, arithmetic, and something of music ; and in return received from him the love and sympathy of a devoted son. He worked at his father’s trade from the time he was nine years of age, and continued at home until the death of his mother in 1770, when he removed to London. There he made the acquaintance of Owen Myvyr, Dr. Pughe, Dr. David Samwell, &c. ; and the friendships then formed led to important results in Welsh Literature. In 1777, he returned to Glamorgan, settling down for the greater portion of his life at Fleming- ston. For some years he worked at his trade, but finding the occupation injurious to his lungs, he relinquished it, and took a shop at Cowbridge. He soon abandoned shopkeeping, which did not pay, for land surveying. His extensive topographical knowledge of Wales, led the Council of the Agricultural Society of England to entrust to him the survey of the whole Principality ; but the state of his health and the uncon- genial nature of the employment to one of his antiquarian tastes, retarded the work, which was eventually continued by Gwallter Mechain. Iolo’s chief delight through life was travelling about, which he did from one end of Wales to the other, in search of antiquarian relics and Welsh MSS. The first fruit of these labours appeared in the Myvyrian Archaiology of Wales, published in 1801, and jointly edited by our Bard, Owen Myvyr, and Dr. Pughe. It was Iolo who wrote the elaborate historical essay and the review of Ancient Welsh Manuscripts prefacing that work. And after the publication of the Myv. Arch., he continued during the latter twenty-five years of his life as diligent as ever in his researches, with the intention of employing the collection as materials for a new History of Wales—never fulfilled, like so many other designs of his prolific genius. The Bard at his death placed the miscellaneous treasures in the care of Mr. Taliesin Williams, his revering son, who fulfilled the charge in a filial and scholarly VI. NOTE. manner. When he had arranged the original Welsh for the press, added valuable notes, and nearly completed the English translations, his labour was interrupted by a severe attack of illness, which delayed the progress of the work for several years, and ultimately terminated in his death, which took place in February, 1847. The publishing of “ Iolo Manuscripts ” was undertaken by the Welsh MSS. Society, an association which has enriched Cambrian Bibliography with several works of the highest historical and literary value. In proof of the instrinsic merits of this humble but highly accomplished Welshman, it may be stated that Iolo was known and esteemed by many of the illustrious men of his age, such as Prince Talleyrand, Lord Stanhope, Benjamin Franklin, Bishop Percy, Dr. Aitkin, Gilbert Wakefield, Francis Douce, Dr. Burgess (Bishop of St. David’s), Horne Tooke, and Robert Southey. The latter treasured everything spoken or written by or concerning the Welsh Bard, and to shew his respect for his moral and intellectual worth, introduced him by name into his poem of Madoc:— “ Iolo, Old Iolo, he who knows The virtue of all herbs of mount or dale, Or greenwood shade, or quiet brooklet’s bed ; Whatever lore of science or of song, Sages and Bards of old have handed down.” He closed a long, laborious and honourable life on the 1 Sth of December, 1826, at the age of 81 ; and his mortal remains, together with those of his wife, his son, and daughter, repose in the same grave within the ancient church of Flemingston. PREFACE. The Collection from which the MSS. contained in this Volume were selected, was made about the beginning of the present century, by Edward Williams the Bard, better known as Iolo Morganwg, with the intention of forming a continuation of the Myfyrian Archaiology, and subse- quently proposed as materials for a History of Wales. On his death, which took place in 1827, at the advanced age of 82, his MS. Collection became the property of his son, the late Taliesin Williams, known as Taliesin ab Iolo, or Ab Iolo; who, as one of the Editors of the Welsh MSS. Society, undertook to make a Selection from the Manuscripts, and to conduct it through the press, with En- glish Translations and Explanatory Notes. Having pro- ceeded with the printing of the Work as far as page 494, his editorial labours were arrested by illness, which termi- nated in his death on February 16th, 1847, at the age of 59. In consequence of this much lamented event, the So- ciety found it necessary to engage the assistance of other hands, in order to complete the publication. And those Editors, in submitting the present Volume to the public, wish to have it understood, that they do not concur with their predecessor in the whole of the opinions he has advanced in his Notes. For instance, his remarks on Welsh Prosody do not appear to be altogether well founded, as they believe that the resemblance suggested by Dr. Davies, between the Welsh and Latin Metres, can- not be satisfactorily traced beyond the limits placed by that learned Antiquary, which was merely observable with regard to the Latin Poetry of the middle ages, without re- ferring to that Classic origin. Also, in his interpretation of Beitwy, i.e. Peitwy, (p. 419,) the original country of the Piets, they dissent from Ab Iolo, as he supposes the word to refer to Batavia or Poitou; whereas the present Editors think it more likely to mean Pictavia in Scotland, a name well known in the middle ages. Again, the Editors differ with their predecessor on the subject of Sepulchral Cams or Tumuli, as denoting the place of burial of malefactors (p. 420.) as numerous proofs can be procured of the Carn being amongst the Ancient Britons a mark of honourable sepulture. The Editors cannot conclude these introductory obser- vations without adverting to certain literal errors which exist in the Welsh text, and which must of necessity at- tract the notice of the Welsh reader, and appear as typo- graphical inaccuracies ; but they consider it their duty to exonerate the press, and to state that these apparent errors are entirely attributable to the scrupulous fidelity of Ab Iolo, who invariably inserted every thing as it existed in the Manuscript he transcribed, without altering a single touch of the pen, however obvious the clerical and acci- dental character of the error might be. The Fac Similes (at pp. 90, 288,) shew the character of the hand-writing of two of the oldest MSS. contained in this Volume. The Editors desire, on behalf of the Committee, to return their acknowledgments to Mr. Mathew Donne, for the service he has rendered, in furnishing the rubbings and tracings of the Monumental Crosses, &c. at Llanilltyd Vawr ; from which the reduced Fac Similes inserted in the present Work have been taken. CONTENTS. HISTORY. The first Number of Page denotes where the Original, and the second, where Translation may be found. The Genealogy of Iestyn ap Gvvrgan... The Genealogy of the Kings of Glamorgan The Kings of Glywysyg Iestyn ap Gwrgan The Principality of Iestyn ap Gwrgan The Children of Iestyn ap Gwrgan The Lineage of Caerlleon upon Usk ... The Four Principal Courts of Glamorgan The Royal Lineage of Coetty ... Chronological Stanzas Rhodri the Great’s Constitution of Sovereignty The Five Royal Tribes of Wales ... The Constituent Estates of Sovereignty The Arms of the Chieftains of Glamorgan Periods of Oral Tradition and Chronology .. Chronology of Remarkable Occurrences ... Roll of Tradition and Chronology The Voice Conventional of the Bards Mottoes of the Bardic Chairs ... The Chair of Neath... Tributes ... Historical Notices ... Historical Notices Short Notices.—St. Patric ... Cunedda Wledig Urien Rheged Taliesin Pedigree of Taliesin... Pedigree of Taliesin—another... Page. 3 12 18 20 23 24 26 26 27 29 30 32 32 34 3fi 40 45 49 62 63 63 64 67 69 69 70 71 72 72 the Pack. 331 357 384 387 391 393 396 398 398 402 403 406 407 409 412 417 424 430 448 448 449 45° 453 455 456 457 458 459 460 Page. Page. Maelgwyn Gwynedd 73 461 Benwyll ■ 74 461 Benwyll—another 75 463 Benwyll—also 76 464 Maelgyn Hir 77 465 Talhaiarn 77 466 Taliesin ... 77 466 The Three Irish Invasions ... 78 467 The Nine Stocks of Baptismal Bards ... 79 468 Talhaiarn’s Prayer, or the Gorsedd Prayer 79 469 The Gorsedd Prayer—another form 80 469 The Gorsedd Prayer—another 80 469 The same—another ... 80 470 The Prediction of Peredur ... ... 80 470 The same Prediction by Myrddin Emrys 81 470 Don King of Lochlyn 81 47i Serigi 81 471 Gwynedd 82 472 Saint David 82 472 Maen Cetti ... 83 473 Dwynwen... 83 473 Brynach Wyddel 84 474 The Milk-White Milch Cow ... 85 475 Illusion and Phantasm 85 475 The Principal Territories of Britain ... 86 476 The Fifteen Tribes of North Wales 87 477 Blegwryd... 87 478 Ieuan Vawr, the son of the Dewless 88 479 Triads of Embellishments 88 480 Llewelyn Bren S9 481 Gwaethvoed 90 481 Gentility and Ungentility ... 9° 482 Pedigree of Davydd Ddu Gynllwynwr 9i 483 Davydd ap Gwilym ... 92 484 Elegiac Stanzas on ditto 94 488 Gruffydd Grug 95 489 Lineage of Marchwiail, in Maelor . . 95 490 Eisteddvod of Gwern y Cleppa 96 491 Cadogan of the Battle-Axe 97 492 Owen Glendower 98 493 Sir Lawrence Berkrolles and Glendower 98 493 ECCLESIASTICAL ANTIQUITIES. 495 508 Genealogies of the British Saints ... The Three Holy Families of the Island of Britain ... 100 I09 Paok. Page. Genealogies and Families of the Saints US 515 The same, from another Manuscript 135 538 Memoranda of the Saints 147 552 Festivals of the Saints of Wales ... 152 t-n Cn 00 FABLES. FABLES OF CATTWG THE WISE. I. The Mole and the Lark ... 154 560 II. The Man who killed his Greyhound ... 154 56i III. The Two Fish 155 562 IV. The Grasshopper and the Ant 156 562 V. The Fowler and the Cooper ... 156 563 VI. The Smith who had a Good Name ... 157 564 VII. The Hog and the Cuckoo ... 157 565 VIII. The Old Woman and the Yarn 158 566 IX. The Woodpigeon and the Magpie • 159 567 X. The Man and the Mouse 159 567 XI. The Man and the Carrion .. ... l6l 570 XII. Ceinan, the Daughter of Ceinwawr 163 572 King Arthur and the Hanner Dyn ... 164 574 The Mouse and the Cat 165 575 ANCIENT FABLES. I. Envy burning itself ... ... 166 577 II. Another Version 170 580 III. Revenge ... 171 58i IV. The Owl, the Dove, and the Bat 172 583 V. The Goats, the Sheep, and the Wolves ... ... 173 584 VI. The Wild Horse 174 585 VII. The Nightingale and the Hawk... ... 175 586 VIII. Einion ap Gwalchmai and the Lady of the Green Wood 176 587 IX. The Rich Man 180 592 X. The Blind Beggar 181 593 XI. The Man and the Colt ... ... ... ... 182 594 XII. Meredydd ap Rhosser 183 595 TALES. Caradoc, and the Prison of Oeth and Anoeth >85 597 The Three Birds of Llwch Gwyn... 188 600 The Ancients of the World 18S 60 j Pa or. Page. The Dream of the Apostle Paul 190 603 The Tale of Rhitta Gawr [the Giant] 193 605 Cynfig 194 607 MISCELLANIES. The Principles of Prediction of Gildas the Prophet 195 608 Tybiawn' .. ... 196 609 The Custom of the Princes of Wales 197 610 Madoc Min ... 198 611 Gruflydd the son of Mcredydd 198 612 Ieuan Gethin ... 199 612 Rhys Brydydd [the Poet] .. 199 613 Grufydd ap Ieuan ap Rhys Brydydd ... ... 200 614 Rhys Brydydd 200 614 Coelbren y Beirdd, or Bardic Alphabet ... 203 617 Ancient Symbols 203 617 Cuttings ... 204 618 The Ten original Letters ... 205 61S The Bardic Wooden Frame ... 205 619 The Coelbren, according to Llewelyn Sion 206 620 Poetical Metres of Geraint Vardd Glâs ... 209 623 The Chair of Tir Iarll 211 625 Rules of ditto ... 211 625 Institutes of Poetry 214 629 Armlets of the Bards ... 217 632 Insignia ... 217 633 Fables ... 218 634 Coats of Arms 219 635 Names of Founders of Churches in Glamorgan ... 219 635 The Cwtta Cyvarwydd 222 638 A Fragment ... 222 639 Charter of Lantwit ... 223 639 Charter of Chirk . . 224 640 Agricultural Proverbs 224 641 Rhyming Proverbs ... 226 642 POETRY. Twenty Poems, Chiefly Amatory, by Rhys Goch of Tir Iarll, son of Rhiccert ab Einion ab Collwyn, (circa 1140.) I. A Love Song 228 645 II. A Song to Gwenn’s Hair 229 645 Page. P/VGtt. IV. The same Subject 232 646 V. The same 232 646 VI. The same 233 646 VII. The same ... 234 647 VIII. The Song of the Sleepless ... 235 647 IX. A Love Song 236 647 X. The Song of the Thrush 237 647 XI. A Love Song ... 238 648 XII. Dispatching the Sea-Mew on a Message XIII. The Bard sends Gwenn to Rome, to do penance for causing his 239 648 death 240 649 XIV. A Song to the Summer 240 649 XV. The Song of the Bower 243 649 XVI. A Song in praise of a Lady .. 244 649 XVII. A Song to the Wind 246 650 XVIII. A Song of the Jealous 247 630 XIX. A Song of the Matchless 248 650 XX. A Song of Dying of Love 250 650 Sayings of the Wise 251 651 Another Set 260 665 The Stanzas of the Excellences 262 668 Stanzas of the Achievements .. ... ... ... . . 262 668 Others ditto ... 264 672 The Crowned Babe 265 673 Verses on the Names of God, by John of Kentchurch ... 285 676 On the Age and Duration of Things, by Ditto 286 677 Ode by Grufydd Llwyd (circa 1390) 288 679 Verses by John of Kentchurch, on his Death-bed ... 290 682 A Poem on St. Illtyd, by Lewis Morganwg 292 683 • St. Teilo, by Ievan Llwyd ap Gwilym ... 295 6S5 St. David, by Ieuan Rhydderch 298 686 St. Cattwg, by Richard ap Rhys 301 686 St. ICynog, by Howel ap Davydd ... 302 686 A Poem to Another’s Book, by John of Kentchurch 3°4 687 The Secret, by Rhys Goch of Snowdon ... 307 688 A Poem to the Virgin Mary, by Ieuan ap Rhydderch 310 692 An Ode to King Henry the Seventh 313 693 Ode to Davydd Llwyd, by Gutto’r Glynn 315 694 Elegy on Llawdden, by Iorwerth Vynglwyd 317 696 A Poem to request a Fishing Net, by Meredydd ap Rhys ... 321 700 A Toem returning thanks for the same, by the same 322 702 A Poem requesting the Loan of the Greal for the Abbot of Valle Crucis, by Gutto’r Glynn ... 324 704 A Poem requesting the loan of the Greal front the Abbot of Neath, by Black Evan of the Billhook 327 706 ILLUSTRATIONS Rhys’s Cross, to front the title page. Description 36S Samson’s Cross 364 Facsimiles of MSS. first specimen 90 Ditto, second specimen 288 HANESYDDIAETH. LLYMA WEHELYTH IESTYN AB GWRGAN, TYWYSOG MORGANWG. AG YCHYDIG SON AM EU CAMPAU A’U GWEITHREDOEDD.* IESTYN, ab Gwrgan, ab Ithel, ab Owain, ab Morgan hen, yr hwn a elwid yn ei oes Morgan Mawr, ab Hywel, ab Rhys, ab Arthfael, ab Gweirydd, ab Brochfael, ab Meyryg, ab Arthfael, ab Rhys, ab Einydd, ab Morgan, ab Adras, ab Meyryg, ab Tewdric, ab Teithfallt, ab Nynaw, ab Brân, ab Edric, ab Creirvvy, ab Meyryg, ab Meirchion, ab Gwrgan frŷch, ab Arthfael, ab Einydd, ab Gorddyfwn, ab Goryc, (alias Goria,) ab Eirchion fawdfilwr, ab Ywain, ab Cyllin, ab Caradog, ab Brân, ab Llŷr, ab Baran, ab Ceri hir lyngwyn, ab Caid, ab Arch, ab Meirion, ab Ceraint, ab Greidiol, ab Dingad, ab Anyn, ab Alafon, ab Brywlais, ab Ceraint feddw, ab Berwyn, ab Morgan, ab Bleddyn, ab Rhûn ab Idwal, ab Llywarch, ab Calchwynydd, ab Enir fardd, ab Ithel, ab Llariau, ab Tewged, ab Llyfeinydd, ab Peredur, ab Gweyrydd, ab Ithon, ab Cymryw, ab Brwth, ab Selys hên, ab Annyn Dro, ab Prydain, ab Aedd Mawr. i. Annyn Dro, a elwir yn Llyfr Ieuan Deulwyn Einion Dro, a fu’r Brenin cyntaf ar Gymru, efe oedd fab i Brydain ab Aedd mawr, Aedd mawr oed frcnin ar Genedl y Cymry cynoi dyfod i Ynys Prydain, a llyma’r enwau a fu ar yr Ynys hon cyn no’i chyfaneddu, sef Clâs Merddin, a chwedi dyfod o rai Gymry iddi y gelwid hi’r Fel ynys gan amled y mel a gafwyd ynddi, a phan wybu * O Lyfr Mr. Thomas Trueman, o Bantlliwydd. B Aedd mawr am hynny a theged Gwlad ydoedd, efe a roddes wŷr a moddion i oresgyn y Felynys, a hynny a wnaeth efe, a’i Galw yn ol ei envv ei hun Prydain, efe a rannws yr Ynys yn deiran, ag un ran a gafas ei fab hynaf a elwid Lloegr, a hwn a roddes ei enw ar ei wlad, a mab arall sef y Ieuaf a gafas y ran ogledd o’r Ynys, a dywedir mai Dynwallon oedd enw’r mab hwnnw, a’r mab Canol, a elwid Annyn Dro, a gafas Dir Cymry o afon Hafren hyd for y werddon, ag anwired hyn o ystori, herwydd ei hawdurdod ai ham- geniad ar y Llyfreu Hanesion cymmeredig, Barned y dysgedig. Gwr glewfryd ydoedd Annyn. 2. Selys Hên ab Annyn, a beris losgi’r Coedydd fal a cafifai Ryseldir at yd a gwartheg, ac efe a roes enw ar y wlad a elwir Cartre Selys. 3. Brwth ab Selys hen, a wnaeth Ryfel gyntaf yn Ynys Prydain. 4. Cymryw ab Brwth, a wnaeth gyfraith gyntaf yn ynys Pryd- ain, ac a fu wellianydd mawr ar Dir a da, ac efe a gedwis lawer o bob anifeiliaid. 5. Ithon ab Cymryw a fu wellianydd mawr ar drefn wladych- iad, ac efe a wnaeth drefn ar hau yd. 6. Gweirydd mawr ab Ithon, a fu frenin Call iawn, ac efe gyntaf a wnaeth gadwraeth ar wair i borthi, meirch a gwartheg yn y gauaf. 7. Peredur ab Gweirydd, a fu wedyn yn frenin nerthol, ond ni wyddys yn awr am nemmor o’i gampau. 8. Llyfeinydd ap Peredur, oedd cadarn a chroch ei lais, fal y clywid ef cyn belled ag y cerddai wr o haul y boreu hyd haul canolddydd. 9. Gorwst ab Llyfeinydd, a fu’r Gwr buanaf ar ei droed a fu erioed, ag ni wyddus amgen no hynny o’i gampau, nid oedd iddo Blant. 10. Tewged Ddu ab Llyfeinydd, a fu frenin ar ol ei frawd Gor- wst, ag yn ei amser ef y daeth y Dieithraid o Gaerdoea i Ynys Prydain, ag a wnaethant yma fal y dywedir yn eu hanes, o waith Guttyn Owain ag eraill. 11. Llarian fwyn ab Tewged, a fu frenin mwyn iawn, a da dros ben. 12. Ithel ab Llariau a fu frenin llesol iawn ag ddysgwys gyntaf y ffordd o heiniaru Gwenith yn iawn, ac efe a wnaeth gyntaf ddosparth perchennogaeth ar Dir, 13. Enir ab Ithel, a elwir Enir Fardd, a fu frenin doeth iawn a Bardd da, efe a wnaeth drefn dda ar ddoethineb, ag a roddes fawr barch i Feirdd a Derwyddon, fal yr aeth ef a hwynt yn ben ar y Byd am ddoethineb, a Gwybodaeth. Derwyddon yn yr am- ser hynny y gelwid Gwyr wrth ddysg a ffydd, 14. Calchfynydd hen ab Enir Fardd, a wnaeth galch gyntaf, sef fal y gwnaeth ef hynny gyntaf wrth wneuthur odyn fara, Dan ei aelwyd a cherrig, a’r cerrig a friwyd yn chwilfriw gan y tân, ai tawlu ymaith a wnaeth ef, a’r gwlaw a’i gwnaeth hwynt gyntaf yn lwch a chwedi hynny yn forter yr hyn beth a galedodd yn fawr yn y tywydd, ag a pheth o’r calch hynny y gwynnodd ef ei Dy, ac o hynny y cafodd ef ei enw. 15. Llywarch ab Calchfynydd, a wnaeth gaerau main a chalch gyntaf, a Rhyfel mawr a fu rynddo a’r Estroniaid Seisnig sef y Corraniaid a ddaethant yn ei amser ef i Ynys Prydain. 16. Idwal Falch ab Llywarch oedd wr pen y gamp ar bob gorch- est, ag yn amser Dyfnwal Moelmud yr oedd ef ag yn ben hynaif yn llys Dyfnwal, ag o hynny allan yr aeth ei eppil ef o Dywys- ogion yn Ben hyneifiaid yn yr holl Lysoedd Brenhinoedd a Thy- wysogion yn Ynys Prydain. 17. Archwyn ab Idwal a fu frenin Byddar a mud, ac er hynny yn wr call iawn a dewr, eithr am ei ddiffygion ef a drowyd o’r frenhiniaeth. 18. Rhun Gamber ab Idwal, a fu frenin gwrol iawn, ag a wnaeth gyfraith na chai neb ymdrafod ag achos ei Gymodog heb gennad neu ofyngais, 19. Gorfyniaw ab Rhun Gamber, a fu frenin drwg iawn, a chreu- lon, ag ef a laddwyd ai frawd Cynfarch a ddaeth yn ei le. 20. Cynfarch ab Rhun a laddwyd am ei aflewder, a’i frawd Bleddyn a fu ar ei ôl. 21. Bleddyn ab Rhun a fu frenin da iawn ag efe a enillwys y maes lawer gwaith ar ei elynion, ag achos hynny y gelwid ef Bleddyn flaidd, a mawrbarch ydoedd. 22. Morgan ab Bleddyn oedd frenin da iawn, ac efe a wnaeth y mawrles yn ei wlad mewn heddwch ag mewn Rhyfel, ag efe a wnaeth gyfraith na ddifethid y coedydd heb Gennad y Brenin neu ddoethion y wlad, ag y llosgid bob Llofrudd, a Bradwr, a dwyn holl gyfoeth y Lleidr, a’i roi i’r rhai a yspeiliasai arnynt. rhai a wedant mai oddiwrtho ef, y cafodd Morganwg ei henw, eithr nid gwir hynny mewn Llyfr nag ystori o’r Byd fal y gwelir yn y man. 23. Berwyn ab Morgan a fu frenin cadarn, yn llwyr ddial ar ei Elynion, efe a fu gadarn yn erbyn y drwg ag ymhlaid y da. 24. Ceraint feddw ab Berwyn, awnaeth gwrw brag gyntaf yn iawn fal y dylai, a thyma’r flfordd y gwnaeth ef y Cwrw, wedi berwi y Brecci, a berwi ynddo flodau’r maes a mel, fe ddaeth Baedd ag a yfodd o’r cwrw a bwrw ei ewyn a wnaeth y Baedd ynddo, yr hynn a wnaeth i’r Cwrw fermanu a gweithio, a gwell a fu’r cwrw hynny nag un Cwrw a fu erioed o’i flaen ef, ag o hynny i maes y daeth arfer dodi berman mewn Cwrw, wedi cael allan hyn o wybodaeth yr ymrodd Geraint yn ei hollwaith i feddwi, ag a fu farw yn ei ddiod. 25. Brywlais ab Ceraint a fu frenin da a Bardd pereidd a chan- tor blasber, ag ni wyddys amgen am ei gampau, 26. Alafon ab Brywlais a fu frenin serchog iawn ar lafar a gweithred, ag efe oedd fardd godidogwaith, ag yn ei amser ef y bu Daeargryd mawr oni holltwys y mynyddau a’r Creigiau, ag y troes yr afonydd o’i gwalau, a rhedeg drwy holltadau’r ddaear. 27. Annyn Grych ab Alafon a fu frenin nerthol ag yn ei amser y codes brenin newydd o lwyr drais yngwynedd, a Rhyfel mawr a fu rhwng Annyn a’r Corraniaid, a gwaith fuddug y bu ef arnynt mewn llawer ymladd, ag yn ei amser ef y daeth y Ddraig Estron i Ynys Prydain a’r Werddon, ag yn Ynys Prydain y cymhleid- iasant a’r Rhufeiniaid er brad i’r Cymry a gwedi hynny gyda’r Saeson, eithr y maent wedi myned ar lwyr goll yn awr yn Ynys Prydain, ond y maent yn llwyr berchenogion y Werddon, ac yno fyth. ag a elwir y Gwyddelod, a phenna Brad ynys Prydain y buont a’r ail o’r tair Brif ormes, a thrydedd a fu’r Saeson. 28. Dingad ab Annyn, a gedwis gyntaf wŷr a meirch rhag ym- gyrch gelynion ag a wnaeth lawer o Gaerau a Chaerwigoedd, ag a ddysgwys gyntaf i ddynion fyw mewn Caerau. 29. Greidiol ap Dingad, a wnaeth ryfel yn erbyn y Corraniaid ag efe ai lladdodd hwynt, ag a’i gyrrodd hwynt yn drylwyr o Gymru, allawer o honynt a aethant at y Gwyddelod i’r Werddon a Llawer i’r Alban, 30. Ceraint ab Greidiawl a fu frenin doeth, ond o achos caru merch, a hi nis carai ef, efe a golles ei gof a’i Synwyr. 31. Meirion ab Dingad, ei ewyrth, a fu frenin ar ei ol ef ag o’i enw ef y gelwid Meirionydd, lie y bu ef yn Arlwydd cyn bod yn frenin. 32. Arch ab Meirion a wnaeth drefn dda ar Ryfel, ag ni wyddes amgen o’i weithredoedd. 33. Caid ab Arch a wnaeth Byntydd gyntaf ar afonydd ag a roddes ar y vvlad eu cynnal. ag efe fu iddo Blant. eithr 34. Caradawg ab Arch a fu frenin ar ei ol achos oedran Plen- tynaidd ei Nai Ceri ab Caid, a’r Caradawg hwn a fu’r Brenin glewaf a chlodfawrusaf o’r holl fyd raewn Rhyfel, a mawr ei galon- did ymhob peth, efe a enillodd lawer gwaith rnewn Rhyfel ar y Rhufeiniaid, oni ynillwyd arno drwy frâd a thwyll ag yna ei ddwyn yn wr gortrech i Rufain, ond efe a ddaeth wedi hynny i Gymru, ond yr oedd erbyn hynny ei Nai Ceri ab Caid yn frenin. ar Caradawg hwnn a wnaeth Lys ar ddull Tai Rhufain yn Aber- gwerydwyr, a elwir yn awr Llanddunwyd fawr a San Dunwyd, ai ferch ef Eurgain a briodes Bendefig o Rufeinwr yr hwnn a ddaeth gyda hi i Gymru ag un oedd ef a ddygwyd i’r ffydd ynghrist ag yn unwedd ei wraig Eurgain a ddygwyd ir ffydd, a hi gyntaf a ddygodd wybodaeth o’r ffydd i blith y Cymry, ag a ddanfonodd am Ilid Sant o wlad yr Israel o wlad Rhufain i Ynys Prydain yr hwn Ilid a elwir yn y llithion o fywyd y Saint Sioseb o Arima- thia, ag efe a fu’n ben addysg i’r Cymry yn y ffydd Gristnogol, efe a roddes drefn ar Gor Eurgain yr hon a wnaeth hi i ddeuddeg o Saint yn agos i’r Eglwys a elwir yn awr Eglwys Illtud, ond efe a losgwyd y Gôr hon gan y Brenin Edgar, wedi’r drefn hon efe aeth Ilid i Ynys Afallen yng ngwlad yr hâf lie bu efe farw ag y claddwyd ef ag Ina frenin y wlad honno a wnaeth Eglwys fawr uwch ben ei fedd ef, ar lie a elwir yn awr Glasinbyri ag yn Gym- raeg Aberglaston. 35. Ceri ab Caid a fu wr Call iawn ag a wnaeth lawer o Longau ar gost gwlad ag Arlwydd, ag am hyny y gelwid ef Ceri hir Lyngwyn gan faint ei lyngwyni ar y mor, ag efe a fu fyw yn y lie a elwir Porth Ceri. 36. Baran ab Ceri a fu frenin nerthol iawn goruwch pob un a fu o’i flaen ef am wroldeb i ymladd, a’r glewaf erioed o’r Tywys- ogion ydoedd, efe a fu fyw naw ugain a saith o flwyddi, ag a bri- odes ddeunaw gwraig a chant o feibion a merched a fu iddo, efe a godymai a’r tri gwr cryfaf o’r Byd, a threchu a wnaeth ef ar wyr Rhufain y mhob ymladd. 37. Lleyn ab Baran a fu frenin call, a glewnerth, efe a wnaeth Ryfel yn erbyn Brenin Gwynedd ag ynillodd wlad arno ef, ai galw gwlad Leyn, efe a fu fyw yn hen iawn fal ei dad. 38. Tegid ab Baran, a fu frenin call a Bardd da, efe a wnaeth drefn dda ar ddysg a gwybodaeth, ag a barodd adferiant o’r hen ddysg a gwybodaeth oedd wedi myned ar ledgoll, ag a wnaeth gynghorfa Beirdd a Darwyddon, fal y buasai gynt, efe a ddaliodd Ryfel ai elynion, ond hwy a’i daliasant ef drwy frad ag ai boddas- ant ef yn y Llyn mawr dwr a elwir am hynny o achos Llynn Tegid yngwynedd, ni bu iddo blant. 39. Llyr ab Baran, efe a ymladdodd yn gadarn a llawer Cenedl o elynion efe yrrodd y Rhufeiniaid o Ddeheubarth a’r Gwyddelod o Wynedd, a’r Llydawiaid o Gernyw, ag a wnaeth frenhiniaeth Gernyw yn un a Chymru, a myned i Gernyw i fyw a wnaeth ef. a rhoddi Gwlad Essyllwg sef fal hynny y gelwid Morganwg bryd hynny, iddei fab hynaf a elwid Bran. 40. Bran ab Llyr a fu frenin gwych, a gvvedi marw ei frodyr yn ddi blant yr aeth ef i Gernyw, gan adael Essyllwg iddei ail fab Caradawg, efe a wnaeth lawer o les yn erbyn gelynion, ag a fu ortrechol ar y Rhufeiniaid, ag a ganiattawys i wyr Llydaw wlad- ychiad yngherniw dan ammod ei nerthu ef yn erbyn Gwyr Rhu- fain yr hynn a wnaethant yn lewfryd iawn. Y Bran hwn a aeth yn Ymhoredr ar Ynys Prydain, eithr ei feibion eraill ynteu a fuant feirw, ag o’r achos hynny y daeth ei gyfoeth ef i’w fab Caradawg. 41. Caradawg ab Bran, a fu Frenin Nerthol iawn, a phan ddi- gwyddodd Ymherodraeth Ynys Prydain a gwlad Gernyw iddo yr aeth ef i Gernyw i fyw, a rhoddi Gwlad Essyllwg iddei fab Cyllin, 42. Cyllin ab Caradawg a fu frenin doeth, a mwyn iawn, ag yn ei amser ef y daeth lawer o’r Cymru i’r Ffydd Gristnogol, drwy addysg y Saint o Gor Eurgain, a llawer o wyr Duwiol o wlad Groeg a Rhufain a fuant ynghymru yn ei amser ef, efe gyntaf o’r Cymry a beris rhoddi enw Dyn arno yn faban, herwydd cyn hynny ni rhoddid enw cyn llawnoed a chael gwybodaeth o’r Cynneddfau. 43. Owain ab Cyllin a wnaeth lawer o les i’r Cristnogion, ag a wnaeth Lys mawr a theg yn ol dull Rhufain yn y Lie y buasai Lys gan Garadawg ab Arch yn San Dunwyd, ag yn hynny o le y bu fyw y Tywysogion o honaw ef hyd amser Meyryg ab Meirch- ion, efe a roddes feddiant a chyfoeth i Gor Eurgain at gynnal deuddeg Sant. 44. Eirchion ab Owain, yn ei amser ef y lladdodd yr Anghred lawer o’r Cristnogion, eithr Eirchion a aeth yn ei gwrth ag a ladd- odd lawer o honynt heb un arf miniog, na dim ond ei law noeth, ag am hynny y gelwid ef Eirchion fawdfilwr. 45. Gorwg ab Eirchion a fu frenin call a chrefyddol iawn ag efe a beris ymadael a Rhyfeloedd, ag a fynnodd wyr cynnil o wlad Rhufain i ddysgu’r iawn ffordd yn ei wlad o drin Tir ag yd. ag adailiadu Tai, ag a rhoddes lawer at gynnal Dysg a Duwioldeb, yr oedd ef yn Fardd da, efe a roddes enw newydd ar ei Lys gan ei alw Tresilian yn ol enw Sant o’r enw a laddasai’r anghred, ar enw hynn a drigodd ar y Lie hyd amser Iestyn ab Gwrgan. 46. Gorddyfwn ab Gorwg, a fu frenin gwallcofus iawn ag am hynny a drowyd allan or frenhinaeth, ai frawd a gafodd ei le a elwid Rhûn. 47. Rhun ab Gorwg, a fu frenin call iawn ag a wnaeth yn ol ei dad ymhob daioni, ag ef a wnaeth Gyfraith ar ddysg a chelfydd- yd, fal y byddai Breiniol ag anghaeth pob gwr wrth ddysg a chel- fyddyd yn ol arfer gwyr Rhufain, ag efe a’i dad a fuant ben am heddwch a Doethineb ar yr holl frenhinoedd. efe a roddes y wlad iddei nai pan ddaeth i oedran. 48. Einydd ab Gorddyfwn, a fu frenin da yn dilyn ffydd ei ewythr a’i Dad y cu, ag a roddes fraint uchelwyr i bawb a fyddai o’r ffydd Gristnogawl, efe gyntaf a wnaeth Drefydd yn ol dull Gwlad Rhufain. 49. Arthfael ab Einydd, a elwid Arthfael hen, a wnaeth lawer o eglwysydd a Threfydd a Phentrefydd yn Defod ei Dad. eithr yn ei henaint efe a droes yn anghred. 50. Gwrgan frych ab Arthfael, a fu frenin Cadarn iawn, ag a wnaeth gyfraith na chai neb ddwyn tarian eithr Cleddyf a Bwa yn unig, a hwn a wnaeth wyr ei wlad yn ddewrion iawn. 51. Meirchion ab Gwrgan, a wnaeth lawer o Drefydd, a dos- parth ar wlad yn Gantrefydd, a dosparth ar wyr wrth Ddysg a chelfyddyd, ag a gadarnhawys y fraint a graddau i wyr prawf wrth Ddysg a chelfyddyd. 52. Meyryg ab Meirchion, a fu frenin gwych a chlodfawr, ag yn ei amser ef y daeth y Gwyddyl Ffichti i Gymru, a meyryg a aeth yn ei gwrth ag ai gyrrodd ymaith ag au lladdodd, eithr efe a laddwyd gan wr o wyddyl a fu nghudd yn y coed, a’r lie a elwir Ystrad Meyryg. efe a wnaeth Lys yn y lie a elwir Tref Beferad, a’r lie a fu fyth wedyn yn un o Brif lysoedd y wlad. 53. Crair ab Meyryg, a fu frenin Duwiol iawn, a chall a thru- garog, efe a laddwyd gan y rhai digred. 54. Edric ab Crair a fu frennin annoeth iawn, ag achos o fawr awybodaeth ag annuwioldeb yn y wlad, efe a fu farw o ormod fwyta, 55. Bran ab Edric a fu frenin ynfyd a drwg ag a fu farw o ddig a ffyrnigfryd. 56. Tryhaearn ab Edric a fu frenin ar ei ol ef a ffromwyllt ydoedd ag yn ei amser ef y daeth y Saeson a’r ffichtiaid i wlad Gymru yngŵyr, eithr ni fynnai Dryhaearn eu hymlid ag am hynny y dihenyddwyd ef. 57. Nynaw ab Bran, a fu frenin gwell na’r rhai a fuant oi flaen o ddiweddar oesoedd, ag a yrrodd y Gelynion o’r wlad, ag a roddes gyfoeth i’r Eglwysydd eithr ar ddiwedd ei amser y collodd ef ei gof a’i synwyr, un Bwydfawr iawn ydoedd, a hyny a fu achos ei wallgof, 58. Teithfallt, ab Nyniaw yr hwn a elwir Teithfalch mewn rhai Lyfrau, a fu frenin da iawn, a Duwiol, a chall, a glewfryd, efe a ymladdodd a’r Saeson yn gadarn, ag ai gorchfygodd, efe a wnaeth gyfraith raid a gorfod er rhoddi o bawb gyfran o’i cyfoeth a’u meddiant, at gynnal crefydd, ag offeiriaid, a dysg, ag Eglwys- ydd, ag yn ei amser ef y daeth lawer o’r Saeson a’r Ffichti i Gymry ag a laddasant lawer iawn o ddynion, a llosgi Eglwysydd a chorau, efe a ddiweddodd ei oes yn Sant, ag a roddes ei frenhin- aeth iddei fab Tewdric. 59. Tewdric ab Teithfallt, a fu Frenin da dros ben, efe a yrrodd o’r wlad y Saeson digred a’r Gwyddelod, ag a wnaeth lawer o Eglwysydd a chorau, a rhoddi Cyfoeth iddynt efe a wnaeth Eglwys yn Llandaff yn y man lie bu Eglwys Lies ab Coel yr honno a losgwyd gan y digred, ag- efe a roddes atti diroedd helaeth ag a roddes gyfoeth i Gor Illtud, ag efe a wnaeth yno bedair Mintai deg i Wyr wrth Grefydd a dysg, a thrwyddo ef y daeth yr Illtud hynny a Garmon Sant i Gymru, ag yr Cor Eurgain ar hynny o bryd wedi myned ar- ddarfod achos ei losgi agos yn llwyr gan y Saeson, eithr Cor Newydd a wnaethpwyd gerllaw iddi gan Illtud drwy ddawn a serch Tew- dric, fal yr aeth y Gor honno yn ben Cor Ynys Prydain, ag yn ben dysg a Duwioldeb ar y Byd. ac yn hyn o amser y Gwnaeth Garmon Sant Gor yn Llancarfan, y’r hon a fu enwog iawn am ei Saint, wedi hynn fe ddaeth y Saeson i’r wlad eilwaith eithr Tew- dric a aeth yn ei herbyn ag a fu fuddugawl arnynt, eithr ei ladd a gafas ef, ar lie a elwyr Merthyr Tewdric. 60. Meyryg ab Tewdric a fu frenin da, ag a roddes dir at Eg- lwys Deilo yn Llandaf, ag at Fangor Illtud, a elwir yn awr Llan- illtud, ond ni fu ef fyw nemmor o amser wrth a fu i frenhinoedd o’i flaen ef. 61. Adras ab Meyryg a fu frenin . glewfryd iawn ag a yrrodd y Saeson ar ffo lawer gwaith gan ei lladd ai difetha, ag efe a wnaeth gyfreithiau da, a threfn dda ar wlad ag Eglwys, ag efc gyntaf a drefnodd Farchogion er cynnal cyfiavvn ymddwyn mewn Rhyfel ag iawn ymarfer ag arfau, ac er cadw golwg ar wlad a gelyn, a threfnu hyspysiad cyflwyr mewn Gwlad o bob cyflwr a digwydd, herwydd Rhyfel a chyfraith. 62. Morgan ab Adras, a ehvir Morgan Mwynfawr a Morgan Morganwg, a fu frenin enwog iawn, ag yn farchog o Lys Arthur ar ford gron. efe oedd gefnderw i Arthur, ac yn wr glanbryd iawn, a mwyn dros ben, a serchog a thrugarog iawn fal ar ei waith yn myned i Ryfel ni fynnai wr aros gartref a fedrai herwydd nerth ag oedran ddwyn Arfau, ag o hynn y gelwid ef Morgan Mwyn- fawr, ac efe a roddes yr enw Morganwg ar ei wlad ar enw hyn y sydd yn parhau hyd yn awr, a phawb o’r wlad a serchasant gymaint ei gyneddfau daionus ef fal y tyfodd o hynny ddiareb ar y wlad Mwynder Morganwg, efe a wnaeth gyfraith na leddid gelyn os gellid ortrech arno heb hyny ar un a lladdai elyn os gallai amgen, a gollai fraint Milwr a nawdd y Saint, a’r gyfraith hon a gymmerwyd i fynny gan eraill frenhinoedd ar ei ol ef.* * Mae yr Ysgrif ymma yn diweddu cyn cyrraedd Iestyn.— Ar. Iolo. C LLYMA ENWAU A HILIOGAETH BRENHINOEDD MORGANWG O AMSER MORGAN MWVNFAWR HYD AMSER IESTYN AB GWRGAN, AG ENWAU YR ARLWYDDI ESTRONIAID O AMSER IESTYN HYD YNAMSER SYR WILLIAM HERBERT ARLWYDD MORGANWG.* I. MORGAN mwynfawr a fu Frenin Gwlad forgan ac ef a roddes yr enw hyn ar y wlad, a Brenin Da Cyfiawn a thrugarog a gwrol a chall- ddoeth a mwyn a hynaws ydoedd ac am ei fwynder a’i haelioni yn amgenu ar bawb o’i gyfoedion efe a wnaeth Gyfreithiau a deddfau cyfiawn a daionus er lies ei wlad a chymaint oedd ei gariad yn ei wlad fal pan elai i Ryfel nid arhosai nebun gartref eithr ei galyn ir ymladd, ag ef a fu waithfuddug yn wastad ar ei elynion, a deddf a wnaeth na wnelai nac efe nai ddynion unryw ffyrnigrwydd ar elyn a orchfygaint nac ac un dyn byw arall o’r Byd ac na wnelai anghyfraith o drais na chyfraith o gas a chynfigen a hyn a bares fwynder yn nawttiedig drwy gorph y wlad ac o hynny y tyfes ddiareb mwynder Morganwg efe a wnaeth gyfraith baneb bynag a wnai hawl y dylait ddewis deuddeg gwr doeth a chall a Dwyfol a thrugarog i farnu’r hawl ar brenin yn gyngor iddynt. ar gyfraith hon a elwid y gyfraith Ebystolaidd herwydd fal y mae Crist ai ddeuddeg Ebystol yn barnu’r holl fyd felly ydd y Brenin ai ddeuddeg wyr doethion yn Barnu’r wlad drwy, drugaredd a mwynder ag wrth yr hon y gwnelynt o farn a chyfiawnder a thru- garedd herwydd ansawdd ac uniawnder yr hawl, a deddf oedd iddo y gommeddid i bob ryw ddyn hawl ar ddywedyd gair ar un achos gwlad ag eglwys babeth bynnag ac nis credid beth a ddwedai byn- nag yr hwn ddyn a ymddugai’n drahausfalch ag yn fifyrnig a chreulon i ddyn o’r byd ai Brodor ai Estron ai car ai gelyn, ai cymro ai anghymro, oni ddelai pen un ddydd a blwyddyn yn ol iddo amau ei dafod ai weithred ar goedd Llys a Llan coed maes a mynydd, a bod tyst o ddoeth a chydwybodus wybyddiaeth o’i iawn a chyfiawn ag edifeiriol ymddwyn at bawb o’r byd ac uniawni’r cam hyd eitha gallu ar a wnaeth ef ac yna ei dderbyn yn wr o’r wlad drachefn wrth gyngor doeth a dwyfol gynghoriaid. efe a wnaeth Lys ym Margam ac a wnaeth yno escobaeth a barheus yn Tynysgrif Iolo Morganwg o Ysgriflyfr Llywelyn Sion. oes pump escob ac yna’r aeth yn un a Llandaf. e fu Forgan yn vvyllt ei ansawdd a byrbwyllyn ei Ieuenctyd ond darfu’n well iddo wedi hyn a bod o honaw yn Frenin goreu er a fu erioed, yn ol edifaru o’i amhwyll ai fai. 2. Einydd ab Morgan mwynfawr a ddaeth wedi’n yn frenin da iawn efe a roddes lawer o Gyfoeth i’r Eglwysydd ond ni fu fyw’n hir, e a beris harddiannu Eglwysydd Teilo a Chadoc ag Illtud, ag a wnaeth Eglwys Llaneinydd, a elwir ynawr St. Nicolas. 3. Rhys ab Einydd a fu frenin dewr ag a yrres ymaith y Saeson o Gymru, ac a wnaeth Eglwys yr hon a elwir Llanbedr ar Fro. 4. Arthfael ab Rhys a fu frenin dewr eithr a laddwyd mewn rhyfel ar Saeson, wrth Eglwys yr Rhath ag yna y Claddwyd ef a wŷr a fu ortrechawl ar y Saeson. 5. Meyryg ab Arthfael a fu Frenin da iawn yn rhagorgamp ymhob peth canmoladwy, efe a gedwis allan ei elynion o’i wlad drwy nerth arfau. a drygioni drwy nerth deddfau a Chyfreithiau morgan mwynfawr, ag am ei wych a daionus Lywodraethu ef a aeth ei enw ar ddiareb hyd heddyw sef yw hynny, Enw mawryw enw Meiryg, efe a fu fyw yn bennaf yn Llanilltyd fawr lie ddoedd plas gantho. 6. Brochfael ab Meyryg a fu wedi’n yn frenin efe a wnaeth lawer o Eglwysydd a Chestyll a llawer o weithredoedd mawrion yn ddrwg ag yn dda ef a wnaeth gyntaf Gastell ynghaerdydd lle’r ydoedd hen frenhindref yn garnedd anghyfanedd, 7. Gweirydd ab Brochfael, a fu frenin doeth eithr yn aflwydd- ianus Cans clefydon a thymorau gerwinion ac afrywiog a wnaeth lawer o ddrwg i’r wlad a hynn o achos y drygioni a ddigwyddes yn ei oes ef drwy ymroi i ddrwg ag anghyfraith a ffieiddwch an- nwyfol, efe a wnaeth Eglwys Llanweirydd yr hon a elwir yn awr y Caerau, ac a fu gantho yno bias, a chynnal ei Lys ynghaer- dydd. 8. Arthfael ailab Gweirydd a fu fwy ei lwyddiant cans ef a yr- rawdd ymaith y Saeson ag a omeddawdd iddyd ged o’i wlad, ac a fu waith fuddug arnynt, 9. Rhys ab Arthfael a wnaeth lawer o Gastelli cedyrn, a llawer o Longau ac a wnaeth drwy ddeddf i bob perchen tir yn y fro hau ei hanner yn yd a phob perchen tir o’r blaeneu i hau y bedrybarth yn yd. ac y dylai bob tir lie na thyfai nac yd na Gwair a lie nis porid ac anifeiliaid fod yn eiddo’r Brenin yn ol undydd a blwyddyn wedi hawl y ddeddf, oni byddai goettir a fforestdir cyfreithlon, hyn a wnaeth lewndid mawr o fwyd dyn ac anifail yn y wlad a dynion a ddaeth iddi o bob man o Gymru i fyw onid aeth y wlad yn llawn trigolion ac yn nerthfawr ac y gelwid Morganwg Arglwyddes pob gwlad gan ei ffrwythloned ai phobloced. 10. Hywel ab Rhys a wnaeth Ryfel ac arlwyddi Gwlad Brych- einiog, am dir ystrad yw ac Euas y rhain diroedd a berthynent o iawn hawl i Hywel a Gwlad forganwg eithr Arlwydd Brycheiniog a roddes ei hawl yn y tiroedd hynny i Gadell Brenin Deheubarth, a gorfu ar Hywel golli iawn o’r tiroedd hynny a gosod terfyn ei wlad yngherig Hywel herwydd yno y codwyd y cerrig terfyn a Hywel a wnaeth yno dref deg a Chastell ai galw Cerrig Hywel yr hon dref a gyfrifir yn awr yn Mrycheiniog Morgan ab Hywel a fu ar ei ol ef. 11. Morgan ab Hywel oedd Frenin mawrwych a glewfrydig dros ben a mawr ei haelioni a’i gyfiawnder ai drugaredd ac am hynny y gelwid ef ail Arthur, efe a briodes Olwen ferch Rhodri mawr ac a ynnilles ar Hywel Dda drwy athrewyniad Edgar Brenin Llundain ac Escob Llandaf ac Esgob Dewi eithr Hywel a roddes hawl ar y tir- oedd hyn wedi hynny a Rhyfel a fu am danynt eithr Blegwryd ab Hywel brawd Morgan a wnaeth ymbil ar Edgar a’r ddau Esgob er cael ethrywyn rhwng Morgan a Hywel dda a hynny a gcspwyd, Edgar a geisiodd ddeuddeg o ddoethion y wlad i farnu’r peth yn ol Cyfraith Morgan mwynfawr ag ef yn ben cyngor iddynt sef deu- ddeg o wlad Hywel sef Deheubarth a deuddeg o wlad Morgan sef Morganwg ar hawl a ddibenwyd a rhoddi o’r tiroedd ar hawl i Forgan ai wlad ac yna y cyhoeddwyd cyfiawnder i Forgan ai wlad ar ystrad yw ac Eas ag yscymundod i’r neb a wrthwynebai’r cyf- iawnder hynny ar Allor Deilo yn Llandaf lie y mae Llyfr y Cyf- iawnder hynny i’w weled fyth a yno y daethpwyd ac heddwch i’r wlad, Yr oedd gan Forgan Lys ynghaerdydd yn y man lie bu Llys Didi Gawr Rhufain, yr hon Lys a dorrwyd yn garnedd gan y Saeson yn amser Cydwaladr fendigaid yr oedd hefyd gan Forgan Lys ymargam a hefyd Lys yn Breigan. lie byddai’n cynal Gwlad a Chyfraith ef a fu fyw yn cheugain a phump oed ac am hynny y gelwid ef Morgan hen. 12. Owain ab Morgan hên a gafas ryfel gan Owain ab Hywel dda eithr Edgar a ddaeth a llu yn erbyn Owain ab Hywel ac fe orfu arno sefyll wrth farn a roddes Edgar a’r Doethion o blaid Morgan Mawr, ac Owain a gafodd ysgymundod eithr fe a roes iawn i Owain ab Morgan ac yna y dadymchwelwyd yr ysgymun- dod. yr Owain ab Morgan hynn a wnaeth Eglwys a Chestell Ystrad Ywain ac yno y claddwyd ef a’i wraig. 13. Ithel ab Owain a fu Frenin glewírydig iawn a nerthol ac a fyddai fyw fynychaf yn ei hafdy newydd a elwid Tòn Ithel ddu efe a gadarnhaodd Gastell Caerdydd, ac yno y cyneiliai wlad a Chyfraith ac ef o elwid Ithel ddu gan ddued ei wallt a’i farf, 14. Gwrgan ab Ithel a fu frenin hael ac a roddes ar droed ac mewn grym holl gyfreithiau Morgan Mwynfawr a Rhys ab Arth- fael a’r wlad a lwyddodd yn fawr dan ei Lywodraeth, yr oedd ef yn fardd da iawn ac a wnaeth gyfreithiau ac awdurdodau da iawn i’r Beirdd y rhain a welir mewn Llyfrau hyd y dydd heddyw efe a roddes y waen a elwir Hirwaen Wrgan ynglyn Rhonddi iddei wleiddiadon a phawb o Gymro dros fyth bythoedd i hau yd a phorthi Anifeiliaid, ac oi enw ef y gelwid y tir hynny Hirwaen Wrgan. efe hefyd a roddes hawl i bob anihriog ym Morganwg i borthi da a defaid ac i adeiliaw tai fal y mae y dydd heddyw. efe am ei wy- bodaeth a elwid yn ail Selyf. 15. Iestyn ab Gwrgan a fu frenin ar ei ol ef ac yn frenin drŵg iawn a Chreulon o anhrugarog, ac yn dwyn Cas ei wleiddiadon a’i bobl, efe a fu gas rhyngddo a Rhys ab Tewdwr Brenin Deheubarth, ac a wnaeth Ryfel anghyfiawn arno ac a gyflogodd Sir Rhobert Fitzha- mon iw gynhorthwyo a chyda Sir Rhobert y daeth 12 Marchog a 24 yswain a 3000 mil o wyr, ac oi blaid Iestyn y daeth hefyd Einion ab Collwyn Arhvydd Dyfed a Cheredigion a mil o wyr a Chedrych ab Gwaith foed Arlwydd Ceredigion a mil arall, eithr wedi myned ymaith y darfu ymryson rhwng Iestyn ac Einion a Chedrych, ac o achos hynny yr aeth Einion a Chedrych ar ol y Normaniaid ac adrodd wrthynt y camwedd a wnaeth Iestyn a nhwy ai gwahawdd yn ol i Forganwg a dywedyd os mynnent y gallent ynnill Mor- ganwg ar Iestyn gan leied ei gariad yn y wlad a chymaint o’r Cymry oedd yn ei erbyn ac adrodd hefyd Cystal Gwlad oedd Morganwg ai brased am yd a phorfa a phob ffrwythau da i ddyn ac anifail, a da fu gan Syr Rhobert ai wyr glywed hynny a dyfod yn ol a wnaethant ac ymddadlu ac Iestyn a thrahaus a ffromfalch y bu ef wrthynt a diweddu a wnaeth yr ymryson mewn rhyfel ac ymladdfa fawr a fu wrth Dref ar y Mynydd Bychan lie gorfuant ar Iestyn ond Sir Rhobert a drefnodd pethau yn y modd fal y do- dwyd Cedrych ymlaenaf o’r Gad onis lladdwyd mwy nai hanner a fal hyn yr oedd amlach Cad gan Sir Rhobert na chan Einion a Chedrych ai plaid ac felly fe gafodd y llaw uchaf ar y wlad ac fe allodd ddewis iddoi hûn ai wŷr fal y mynnai a dewis a wnaeth ef y frodir bras iddoi hun ai wŷr a’r tiroedd a gafas Einion a Chedrych a’i Gwyr oeddent y rhan fwya y flaeneudir y Rhan a gymerth Sir Rhobcrt iddoi hun oedd Rhan Iestyn sef Pennaduriacth a Bren- hiniaeth Morganwg, ar Cestyll ar tiroedd ar Cyfiawnder a ber- thynei ar y Rhan hynny, sef Castell Caerdyf a’r tir perthyn, a Chas- tell Cynffig ar tir perthyn, hefyd Breiniolaethau Tir Iarll a Glyn- rhodne, a chyda hynny Maenoldir y Bont faen a’r Cyfryddid, a Maenoldir Tref Beferad a Llanilltud fawr, ar Cyfryddid a’r ddwy faenoldref hynn at yd ac enllyn ei deuly a Phlasdy gwych oedd gantho yn nhref beferad lie arferai aros yn yr haf a chynal yno ei Lŷs, y Sir Robert hynn ac ef unwaith yn hela yn nhref Beferad efe a gwympodd ac a dorrodd ei goes a’r Ceffyl wedi cilio ’mhell ac ef oddiwrth ei gyfeillion heb neb i’w gynhorthwyo, ar Ledfyr o am- ser efe a welai wr a elwir Qu yn dyfod y ffordd bonno ac am dano gleddyf ac arfau eraill, yr oedd Syr Rhobert wedi dwyn oddi- arno ei dir ac am hynny yn disgwyl am ddim llai nag angau oddiar law’r gwr arfoc eithr y Gwr a gymerth Sir Robert i fynnu ac ai dyccodd i dy bychan yng nghilfach coed ar ddull meudvvyfa ac a ddodes ynghyd yr asgwrn ac a ddanfones am wyr Syr Rhobert iw Warchadw yn ddiogel oni wellodd ei goes, ac wedi gwella e fynnai Syr Robert roi mawr anregion i eithr nis cymmerai gan ddy- wedyd ti a ddygaist fy nghyfoeth a bywyd fy ngwraig am plant a’r rhan fwyaf o’m ceraint ac nid yw’th gyfoeth oil ddim iawn imi am danynt ond gwêl nad wyf yn caru dial ar elyn yn ei anallu. dos adref yn ddiogel a chofia nid oes arnaf fi nam gwladwyr eisiau dim ond gallu i ymddial ar yr holl estroniaid a’n digyfoethawdd yn ddiachos gan nas gwnaeth erioed itti niwed lleiaf, Syr Rhobert a aeth adref yn bendrist iawn ac a alwodd ynghyd ei farchogion ag a beris roddi yn ol ei cyfoeth i bob un ni fu’n y Rhyfel yn ei erbyn a diliaw’r Caethiwed a osodwyd ganthynt ar y wlad. eithr ni fwyt- todd Syr Robert fara iach byth a bu farw o’r diwedd o wallgof a chynddaredd. yn amser Syr Robert y cymerth Harri frenin y cyn- taf Nest ferch Rhys ab Tewdwr yn rhith gwraig iddo ac a fu fyw gyda hi yng nghastell Caerdydd ai Ystafell oedd yn Nhwr y llew lie arosai Brenin bob amser a fyddai ynghaerdydd, a mab a fu i’r Brenin o nest ac ef a elwid Robert ac a fagwyd gyda merch Syr Robert yr hon a elwid mabilia a phan ddaethant i oedran hwy a briodasant a’r Brenin a wnaeth ef yn Iarll Caerloyw ai wraig ef oedd unig blentyn a thifeddes Sir Robert ac felly ar ol ei farwol- aeth ef yndaeth y Iarll Robert yn Dywysog neu Arlwydd Mor- ganwg ynghyfiawnder ei wraig ef Rhyfelwr Dewr iawn oedd y Rhobert hynn a’r glewaf o’i gyfoediawn, efe a gymerth Ran gyda’r ymherodres Mailt yn erbyn y Brenin a phan a gymerwyd y Brenin yn garcharor efe a newidiwyd yn lle’r Brenin, yn ei amser ef y gwnaethpvvyd llawer cyfraith dda er lies y wlad ac a roddwyd ei cysefin fraint i frodorion Morganwg ac y caewyd lawer iawn o dir- oedd y fro a’r Rhobert hynn gan ei eni’n gymro a fu fawr ei gariad yn ei wlad, ac a gyflawnodd lawer iawn ar y diffyg a fu o achos Rhyfel Iestyn, un mab a fu iddynt a elwid William ac ef a eti- feddodd yr Arlwyddiaeth. William ab Robert Arlwydd Morganwg ac Iarll Caerloyw a fu Arlwydd Llonydd iawn ac heddychol ac iddo y bu dwy ferch Amic ac Ysbel, Ysbel a briodes y Brenin Sion o Lundain Brenin Lloegr, yr hwn Sion oedd 4dd fab i Harri’r ail Brenin Llundain ac ynghyf- iawnder ei wraig yn Arlwydd Morganwg. amic a briodes Gilbert Iarll y Glâr ac ef ynghyfiawnd ei wraig a fu gydben Arlwydd Morganwg a’r Brenin Sion, a mab a fu i Gilbert ac Amic a elwid Gilbert Iarll y Clar a Chaerloyw, ac Arlwydd Morganwg yn gydran gydben a’r Brenin, eithr y Brenin a roddes ei ran o’r Cyf- oeth ar Penneigiaeth i Gilbert a’i etifeddion mewn hawl drosto a’r Brenhinoedd ar ei ol ef a hynny a beris dyfod a dull Cyfraith Lundain ar y wlad, y Gilbert hwn a briodes Ysbel merch Rhisiart Marsial Iarll Penfro, a mab fu iddynt a elwid Rhisiart Rhisiart Iarll y Clar a Chaerloyw ac Arlwydd ar holl Forganwg a aned yn nhref Beferad a gwr dewr oedd ef efe a wnaeth lawer o les i’r wlad a mab iddo a elwid Gilbert a ddaeth ar ei ol, Gilbert Iarll y Clar a Chaerloyw ac Arlwydd Morganwg a gafodd fab a elwid Gilbert Gibert Iarll y Clar a Chaerloyw ac Arlwydd Morganwg a fu wr hael iawn i Forganwg ac a wnaeth lawer o dai i dlodion a rhoddi iddynt bloryn o dir Gardd a pherllan a gwyr o Norddmandi i ddysgu trin y dir yn y wlâd, mab a fu iddo a elwid Gilbert a merch a elwid Eleanor. Gilbert Iarll y Clâr a Chaerloyw ac Arlwydd Morganwg a gafodd ei ladd yn yr ymladdfa fawr rhwng y Brenin Edwart yr ail ai Saeson yn erbyn Rhobert Bruce ai yscotiaid lie cafodd 30000 o scotiaid y trechaf o lawer ar 100000 o Saeson ar ymladd hon a fu mewn lie a elwid Bannwg Cingsbwrw, ac am nad oedd i Gilbert wraig fe fu farw yn ddietifedd ai chwaer Eleanor a gafas yr Ar- lwyddiaeth ac Iarllaeth Caerloyw ar ei ol ef. Eleanor chwaer a thifeddes i’r Arlwydd Gilbert a briodes Hugh* * Mae y Cyfysgrif yraina yn anghyfkwn.—Ab Iolo. BRENHINOEDD GLYWYSYG, SEF Y WLAD A ELWIR Y WEITH HONN CANTREF GWAUNLLWG Y RWNG AFON WYSG O DU GWENT, AC AFON ELERCH SEF HONNO RHYMNI FAWR O DU CIBWYR YM MORGANWG, SEF cyntaf wedi adynnill eu coron o’r Bryttaniaid yn nawdd Owain Finddu ap Masgen wledig ydoedd Glywys ab Tegid ab Cadell hen Brenin Teyrnllwg. ac efe a galas Frenhiniaeth ar Gan- tref Gwaunllyg y dan y Terfynau a gyfeirydwyd, ac oi enw ei hun y galwes efe y wlad honno Glywysyg, a’r ymgynnal yn Nghaer- llion ar Wysg. Ail y bu Gwynlliw Filvvr ap Glywys lie ydd oedd ef yn ym- gnnal Caerfule lie y gwnaeth efe Eglwys Gwynlliw fal ag ai gwelir heddyw, Mab Gwynlliw ydoedd Cattwg Sant o Lancarfan ac efe ni fynnai’r frenhinaeth, namyn ymfeudwyaw yn yr Eglwys a wnaeth- oedd efe yn Llancarfan, ac efe a roddes frenhiniaeth Glewysyg iddei Gar cyflin Morgan Morganwg, a elwir Morgan Mwynfawr, ac efe yn Frenin Penrhaith ar holl Forganwg o Afon Wysg ar occed Gwent hyd Afon Tawy am Dir Gwyr a Rhiaeth Rheged, ac efe nid amgen y Morgan hwnnw ydoedd y Trydydd Frenin Glywysyg. ac ar ol Morgan y daeth ei fab ef sef Ithel fab Morgan yn bedwerydd, ac efe a roddes roddion an- rhydeddus o diroedd a daoedd byd, yn wartheg, ac aur, ac ariant, a thlysau i’r Eglwysydd a’r Corau Saint. Rhodri mab Ithel, mab Morgan frenin, a fu’r bummed Frenin Glywysyg, ac efe a ddodes lawer o roddion i Dduw a’r Saint yn dragywydd. Meyryg ab Rhodri mab Ithel mab Morgan Mwynfawr a fu’n chweched Brenin Glywysyg, efe a wnaeth Gastell yng Nghaerllion ar wysg, ag un arall yn y lie a elwir Meigen Cil Ceincoed, ar agos afon Rhymni. gwr creulawn oedd efe, ag efe a laddwyd gan wyr Morganwg, lie ai taflasant ef bendramwnwg dros y glogwyn i’r mor, am a fynnai yng ngham a merch gwr o Bendefig anrhyd- eddus. Rhys ab Rhodri mab Ithel a fu’n Seithfed Frenin Glywysyg, efe a wnaeth lawer o Eglwysydd yn ei wlad, ac laddws lawer o Saeson, lie ydd oeddent naw am bob un oi wyr ef, ar lan Afon Elerch lie daethant i dir, a’r lie a welir hyd heddyw, yn gaerau ccdyrn cyfamgylch. ac ni chad mab iddaw gwedi ei fyned ni wy- buwyd fyth i ba le, Yna ymhen y tair blynedd Cyfraith, rhodd- wyd y Frenhinaeth iddei frawd Ffernfail. Ffernfail ab Rhodri mab Ithel mab Morgan frenin a fu yr wyth- fed frenin Glywysyg, efe a vvnaeth elusenau o dai a thiroedd a daoedd bydawl, i’r Saint ac j’r tylodion, ac ymhen Blynyddau fe ddaeth Rhys ei frawd yn ol o’r coll a welwyd arno yn briod a phedefiges o Rufain a hithau’n gares o waed iddaw, yna Ffernfail a fynnai roddi’n ol y frenhinaeth iddaw, ag ni fynnai Rys hynny. a gwedi marw Ffernfail, ydd aeth Hywel fab Rhys yn nawfed frenin Glywysyg, a’r Saeson a laddasant ei holl blant ef o frad Cynllwyn yn nyfnder heddwch a thwng tangnef cywlad. a gwedi marw Hywel ab Rhys, fe aeth Frenhinaeth Glywysyg ym Mraint hawl o Ben raith yn un a Brenhinaeth Morganwg fal y bu cyn nog amser Glywys ap Tegid. ac felly terfyna’r gyfarwyddyd parth Ach a bonedd am Naw Brenin Glywysyg. gwedi hynny fe fynnai’r Saeson yrru Brenhinoedd ar wlad Glywysyg, ag ni bu nemmor haws iddynt. canys gwyr y wlad ai lladdaint yr holl wyr difrawd a ddodwyd yn frenhinoedd arnynt gan y Saeson. a’r gyfarwyddyd honn a ddodwyd ar gof Llyfr gan- Gradawc offeiriad yn Llancarfan yn Amser Harri frenin y cyntaf o’i ddirfawr wybodau ar bob llyfrau Cyfarwyddyd, ac achau bonedd, a gwybodau Treigl gwlad a Chenedl y Cymry.* O ach Iestin ap Gwrgan, Llyfr Watkin Giles o Langanna. IESTYN AB GWRGAN. Yr achos o’r Rhyfel rhwng Iestyn a Rhys ab Tewdwr oedd hyn wedi marw owain ab Hywel dda y daeth Meredydd ei fab i Lyw- odraeth a darparu Rhyfel a wnaeth yn erbyn Owain Arglwydd Morganwg o achos yr hen amryson a fu rhwng Owain ab Hywel ag owain ab Morgan am dir Gwyr ystrad yw ag Eas, a gorfu owain ar feredydd, ag yn y flwyddyn 998 bu farw meredydd ab Owen, ag yr aeth Aedan ab Blegwryd ab Morgan mynfawr yn frenin ar holl Gymru ac ef a laddwyd gan Lywelyn ab seisyllt yr hwn Lywelyn a aeth yn frenin holl Gymry ag wedi iddo farw I cymerth Iago ab Eidwal Gyfoeth Gwynedd âi llywodraeth a Rhydderch ab Iestyn ab Gwrgan drwy nerth ei ewythr a gymerth arno Dywysogaeth y Deau ag ef a wnaeth Gastell er cynnal ei Lys ynddo ynghhaerdydd ag yno y cynneiliau a thyna’r pryd y gwnaethpwyd Castell gyntaf ynghaerdydd, eithr Hywel ab Edwin ab Einion ab Owain ab Hywel dda ai frawd Meredydd a ddaethant i Gymru a llu cadarn o wyddelod ag a laddasant Rhydderch ag fal hynny cawsant hwy lywodraeth y Deau eill dau. eithr meibion Rhydderch a Llu o wyr Morganwg a Gwent a brofasant adynill y dywysogaeth a dial Lladdiant eu tad, a Hywel a meredydd a gwrddodd a nhwy yn y Rhaethwy a gwedi mawr ymladd y gorfu- wyd ar feibion Rhydderch y flwyddyn wedi hynny y lias feredydd ab Edwin gan feib Cynan ab Seisyllt brawd Lln. ab Seisyllt er dial angeu eu hewyrth yr hwn a laddwyd Gan Hywel a Meredydd feibion Edwin, y flwyddyn nesaf yr anogawydd Hywel ab Ed- win lu o saeson i ddyfod i went er difa cyfoeth Caradoc ab Rhydderch ab Iestyn Arglwydd Caerlleon a Gwaunllwg a dwy- went isaf ac yno y lladdwyd Caradoc yr hyn a wnaeth I Iestyn gyffroi yn erbyn Hywel. ag anog Gruff ab Llywelyn ab Seisyllt Tywysog Gwynedd a wnaeth ef Iestyn yn erbyn Hywel ai yrru ef ar ffo a wnaeth ef, yny flwyddyn 1038. Yny flwyddyn 1042 y bu farw Hywel ab Owain Arlwydd Mor- ganwg Brenin da oedd ef ai amcan ar heddwch pei cawsai gan ei berthyniaid, ag ar ol Hywel y daeth ei frawd Ithel yn dywysog ag ef a fu wr da yn y wlad ond a fu farw yn ebrwydd ag wedi ei farw y daeth ei fab Gwrgan i liwio Morganwg a Hywel ab Edwin yn yr amser hynny a geisiodd ddadynill ei deyrnas oddiar Ruffydd ab Llywelyn brenin Gwynedd eithr Hywel a gruffydd a orfu ar ei wyr ef wedi marw Hywel ef a amcanasant Rydderch a Rhys meibion Rhydderch ab Iestyn adynill Deheubarth a gwladychu arni, yn hawl arfau eu tad, y ddauwr hyn a gynnullasant lu mawr o wyr Gwent a Morganwg, ag a gyfarfuant a Gruff ab Llyw- elyn a gruff a ddaeth iw cyfarfod ag ymladd gwaedlyn iawn a fu oni orfu ar Ruffudd dan gel nos fyned ymaith ef ai wyr tua Gwy- nedd ag ofn ar Rydderch a Rhys eu Calyn herwydd y colled a gawsant mewn Gŵyr. ag fal hyn y dywelodd pob ochr iw Gwled- ydd er ymgryfhau ym mhellach mewn Gŵyr a moddion Rhyfel wedi hyn y bu heddwch dros ryw ychydig o flwyddynau. Yny flwyddyn 1060 y bu farw owain ab Gruff ab Rhydderch ab Iestyn yna Caradoc ab Gruff ab Rhydderch ab Iestyn a gasgl- odd lu mawr o wyr Gwent a Morganwg ag a geisiasant gyda hynny gynnorthiant gan Harallt a Thosti ei frawd ag a aethant i ddeheu- barth ag hwy a weithiasant felly ar wyr Gruff Twysog Gwynedd fal y lladdasant hwy ef a gwedi colli’r tywysog y buant yn hawdd fuddugawl ar wyr Gwynedd, oed Crist pan fu hyn oedd 1061, Wedi marw Gruff ab LI" y daeth Meredydd ab Owain ab Edwin ab Hywel dda i wladych Deheubarth, yr amser hyn y deoles y Brenin Edward Dosti Bencynnadl y Gogledd o’r Deyrnas ag y darfu i wyr y Gogledd ddewis Marser yn Iarll arnynt a gofyn cyn- northwy o Gymry yn ei plaid a wnaethant a hynny a gawsant gan Wrgan ab Ithel ai fab Iestyn Arlwyddi Morganwg a buant fudd- ugawl a’r Arlwyddi hyn o Gymry a ddychwelasant adref yn llawn cyfoeth ag anrydedd Yn y flwyddyn 1068 y cymmerth Wrgan ag Iestyn blaid Bledd- yn ab Cynfyn yn erbyn Meredydd mab Gruff ab Lln. a buant fudd- ugawl ar feredydd ag ynillodd Bleddyn Dywysogaeth Gwynedd a Phowys oil. Yr oedd Iestyn ab yr Arlwydd Gwrgan yn briod a Denis ach Bleddyn ab Cynfyn oi wraig gyntaf sef oedd honno Haer ach Cy- hylan, ag am hynn yr oedd mawr gariadaeth ryngtyn, yny flwy- ddyn 1070 y daeth Caradoc ab Gruff ab Rhydderch ab Iestyn a a llu o normaniaid gydag ef yn gymmorth yn erbyn meredydd ab Owain ab Edwin Brenin y Deau, ag ymhlaid Caradoc y daeth Iestyn ab Gwrgan a llu mawr o wyr Morganwg yn y frwydr hon y Lias feredydd ar lan afon Rhymni yn y Lie a elwir y Rhath agos i Gastell Caerdyf ag yna y daeth Garadoc i wladychu Deheu- bar eithr yn ebrwydd wedi hynny y bu ef farw ai fab Rhydderch ab Caradoc a wladychodd ar ei ol ai Lys oedd yn Nhref Beferad, Yny flwyddyn 1072 y cymmerth Garadoc ab Gruff ab Rhydd- erch blaid Gronwy a Llywelyn meibion Cadwgan ab Bleddyn ab Cynfyn, yn erbyn Rhys ab Owain ab Edwin yr hwn a laddasai eu tad Cu a buddugawl y buant Yny flwyddyn 1074 y lladdwyd Rhydderch drwy dwyll Meir- chion ab Rhys ab Rhydderch ei gefnderw wedi marw Rhydderch y Llywiodd Rhys ab Owain Ddeheubarth ei hun Lle’r oeddent o’r blaen y cydwladychu ar cyttundeb oedd y cai Etifeddion y Gwladychiad fyned i eppil Rhydderch ab Caradoc, yn ebrwydd wedin y llas Rhys ab Owain Tywysog Deheubarth a Hywel ei frawd yn agos i Lanilltud fawr Lie y ffoasaint yn nawdd Seintwar Illtud. Yn y flwyddyn 1077, y dechreuodd Rhys ab Tewdwr wladychu Deheubarth megis cyfiawn Difedd dad i dad o Rodri mawr, yr un amser y daeth Gruff ab Cynan y iawn Difedd i Dywysogaeth Gwynedd, a Chymru ynawr oil gan eu hiawn Difeddion a da iawn a fuasai i’r wlad pei felly y cawsai fod ag aros, ond Iestyn ab Gwrgan ynawr wedi dyfod i wladychu Morganwg ar ol ei Dad yr hwn a fuasai farw yn cheugein mlwydd oed a saith ag Iestyn yntef yn gant a chwemlwydd oed ag felly y dybygid yn rhy hen i ar- ddelw Brenhiniaeth ddaearol, eithr ei harddelw a wnaeth ef, sef arddelw Brenhiniaeth Ddeheubarth ymhlaid ei Dylwyth sef ei orwyron, ag am hynn y cynnillawdd lu mawr yn erbyn Rhys ab Tewdwr, a chydag ef Madog Cadwgan a Rhyryd meibion Bleddyn ab Cynfyn, a gorfu ar Rys ffoi i’r Werddon lie cafodd ef lawer o gariad a nerth gwyr a moddion Rhyfel a dychwel a wnaeth ef a Llynges drom i Ddeheubarth ag a fu fuddugawl arnynt yngwaith Llechryd lie lias Madog a Rhyryd a gorfu ar Gadwgan ffoi o’r wlad yn llwyr, a heddwch dros ryw faint o flwyddi sef hyd y flwyddyn 1089 pan fu farw Cadifor ab Collwyn Arlwydd Dyfed ai feibion ef sef Llywelyn ag Einion a anogasant Ruffydd ab Me- redydd i frwydr yn erbyn eu harlgwydd a’u Brenin Rhys ab Tew- dwr, (ag felly hyd ddiwedd yr hanes) Wedi digyfoethogi Iestin fal hyn gan y Ffreingc yr aeth efe ar gil, ag a fu farw ynghensan yn gant ag unmlwydd ar ddeg oed gan adael ar ei ol naw mab a merch trugain a chwech o wyron Cant ag un ar deugain o orwyron deucant a naw goresgynydd a phymtheg gorchaw. ag un mab a fu farw oi flaen naw wyr pump orwyr a dau oresgynnydd ac un gorchaw, sef oeddent oil oi dylwyth. i gyd yn bedwar cant a deugain a naw. ag ef oedd y Tywysog amlaf ei dy- lwyth a fu erioed yn Ynys Prydain ag ef a gafodd Iestyn weled mab gorwyr a goresgynydd yn frenhinoedd yr hyn ni chafas Ddyn erioed o’r blaen ef weled. TYWYSOGAETH IESTIN AB GWRGAN. IESTIN ab Gvvrgan oedd Dywysog ar Wlad Forgan yn Amser y Brenin William Goch, ag yn Ngwlad Forgan ydd oedd y gvvled- ydd hynn yn cael eu cyfrif yr amser hynny. yn Gyntaf a Phennaf, Morganwg, a than yr enw hynny ydd oedd yr holl Wlad o Afon Wysg hyd Afon Nedd, ac or mor in mynyddau duon. Yn ail Gwent, a than yr enw hynny yr holl wlad rhwng wysg ag Wy, ar parthau uchaf o went a elwir Ergain ag Eäs ag ystrad yw, a elwir Tair Llawes Gwent, Yn Drydydd y Cantre Coch rhwng Gwy a Hafren hyd Bont Gaerloyw. ag oddi yno hyd Henffordd. Yn bedweryd ydd oedd y Cantre a elwir hefyd yr hwndrwd mewn rhai lyfrau, rhwng Nedd a Thawe. Yn bummed Gwyr rhwng Tawe a Thywi cy belled ag y inae’r Trichwmwd yn cyrraedd ar holl Wledydd hynn yn perthyn i Ben Arlwyddiaeth neu dywysogaeth Morganwg Er Amser y Brenin Arthur, ond pan rhannwys Rhodri Mawr ei Arlwyddiaeth rhyng ei dri mab fe gas Cadell y mab hena Ddeheubarth, a Chadell ai Eppil a fynnent taw nhwy a ddylasant Arlwyddiaeth ar Wledydd Gwyr a Charwyllon, a hynn an achos Rhyfel rhwng Gwlad for- gan a Deheubarth, lawer gwaith o amser Cadell hyd amser Iestin ab Gwrgan, Pan oedd Gwrgan ap Ithel ap Morgan Hen yn Dy- wysog Morganwg fe gymnwys Rhydderch ab Iestyn ab Gwrgan *lu mawr o wyr ag a ennillwys Arlwyddiaeth Deheubarth ag a fu’n dywysog ar Ddeheubarth a mab iddo ar ei ol, ag. ar ol hynny bu wyron iddo’n Dywysogion Deheubarth, ond or diwedd fe nillwys Rhys ap Tewder rann fawr o Ddeheubarth oddiar wyron Iestin yn ôl, ond parhau wnaeth y Rhyfel, ag fel ag oedd wyr arall i Iestin a elwid Treharn ab Cradog wedi bod yn Dywysog Gwynedd yn hir ac or diwedd wedi cael y gwaetha ai ladd gan Ryffydd ab Cynan fe drows Gruffydd o blaid Rhys yn erbyn Iestin, ag yn erbyn pob Pendefig a fu o blaid meibion ag wyron Iestin tra buon nhwy yn Dywysogion Deheubarth ag ym mysg eraill ydd oedd Pendefig urddasol yn Arlwydd Maenor deifi ai enw Einon ab Collwyn, a Rhys ab Tewdwr a gymmerwys ei holl feddiant ai foddion ag a gynnigwys drichan pen o wartheg a mil o erwi o dir rhydd Arlwyddiaethol i’r un a ddalai Einon nag a ddelai ac efc at Rys ab Tevvdwr y naill nag yn fyw nag yn farw. ag o achos hynn gan fod lie iddo ofni brad fe Gilwys Einon ab Collwyn i wlad Forgan at Iestin ab Gwrgan yr hwn oedd ewythr iddo, a gwedi gwneuthur ei Gwyn ag adrodd y cyfan Iestin a gynghorwys iddo fyned i Lundain lle’dd, oedd ef yn gydnabyddus a gwyr mawrion y Brenin Wiliam Rhiwffws, ag mewn parch gyda’r Brenin ei hunan cans efe Einion a fuasai’n dwyn swydd anrhydeddus dan y Brenin yn ei ryfeloedd. LLYMA DDANGOS PLANT IESTIN AB GWRGAN.* Gwraig gyntaf Iestin ab Gwrgan oedd Denys ferch Bleddyn ab Cynfyn Tywysog Pywys, ag yn oddawl gyda hi Arlwyddiaeth Cibwr ym Morganwg, yna gwneuthur Castell yng Nghaer Dydd a wnaeth Iestyn ag iddei wraig gastell arall yn y lie a elwir o honi Denys Pywys, a threfnu Arlwyddiaeth arddelw i’r Castell. ag i’r Castell a’i gyfoeth Braint Brenin a Llys ag o’r wraig honno ganed I Iestin, ac y bu wyth o blant, nid amgen, 1. Rhydderch ab Iestin a gafas Arlwyddiaeth Gwaun Llwg, a’r Pencyfeistedd yng Nghaer llion ar wysg, ac efe a ennillwys Dy- wysogaeth Deheubarth, a phlant hefyd ac wyron iddo a fuant yn Dywysogion yn Neheubarth, ac yn hawl ammod Priodas ei dad ai * Earn dan rhwymau gweithredol i Fleddyn ab Cynfyn y cafas Rydderch ag efe’n fab Hynaf Arlwyddiaeth Caerllion ar Wysg yn Wresgynaeth, 2. Meredydd ab Iestin, 3. Cadwgan ab Iestin, 4. Gruffydd ab Iestin a gafas Arlwyddiaeth y Coetty yn wres- gynaeth ac yn ddyled talu nobl aur yn y flwyddyn iddei Frawd Caradawc ab Iestin a wnaethpwyd gan ei Dad yn Arlwydd Morganwg. Llyfr Watkin Giles. I Ruffydd ab Iestyn o’r Coetty y bu fab ai enw Meuryg goreu o neb yn ei amser am bob campau Bonedd a milwriaeth ac o hynny y cafwyd y ddiareb Enw mawr yw enw Meyrig I’r Meyrig hwnnw y bu fab ai enw Morgan ab Meyrig, ag i’r Morgan hwn y bu ferch a’i henw Sara yn unig blentyn a Thi- feddes, a honno a briodes Syr Paen Twrbil yr hwn a gafas o hynny gyfiawnder ar Arlwyddiaeth y Coetty. ag ni chaid oddiar ei law na thal, na gwarogaeth, na gwrogaeth I Syr Robert ffitsaimon— am hynny Paen Gythraul y galwai’r PTrancod efe. 5. Rhiwallon ab Iestin, a gafas Diroedd yn y Cortwyl yn Ffrainc gan Syr Robert ffitsaimwn. 6. Morgan Hir ab Iestin, a gafas Dir Cyfoeth ym Meisgin. 7. Elen ferch Iestin a briodes Trym ab Maenarch Arlwydd Brycheiniog. a honno a Elwid Elen deg. 8. Gwenllian ferch Iestin, a briodawdd Ynyr Brenin Gwent yr hwnn oedd yn byw yn Llannffwyst yn amser EDWARD GON- FESSOR. Ail Wraig Iestyn ab Gwrgan oedd Angharad ferch Elystan Glodrydd Brenin rhwng Gwy a Hafren, a chyda hi yn oddol y Cantref COCH rwng Gwy a Hafren, ac i Iestyn ab Gwrgan o’r Angharad honn y bu bump o blant. nid amgen 1. Caradawg ab Iestyn, ac efe a gafas Gyfoeth rwng Nedd ag Afan ac a wnaeth Gastell yn Nhref Aberafan ag yno’r Pencyfeis- tedd, ac a roddes Diroedd a Breiniau Dinasaid i’r Dref, 2. Madog ab Iestin a gafas Arglwyddiaeth Rhuthin gan Syr Robert ffitsaimwn. 3. Morgan ab Iestin, a fu farw cyn oed gwr. 4. Rhys ab Iestin. a gafas Arlwyddiaeth Soflen rwng Nedd a Thawy. 5. Nest ferch Iestin a gafas Einion ab Collwyn yn wraig iddo gan Syr Robert Ffitsaimwn. a chyda hi yn oddowl Arglwydd- iaeth Sainghenydd, a Meisgyn. Hywel ab Madog ab Iestin a gafas Arlwyddiaeth Llan Tryddyd, gan Syr Robert Ffitsaimwn, a mab i Hywel ab Madog oedd Cyn- frig ab Hywel gwrolaf o neb yn ei amser, ag efe a ddug y Cymry yn erbyn y Ffrancod ag a gafas y gorau arnynt, a chadw ei dda ai ddwrn er gwaetha gwyr Syr Robert Ffitsaimwn, LLYMA WEHELYTH CAERLLION AR WYSG. 1. Rhydderch ab Iestin Arlwydd Caerllion ar wysg a Gwaun Llwg. ab Gwrgan ab Ithel ab Morgan Mawr Brcnin Gwent a Morganwg ar Gwledydd hynn ydynt un a’r wlad a elwid Essyllwg yn yr hen amseroedd, eithr yn Essyllwg yr oedd yr holl wlad rwng Gwy a Thyvvy, ar Cantref coch, sef rhwng Gwy a Hafren hyd Bont Caerloyw hyd y cerddo’r wlad o Gaer Ffawydd hyd Gaerloyw. 2. GrufTydd ab Rhydderch ab Iestin. Tywysawg Caerllion ar wysg. 3. Caradawg ab GrufTydd ab Rhydderch ab Iestin ab Gwrgan. 4. Rhydderch ab GrufTydd ab Rhydderch ab Iestin. 5. Meredydd ab GrufTydd ab Rhydderch ab Iestin a Tu’n Ar- lwydd Caerllion, a Hywel ei Tab eT a Tu'n Arlwydd y Cantre Bychan lie bu Meredydd ei Dad eT yn Arglwydd ac o hynny y gelwid y CantreT Bychan CyToeth Meredydd ym Morganwg. 6. Owain ab Caradog ab GrufTydd ab Rhydderch ab Iestin ab Gwrgan a Tu ar ol Meredydd yn Arlwydd Caer Llion ar Wysg. 7. Iorwerth ab Owain ei Tab a Tu’n Arlwydd Caerllion ac eT a wnaeth Gastell Mechain, a Chastell Celligaer. ac efe a briodes Angharad Terch Uchtryd Escob LlandaT. 8. Hywel ab Iorwerth ab Owain arglwydd Caer Llion ar wysg. 9. Morgan ab Iorwerth ab Owain, Arglwydd Caer Llion ar wysg, yn amser y Brenin Edwart y CyntaT y dygwyd ei gyToeth oddiarnaw gwedi Lladd y Tywysog Llewelyn ab GrufTydd o Wy- nedd, ag yna ynghylch oed Crist mil a thrichant y darlu’n lan am Forgan ab Hywel ab Iorwerth ai Freinioldeb ynghaer Llion ar wysg cans Madog Tradwr o Wynedd a’i bradyches eT onis daliwyd gan y Brenin Edward yn Garcharwr ac yngharchar Castell Caer Dydd y bu eTe Tarw ymhen Blynyddau lie ai coronwyd ychydig or blaen yn Frenin ar holl Gymru; a chwedi’r gortrech hynn arnaw ni allawdd un Tywysawg yng Nghymru ymgynnal o nerth arTau yn erbyn Brenin Lloegr. PEDWAR PENCYFEISTEDD MORGANWG YN AMSER IESTIN AB GWRGAN.Î Un, Caerllion ar Wysg yng NghantreT Gwaun Llwg. Ail. Caer Dydd, lie y gwnaeth Iestin ab Gwrgan Gastell a chaerau cedyrn o newydd. Trydydd, TreT ByTered | Ag yng NghantreT Gor- Pcdwerydd, Castell Din DryTan ) wenydd y ddau hynn Llyfr Mevryg Dafydd o Lanisan, f O’r un llyfr. LLYMA WEHELYTH RIAL Y COETTY. Y DIWETHAF or Britaniaid a fu Arlwydd y Coetty oedd Morgan, ab Meyryg, ab Gruffydd, ab Iestyn, ab Gwrgan. A merch oedd iddavv ef a elwid Assar, a Sar yw ei henw mewn rhai lyfrau. y Ferch honno a briodwys a’r Twrbwrfil. a hwnw oedd un o’r Tri Marchog anrhaith ar ddeg a ddaethant i Forganwg. yn amser Iestyn ab Gwrgan i Wladychu gan ddwyn y Frenhiniaeth oddiar Iesyn, a’u cyfoethoedd oddiar au perchenogaint a hynn a fu yn y flwyddyn oedran Mab Duw 1089. Gruffydd ab Iestyn oedd yn dala dan ei Frawd Caradoc ab Ies- tyn, ag yn dwyn nobl iddo bob blwyddyn meis ydd ys yn dwyn i’r Brenin y sydd Arlwydd Morganwg yn awr. 1. Paen Twrbwrfil a briodes Assar ferch ag unig blentyn ag o hynny Etifeddes Morgan ab Meyryg ab Gruffydd ab Iestyn ab Gwrgan Brenin Morganwg a Thywysog Saith Cantref Essyllwg sef yw hynny yr holl dir o Bont Caerloyw hyd afon Tywy. 2. Syr Simwnt Twrbil ab Syr Paen ag Assar Ferch Forgan, efe a wnaeth yr Hen Gastell y sydd ym Mhen y Bont ar Ogwyr. 3. Syr Paen yr ail ab Syr Simmwnt. ai wraig ef oedd Mailt, ferch Morgan Gam, ab Morgan, ab Caradoc ab Iestyn ab Gwrgan. 4. Syr Silbart Twrbil, ab Syr Paen yr ail o ferch Morgan Gam. 5. Syr Paen Twrbil y drydydd. ab Syr Silbert. 6. Syr Silbart ei frawd a ddaeth ar ei ol ef. ag a fu briod a Mei- wen ferch Cadwgan, ab Ithel, ab Ifor, ab Morgan, ab Caradog ab Iestyn Arlwydd Castell ar Alain. 7. Syr Silbart y trydydd, ab Syr Silbert yr ail, a fu ar ei ol ef. 8. Syr Risiart ab Syr Silbart y drydydd, a fu wedi hyny. 9. Syr Paen Twrbil y drydydd ab Syr Risiart, a briodwys Wenllian ferch Syr Risiart Tawbot, ag iddo y bu pedwar Mab a phedair Merch. . Sef Silbart a Rhisiart, a Simmwnt, ag Edwart. ar Merched oeddynt Annes a fu briod a Syr Sion Dalabar Arlwydd Gweble. a Marged a fu briod a Syr Rhisiart Ystagbwl ym Mhen- fro. a Challin a fu briod a Syr Rhosser Berclos o’r Berllan Newydd a elwir y Norsied yn Llandathan. ag efe oedd Arglwydd Llanda- than, ag Assar a fu briod a Syr William Gamais Arlwydd y Rhogiaid yng Ngwent. * O Lyfr Thomas Hopkin o Langrallo—medd Iolo Morganwg. E 10. Syr Silbart y pedwerydd, ab Syr Paen y Trydydd. 11. Syr Silbart y bummed ei fab a fu ar ei ol. ag ni bu iddo blant o briod 12. Syr Risiart ab Syr Paen y trydydd a fu ar ei ol ef. ag ni bu iddo blant o briod. Mab iddo o’i gariadwraig a elwid Simmvvnt a gymmervvys y cyfoeth a’r meddiant ond ni chas efe ell cadw gan iddei Dad rwymo’r cyfan wrth Syr Lawrens Berclos Arlvvydd Llandathan, ei Nai fab Callin ei chwaer a fu briod a Syr Rhosser Berclos. 13. Syr Lawrens Berclos, a fu ar ol hyny yn Arlwydd y Coety, ai wraig ef oedd Mailt ferch Syr Thomas Ysbenser Arlwydd Mor- ganwg, ag ynghastell Ffili yr oedd yn byw, a honno a wenwynwys ei gwr Syr Lawrens Berclos ag efe a fu farw a hithau a gladdwyd yn fyw gan farn Gwlad a’r Arlwydd Syr Rhisiart Began, yr hwn oedd Arlwydd Morganwg. Gwedi marw Syr Lawrens Berclos y daeth y meddiant i 14. Syr William Gamais, ab Syr Silbart, ab Syr William Gamais ag Assar ferch Syr Paen Twrbil y drydydd, ag yna gan i’r cyfoeth ar meddiant ddisgyn dros dair gwaith yng nghogail sef ym mraint Merch, y collwyd Arlwyddiaeth Rial y Coetty a myned i Syr Risiart Began a wnaeth yn Sied, fel ag y mae cyfraith yn - gofyn sef cyd y dychyn meddiant ni ddychyn Braint ddigwydd ar go gaildros dairgwaith olynol. a’r Brenin y sydd yn awr yn Arlwydd Llys y Coetty ag yn Benrhaith gwlad a Llys, a’r Gamisiaid yw’r Arlwyddi Cyfoeth, ag iddynt y perthyn y meddiant a Llys Cy- foeth. ag i’r Brenin Llys Gwlad a Rhianaeth. Ieuan Deulwyn a ddywaid yn y Llyfr a naeth efe o son am Ar- lwyddi a Marchogion Morganwg, taw cam yw galw y Twrbwlfil yn Farchawg Anrhaith, herwydd fe a briodwys a merch a thifeddes y perchen Morgam Amheyryg, a chael wrth hynny difeddiaeth gyfiawn ar y Cyfoeth ar lie ym marn Duw a Dŷn. ag na waeth o bwy Genedl y prioder yn gyfiawn cyd bo a brioder o’r ffydd ynghrist ag yn berchen Cred a Bedydd. a charedig ir Cymry y bur Twrbiliaid lawn gyhyd ag y buont berchenorion ar y Rian- aeth, a Breninaeth y Coetty; yr hynn a ddygwydd oddiar y Gamais yn amser Syr Rhisiart Began, Brenin Morganwg, fal y dywespwyd o’r blaen, a chyd bo iawn iawn Llys Cyfoeth a Chyf- raith iddynt etto, nid iawn iddynt Raith a Llys Gwlad onid gan gwyn fel ac y mae i bob Cynhenid arall. ar un a fo Arglwydd Morganwg a biau’r Pendodaeth, ac y sydd Benrhaith, heb air neb ar ei air ef Yn amser Iarll y Clâr diweddaf y collwyd y frenhinaeth yng Nghcnedl Caradog ab Iestyn yng Nghyfoeth Aberavan am iddynt ddial lladd yr Arglwydd Llywelyn ab Gruffydd o Wynedd, a thrais Gwlad oedd dwyn hynny oddiar y Genedl Rwng Nedd ag Afan, a honno a fu’r Frenhinaeth Rial ddiweddaf ynghymry heb air neb ar eu gair hwy, oddierth y Coetty. a’r ddwy Arlwyddiaeth hyn a fuont megis Pentewynion yn cynnal yn anniffod y Braint a ddyly’r Genedl Gymry, ar Fraint honn a gollason ni am cin Pechodau a digio Duw oni ddaeth dial a difraint a dwyn ein cyf- oeth a’n Hawl an Braint Penrhaith oddiarnom ; ag nid oes inni o barth Cenedl onid Enw a’n Hiaith yr honn a ddylyon ni ei chadw ai harfer yn ddilediaith ac ymarfer a phob gwybodau a champau a deddfau daionus fal ydd ennillion ni fodd Duw a chlod gan ddynion, ag o hynny y daw i ben ag yn wir a broffwydai y Beirdd sef y caffant y Cymry eu Tir a’u Braint a’u Coron etto, a bod yn Genedl Benrhaith Ynys Prydain etto, a pharhau fal hynn tra bo Byd ym Myd, a dyweded pawb amen a phoed felly y bo. ENGLYNION COFIADUR. 1. Mil deucant oesant Naf Iesu wyth deg Eilwaith dau’n chwanegu. Pan lias Llywelyn Pen llu, Glyw digamrhwysg Gwlad Gymru. Ieuan Gethin ab Ieuan ab Lleision ai cant 1420. 2. Mil trichant gwarant gwirian a deunaw Fe dynwyd yn gyfan Gan drais mawr i lawr yn lân Hyneifiaeth Brenin Afan. 3. Dau Seithgant honant hynny a deuddeg Diweddwyd y Coetty, Rhoed llwyr dawl ar bob hawl hy Rhag camraith ar y Cymry. 4. Dau Seithgant gwarant gywrain cof ydyw Y cyfodes Owain I dorri lawr a dur lain Einioes Brad Ynys Brydain. Ieuan Gethin ab Ieuan ab -Lleision ai Cant 1420. DOSPARTH TEYRNEDD RHODRI MAWR* Brenin Penrhaith Brenin a ddodid yn benn ar y Breninoedd eraill ai air ef yn air ar eu gair hwy, ag ar air pob un o honynt, a’r Brenin a geffid yn ddoethaf ag yn wrolaf o’r holl Frenhinoedd a ddodid yn Benn Rhaith, ag ar hwnnvv ydd oedd Braint Tywys- ogaeth ar holl Ynys Prydain ai holl Frenhinoedd. Gwraig Rhodri Mawr oedd Angharad ferch Meyryg ab Dyfn- wal, ab Arthen, ab Seisyllt Brenin Dyfed a Cheredigion, ag iddynt y bu pedwar o blant, sef merch a elwid Elen yr honn oedd hynaf oil, a hi a fu briod a Morgan Hen Brenin Morganwg a Thywysawg o Bont Gaerloyw hyd afon Tywi. Tri meibion oedd i Rodri Mawr. sef yr hynaf o honynt Cadell Brenin Dyfed a Cheredigion ; Ail oedd Anarawd Brenin Gwynedd ; Trydydd Merfyn Brenin Pywys. Bu hefyd i Rodri, o’i gariadwragedd, bum mab. sef Rhodri Goch ab Rhodri Mawr. a Meyryg, ag Eidwal, a Gwyriad, a Gathelig : a dwy ferch, sef Elgain a Chreirwy ; a phan oedd oed Crist yn ddeu- ddeg a thrugain ag wyth cant y lladdwyd Rhodri Mawr gan y Saeson yn Ynys Eon a chydag ef ei fab Gwyriad, a hefyd Rhydd- erch ail fab Morgan Hen Tywysog Morganwg, ag ef yn bumtheg oed yn rhyfela gyda ei Dad y cu. sef Rhodi Mawr. Llyma fel y rhannodd Rhodri Mawr ei gyfoeth rhwng ei dri meibion, Cadell y mab hynaf a gafas Dalaith Dinefwr, sef Dyfed a Che- redigion dan eu terfynau, ag iddaw Deyrnwialen y Dywysogaeth. canys i’r hynaf o’r Tri Brenhinoedd Gwlad Gymru y dylid hynny. Pencyfeistedd Dyfed a Cheredigion Caerfyrddin. Anarawd yr ail fab a gafas Wynedd dan ei therfynau, ag yn Aberffraw’r Pencyfeistedd. rhai lyfrai a ddywedant mai’r trydydd sef y Ieuangaf o’r meibion oedd anarawd. Merfyn y Trydydd mab a gafas Dalaith Mathrafal sef holl Bywys dan ei therfynau a’r Pencyfeistedd oedd ym Mhen Gwern Pywys, sef y Mwythig. Llyma fal y trefnwys Rhodri Mawr lie ceffid ymryson rhwng neb rhai o’r Tair Talaith, er Barn a therfyn yr ymryson. O bydd ymryson rhwng Talaith Dinefwr a Thalaith y Berffraw ym Mon, ym Mwlch y Pawl yng Nglann Dyfi y dylai fod yr Eis- tcddfa, a Brenin Pywys yn Benn Rhaith a Barn. O Llyfr Thomas Hopcin o Llangrallo, O bydd ymryson rhwng Talaith Mathrafel a Thalaith Dinefwr, yn y Rhyd Helig ar Wy y dylai fod yr Eisteddfa, a Brenin Gwynedd yn Bonn Rhaith a Barn. O bydd ymryson rhwng Talaith Mathrafal a Thalaith y Ber- ffraw ym Mon. yn Nol yr Hunedd yn Iâl y dylai fod yr Eisteddfa a Brenin Dinefwr yn Ben Rhaith a Barn. A pha le bynnag y byddai’r Eisteddfa, bid yno Deyrnedd y Tair Talaeth, sef ydynt, Teyrnedd Dinefwr. Brenin, Arlwyddi Llys a Gorsedd, a Gwlad, sef yw Gwlad Perchennyddion Tir gan eu Pencenedloedd. Teyrnedd y Berffraw, Brenin, «Pymtheg Llwyth Gwynedd gan eu Pencenedloedd. ag Yngnaid Llys. Teyrnedd Mathrafal, Brenin, Gwelygorddau Pywys gan Ben- cenedloedd, ag Yngnaid Llys. Teyrnedd Cymry Benbaladr yr Hynaf o’r Tri Thywysawg Ta- leithiawg, Brenhinoedd Gorseddog a’u Cyffon Teyrnedd, sef yw Cyff Teyrnedd y peth y wnelir o honaw y Deyrnedd yn berffaith. ag nid unrhyw Cyff Teyrnedd ym mhob un o’r Tair Talaith. eithr mal y dangoswyd eisioes. Braint Teyrnedd Cymru Benbaladr dewis y doethaf a’r Gwrolaf o’r Brenhinoedd ai ddodi’n Ben Tywysawg ac yn Ben Rhaith ar holl Ynys Prydain. Pencenedl yw’r Hynaf o lwyth Cenedl, a Gwelygordd o wr cyf- allwy, ai nawdd iddei genedl o lwyth a Gwelygordd hyd y nawfed ach ar hyd ag ar draws. Sef yw gwr Cyfallwy. na fytho nag ynfyd, na llesg anwrawl. na dall. na mud. na byddar. na chloff. nag anghyf- iaith, nag yn Anwybodus nag anysgedig, ag na fytho Briod ag Estrones gynhenid, ag na fytho eneidfaddau, ag na fytho arno hawl galanas, na hawl sarhâd, ag nas ciliawdd yn Nydd brwydr ag ym- ladd, ag a wypo holl Ddefodau Teyrnedd Ynys Prydain a breiniau pob Cymro Cynhenid. ag a fo felly o hynafiaid Llwyth a Gwely- gordd fe wedd iddo fod yn Bencenedl yng Ngorsedd Teyrnedd ag ym mhob Llys Gwlad a Chenedl, ag ym mhob Llys Barn a Chyfraith. a braint Tad iddaw ar bob amddifad o dad yn ei lwyth Cenedl a Gwelygordd. ag iawn iddaw geryddu a fytho ar y cam o’i lwyth ai genedl. ac nis tal sarhâd. a Braint i Bencenedl gynhyrfu Rhaith a Dygynnull Gwlad a Chenedl lie bo achos cyfreithiawl. ag nid oes a gae yn erbyn hyny. canys cysswllt Teyrnedd y sydd ar Bencenedl. ag attaw y mae pob cwyn am gam ag anghyfraith a wneler a neb un o’i genedl. LLYMA BUMP BRENHINLLWYTH CYMRU,* NID AMGEN, CADELL ab Rhodri Mawr yn Neheubarth. Merfyn ab Rhodri mawr ym Mhywys. Anarawd ab Rhodri mawr yng Ngwynedd. Morgan Mwynfawr ym Morganwg. Elystan Glodrydd rhwng Gwy a Hafren. Ag fal hynn mewn llyfrau eraill. Rhys ab Tewdwr yn Neheubarth. Gruffydd ab Cynan yng Ngwynedd. Bleddyn ab Cynfyn ym Mhywys. Iestin ab Gwrgan ym Morganwg. Elystan Glodrydd rhwng Gwy a Hafren. LLYMA DDOSPARTH TEYRNEDD YMHOB UN O’R PUMP TYWYSOGAETH NID AMGEN Teyrnedd Deheubarth, Brenin o Baladr, Arlwyddi Llys a Gor- sedd, a gwlad a chenedl gan Bencenedloedd o berchen tiroedd. Teyrnred Morganwg, Arlwydd Penrhaith yn Frenin o Baladr, Deuddeg Arlwydd Gorseddog o Lys a chyfoeth o leiaf, a’r rif a fythynt dros benn hynny Brehyriaid, sef Tiriogaethwyr gan Bencenhedloedd. Teyrnedd Powys Arlwydd Penrhaith o Frenin, Gwelygorddau Pywys gan eu Bencenhedloedd, ac yngneid Llys a Gorsedd. Teyrnedd Aberffraw Brenin, Pymtheg Llwyth Gwynedd gan eu Pencenhedloedd, ag yngneid Llys a Gorsedd. * O’r un Llyfr.—Yn canlyn y Pump Brenhinllwyth blaeniadol y mae Dosparth Teyrnedd yn cael ei roddi yr eilwaith; ond gydag ychwanegiadmi; hervvydd hynny bernais ei fod yn ofynol arnaf osod y cyfryw yn gyflawn, etto, i lawr.—Ab Iolo. Teyrnedd rhwng Gwy a Hafren Brenin Tiriogion Gvvlad gan Bencenhedloedd. Yngneid Llys a Rhaith Deuddeg. Penteyrnedd, yr hynaf o’r Tri thywysog Taleithiog. sef rhai Gwynedd, a Phywys a Deheubarth, a braint cynna! Dygynnull gwlad Gymru i hwnnw o fewn y Tair Talaith Braint Pen Rhaith i Dywysog Morganwg rhag Cyrch gelyn a gormes yn Neheubarth, ag yna braint pen cyngor i Dywysog rhwng Gwy a Hafren. a Phenlluyddiaeth i Dywysog. Pywys, canys goreu gwyddant hwy achos ag ansawdd rhag lleoedd eu gwledydd, lie cyrch o gelyn a gormes o dir. a phan ymgyrch o For Braint Penrhaith i’r un ai Tywysog Deheubarth ai un Gwynedd y bo y delo’r ormes i Dir, a braint pen cyngor i’r Hall o’r ddau Dywysog hynny Rhai a ddywedant mai rhwng Tywysog Morganwg ac un Pywys y saif Braint Pen Rhaith lie delo gelyn a gormes o dir yn ol y goror y delo ai yn Nhywysogaeth yr un ai yn eiddo’r Hall o honynt, a lie delo ar un o honynt hynn o fraint yna Braint pen cyngor ar y Hall, heb son am Fraint yn y Byd ar Dywysog o lwyth Elystan Glodrydd. Nid oes Braint Penteyrnedd a darparu Dygynnull ar wlad Gym- ru oil i Dywysog Morganwg. eithr ar Forganwg, a Gwent, a Gwyr, ac a berthyn i’r Gwledydd hynny, yn unig. a’r un peth i lwyth Elystan Glodrydd. Nid oes Ben Teyrnedd gan un o’r Tri Thywysog Taleithiog ar Forganwg nag ar gyfoeth Elystan Glodrydd. Gwedi dyfod gelyn a gormes i Wlad Gymru, Braint Pen Teyrnedd a dygynnull Gwlad a saif ar a fo pellaf oddiwrth yr Ormes o’r ddau dywysawg Taleithiog hynn, sef un Gwynedd ag un Deheubarth, canys cadarnaf a diogelaf eu gwledydd hwy, ag o’r ddwy. a fo bellaf, oddiwrth yr ormes. a lie bo pen teyrn yr un, Pen Hynaif y Hall, a dylit cyngor o Bywys, a braint Cyngor i Gyfoeth Elystan Glodrydd ag i Forganwg. Os trwy for o Wlad Estron y daw’r Ormes, Braint Penteyrnedd a saif ar Frenin Lloegr, canys cyfoethoccaf a chadarnaf efe o’r holl frenhinoedd, a mwya lluyddwr. a Braint cyngor i bob Brenin yn Ynys Prydain yn Nygynnull Brenin Lloegr, ai orchymmyn ef a saif arnynt rhag cyrch Estron yn rhyfel a gormes. a’r Drefn honn a wnaethpwyd yn amser Edgar Brenin y Saeson o gyngor Pump Brenhinllwyth y Cymru, LLYMA ARFAU Y PENDEFIGION A DDIFEDDIANWYD O’U TIROEDD AU DA GAN SYR RHOBERT AB AMON. A’I FARCHOGION ANRHAITH.* 1. IESTIN ab Gwrgan Brenin Morganvvg a Thyvvysawg o Dyvvi hyd Bont Gaerloyw. [Tywysog Morganwg a Gwent ag Eyas.] ef a ddug aur. Tri chwpl “an [a ddyg aur. Tri chwpl arian.] efe a fu farw ym Monachlog Censam, i ba un y rhoddes efe diroedd cyfoeth yng Ngwaun Llwg, ai oedran chweugein mlwydd a chvvech. [chwech ugain mlwydd] 2. Marchell, ab Gwynn ab Arthrwys ab Ithel ab Morgan Mawr, Arlwydd Llandathan, ef a ddug Asur. Tair mwyalchen euraid. [ddy] 3. Gruffudd ab Cadwgan Ddu Arlwydd Llansanffraid fawr ag Aberogwr, a ddug maes Du, Tri Eryr daupennog ariant. 4. Llywelyn ap Hywel Fawr, Arlwydd Llann Uari [St. Hilari] a Llanfleiddan fawr, efe a ddug arian, chwech pen saeth o’r mwrai au blaenau’n waedlyd. 5. Caradawg ab Arthen ab Bleiddryn. Arlwydd Glynn Nedd, ef a ddug maes du, Cwpl aur, Triphen Llew o’r arian, a’u tafodau o’r Sinobl. 6. Aedd ab Craffnaw ab Cynfarth, Arlwydd Tal y Fann, ef a ddug sinobl. Tair bwyaill aur. [asyr.] 7. Idnerth ab Ifor Arlwydd Glynn Rhondde. ef a ddug Asur, chwech mwled aur. 8. Llywelyn Brenn Hen a elwir Llywelyn hagr, Arlwydd Sainghenydd, ab Gruffydd, ab Llywelyn ab Ifor, ab Einion, ab Rhiallon, ab Selyf, ab Dafydd, ab Morgan, ab Maglawn. Tywysog yr Alban, ef a ddug aur. Cwpl Asur, Tri phen March Sinobl. 9. Ynyr ab Rhyddwal ab Meuryg, Arlwydd Meisgyn, a ddyg Sabi, Bend o aur, chwech pen gwalch o arian. 10. Gweirydd ab Seisyllt hên Arlwydd Llancarfan a Phen Mark, ef a ddug sabl, Triphen Carw euraid [o’r Sinobl, a’u Cyrn o Ayr.] Seisyllt Hen a fu fyw naw ugeinmlwydd ag un 11. Meyryg ab Hywel ab Elgad, Arlwydd Llanffagan, ef a ddug o Ffagan Sant sabl, Tair allwedd aur. llyfrau eraill a ddywedant * O Lyfr Mr. Cobb, o Gaer Dydd.—Y darlleniadau gwahanol, a welir rhwng cromfachau, ydynt yn ol ysgrif arall o’r un hanes, yn Llyfr Mr. Trueman, sef un o lyfrau Pantlliwydd.—Ali IOLO, fair allwedd arian. [ariant, neu ayr fal y gwelir mewn rhai lyfrau.] 12. Caeron ab Hywel ab Elged, Arlwydd Llanfaes Illtyd, a ddug Asur, [sabl] Triphorth Castell yn egored o’r aur, bu fyw chweugeinmhvydd a phumtheg 13. Morgan ab Hywel ab Gwrgan, Arlwydd Rhuthin, a ddug Sabi, chwe mesen deri o’r aur. 14. Gwyddbwyll ab Ceraint ab Gruffydd ab Ynyr, Arlwydd Aber Barri a Phorth Ceri a ddug asur [sabl] o Geri Hirlyngwyn, Tri phen hwylbren o aur.* 16. Einion fawr, ab Uthrod Goch, ab Blegywryd hên, ab Owain, Arlwydd Llanwerydd [ab Blegywryd hên Arglwydd, &c.] sef yw hynny San Dunwyd, ef a ddug Sinobl. Tri cheiliog o’r aur. medd llyfrau eraill Tri llew ar naid o aur. 17. Meirchion Hir, ab Gruffydd, ab Ithel, Arlwydd Tresigin a Llan Dw, a ddug yn gwarterog aur a Sinobl, pedwar Saled penn o’r asur ar arian [Pedwar Saled Penn or ariant.] 18. Llywelyn ab Meyryg ab Llywarch Arlwydd y Rhws a Ffwl y m\vn, (Aberbernant in al.—Iolo Morganwg,) efe a ddug asur, chwech meillionen aur. 19. Braint ab Meredydd falch ab Engir Benwyn, Arlwydd Llan Fair a Llanfihangel y Twyn (sef Treflemin) (Llanfihangel y twyn in al.—Iolo Morganwg,) [Llanfair a Threflemin] efe a ddug wyrdd. chwech gwenynen aur. 20. Arthael frych, Arlwydd Llys y Fronydd a Thre-Golwyn, efe a ddug Sabl, Dwy waywffon aur Sawter. 21. Dafydd ab Owain Goch ab Ithel, Arlwydd Llangynwyd a Thir Iarll, efe a dug Sabl, Cwpl arian, a thri phenn Blaidd o’r aur yn drwyn-waedlyd. 22. Hywel ab Gruffydd ab Anawrodd ab Blegywryd Hên, Arlwydd y Dyffryn olwg a Gwaunfoe, efe a ddug yn bedryfannog aur a Sabl, pedair olwyn o’r arian ar asur. 23. Edwin ab Trahayarn ab Ithel, Arlwydd Castell Conan a’r Soflen, a ddug arian [wyrdd] chwech rosyn coch. A’r Pendefigion hyn a ddygwyd oddiarnynt y rhann fwyaf o'u Tiroedd a’u Da, a rhai o ohonynt a gawsant diroedd gan Syr Rho- bert fab Amon yn y Corbwyl a lleoedd eraill yn Ffrainc. . a rhai a gawsant ychydig o’u Tiroedd yn eu hoi. * Mae y rhifedi, ymma, yn myned o 14 i 16, gan adael 15 i maes ; ac yn y ddadysgrif yn ol Uyfr Pantlliwydd, mae rhif 14 yn eisiau, a Gwyddbwyll yw’r I5fed. Einion fawr yw’r ióeg yn y ddau.—Ab Iolo. F AMSEROEDD COF A CHYFRIF. Llyma amseroedd Cof a Chyfrif herwydd Hen Ddosparth Beirdd Ynys Prydain ar Gof a Chyfrif cyn caffael o Genedl y Cymry y Ffydd yng Nghrist, a gwedi hynny doded Gof a Chyfrif ar am- ser dyfodiad Crist yng nghnawd, fal ag y mae ym mhob Gwlad hyd y cerdd Cred a Bedydd. O’r amser y daeth Genedl y Cymry gyntaf i Ynys Prydain hyd yr amser y gwnaed Efrawc gadarn ab Mymbyr ab Madawc 500 herwydd cof cadwedig Doethion au Cyfarwyddyd, ar Efrawc hwn a wnaeth Gaerau gyntaf yn Ynys Prydain Caer nid am- gen, &c. O amswer Efrawc Gadarn hyd amser y gwnaed Lleon Gawr yn Frenin ar Genedl y Cymry dau canmlynedd namyn deng mlyn- edd, efe a wnaeth Gaer ar Lann afon Dyfrdwy, ag ai gelwis hi Gaer Llion Gawr. a Chaerllion ar Wysg ym Morganwg, a Chaer Mane, ag ni wyddis yn awr ymha le ydoedd. ag yn ei amser ef y bu Tes Angerddawl. O amser Lleon Gawr trugain mlynedd a chwech, hyd yr amser Bleiddydd ab Rhun Baladr bras, a’r Bleiddyd hwnnw a gafas yr Enaint twym yn Nant Baddon ac a ddysges i Genedl y Cymry Lawer o Wybodau daionus a Chof cyfarwyddyd arnynt. O amser Bleiddyd ab Rhun, hyd amser Llyr Llwyd ab Bleidd- ydd ugain mlynedd, ar Llyr hwnnw a wnaeth Gaer Llyr, a Chaer Eithras yng Ngwent, a elwir heddyw y Bryn Biga. O amser Llyr Llwyd hyd amser Prydain ab Aedd Mawr ab Ancwn ab Seisyllt ap Rhwallon ab Rhegan ferch Llyr Llwyd dau can mlynedd a saith a phedwar ugain. A’r Prydain hwnnw a wnaeth ddosparth Gadarn ar Deyrnedd Ynys Prydain gyntaf ac a fu frenin Cadarn a doeth a thrugarawc ar holl Ynys Prydain ac a ddyges ar ddarwain Lawer o wybodau a Chyfarwyddyd i Genedl y Cymry, ag a fu byw bedwar ugain mlynedd a saith wedi cael ei wneythur yn frenin. O amser Prydain ab Aedd Mawr hyd Amser Dyfnfarth Pryd- ain a elwir Dyfnwal Moelmud yn Iaith Cerniw. Ugain mlynedd a naw. ar Dyfnfarth hwnnw a wnaeth ddosparth wastaddrefn gyntaf ar Gyfreithiau Cenedl y Cymry, ag a wnaeth Lraint ac Ammraint gadarn ar au dirperynt, ag un o dri Doethion Brenhinoedd Ynys Prydain ai gelwir ef, ag a wnaeth Lys Gwlad a Dinasyddiaeth ddosparthus ynghaerllion ar wysg a honno oedd y Ddinas bennaf yn holl Ynys Prydain a Braint Cyfnewid iddi ymhob Dinas arall yn holl Ynys Prydain. O amser Dyfnwal Moelmud hyd amser Gwrgan farfdrwch ab Beli ab Arthan ab Pyll hir, ab Beli hen ab Dyfnwal Moelmud, Gan mlynedd ag ugain ag wyth. Ac yn amser y Gwrgan hwnnw y bu rhyferthwy aruthrawl ym moroedd Ynys Prydain ag y boddes lawer o Gantre’r Gwaelod, ag achaws y morgymmladd hynny y daeth y Gwyddelod gyntaf i Ynys Prydain ag a gawsant gan Wr- gan diroedd yn y Werddon lie yddaethanti yn Genedl luosawc a Chadarn ac yn amseroedd y Gwrgan hwnnwy y daeth Gwyr Llych- lyn gyntaf yn Ynys Prydain ac a gawsant fodd i fyw yn yr Alban lie y maent hyd y dydd heddyw. A Dinas a wnaeth ef a elwir Caer werydd, ag a fu fyw yno bedair blynedd ar bumtheg yn frenin Molianus. ac yna bu farw. O’r amser a bu farw Gwrgan farfdrwch hyd amser Morydd ap Daned ap Aeddan, ap Cynfarch ap Seisyllt ap Eidrym, ap Cyhelyn ap Gwrgan farfdrwch. dau can mlynedd a phedair, ag yn amser y Morydd hwnnw y daeth anghenfil mawr angherddawl pedair adein- iawg i For y Werddon ag a ddaeth i dir yn Nyfed ag a laddes lawer o Genedl y cymry a Morydd a fynnai ymladd ag ef ag ai llyfesis yn wrawl eithr yr anghenfil a’i lladdes ef, ag Asgell oi adain a fwriasai ef at y Brenin, O’r pan y lias Morydd gan yr Anghenfil hyd amser Owain a Pheredur Meibion y Morydd hwnnw deugain mlynedd a saith. ar Ddau frodyr hynn a wnaethant Gaer neu ddinas ardderchawc ai henw Caer Brodyr. Yna cymhwyll a’r saith mlynedd bu farw Owain ab Morydd a Pheredur ei frawd a gafas yr holl ynys iddo ei hunan yn frenhiniaeth hyd ymhen dwy flynedd ag yna y bu farw. O’r pan y bu farw Peredur ab Morydd hyd amser Blegywryd Frenin, Canmlynedd a deunaw, a’r Blegywryd hwnnw a wnaeth wellhâd a Chyfarwyddyd ddosparthus ar gerdd dannau ag nis gellid neb ai attebai. Ag efe a gladdwyd yng Nghaerllion ar wysg yn anrhydeddus. O amser Blegywryd hyd Amser Beli Mawr ab Manogan, Ped- war ugain mlynedd namyn un. ag efe a fu Frenin Doeth a gwy- bodus ag a wyddai lawer o gyfarwyddyd, ag au dysges i genedl y Cymry, ac ymhen dwyflynedd wedi ei goroni y bu ef farw, a mab a fu iddaw a elwid Llydd ab Beli mawr ab Manogan, ag efe a wnaeth ddinas a Chaerau rhyfeddolion iddi ar lan Afon Dain ac ai gelwis hi Caer Ludd ac a elwir heddyw Caer Lundain. mab arall ei enw Caswallawn. O amser Beli mawr hyd amser Llyr Llediaith chweugain mlyn- edd, a mab i Lyr oedd, a elwid Brân fendigaid a’r gwr mwyaf a welpwyd erioed oedd efe. a mwynaf a haelaf ei roddion, glewaf yn Nhrin a chaled, ag efe a yrres y Gwyddelod oi wlad lie yddoedd- ynt wedi gwladychu er amser Gwrgan Farfdrwch. ag a wnaeth Gaer ar lan Afon Llychwr ag ai gelwis hi Dinmorfael o Enw ei ferch anwylaf a fu farw yno, gwedi hynny efe a wnaeth Lann yno a Llanmorfael ai gelwir, a Chastell Llychwr yr awr honn. O amser Bran ap Llyr hyd amser Lies ap Coel ap Cyllin, ap Caradawg ap Bran fendigaid ap Llyr Llediaith, Canmlynedd a deg ar Lies hwnnw a elwir Lleirwg Sant a Lleufer Mawr, Ag efe a ddanfones am wyr Duwiol o Rufain i dysgu’r ffydd yng Nghrist i Genedl y Cymry ag a wnaeth Eglwys gyntaf yn Llandaf ag a ddodes Esgyb ynddi i ddodi Bedydd ar genedl y Cymry, a chyntaf or Eglwysi y bu honno, a Bonheddiccaf ei braint, ag efe a ddodes ysgolion yno i ddysgu’r ffydd ynghrist a gwybod ar Lyfrau Cymreig. O amser Lies ab Coel hyd amser Coel Godebawc saith ugain mlynedd a’r Coel Godebawc hwnnw a fu frenin a merch iddaw a elwid Elen Lueddawc a honno a aeth i Gaersalem ac yno hi a gafas y Groes fendigaid ac ai dug i ynys Prydain. sef y dodes Bardd hynny ar Englyn yn llynn, Diboen ferch Coel Godeboc I gred a ddyges y Groc Ugain trichant ai wrantu Oedd oed Iesu Dduw dwysoc. O amsor Coel Godebawk hyd amser Magsant Wledic, Canmlyn- edd a deuddeg ar Magsant hwnnw a fu yn Ymherawdr Ynys Prydain ac yn Rhufain. ag a ddodes fraint Teyrnedd Freiniawl ar Ynys Prydain ag a wnaeth Lawer o Eglwysi a Gwyndai Cref- ydd yn yr Ynys honn ag addysg gwybodau dwyfolion a gwladol- ion ynddynt, Ag efe a ddodes Diroedd a Breiniau i Genedl y Cymry yn Llydaw a Chynan Meiriadawc. yn Dywysawc arnynt. ag yno yddaethant ugain mil o Genedl y Cymry yn amgen gwragedd a phlant, ag yno ydd arosasant hyd y dydd heddyw, O amser Coel Godebawc hyd amser Cysteint ab Cystenin ab Aldwr Brenin Llydaw trugain mlynedd. ag achaws nad oedd ef Tywysawg o Baladr rhai o Genedl y Cymry nis mynnent ef yn Frenin arnynt, ac nis ymwrhaent iddaw, a Gwrtheyrn Gwrtheneu yn dywysawc iddynt, a’r Gwrtheyrn hwnw a wnaeth frad a Chynllwyn a lladd Cysteint, ag a wahoddes y Saeson yn gyfnerth iddaw i Ynys Prydain ag a ddodes Diroedd a daoedd a Breiniau iddynt yn yr Ynys honn nid amgen no thiroedd Gwyr o Fonedd Rhufain yn Ynys Daned a Gwlad Cent ag eraill o wledydd. ar Saeson a arosasant yn yr ynys hon hyd heddyw yn un o dair gormes anraith Ynys Prydain. ag yn amser Cysteint y bu Teilaw sant yn Benescob Ynys Prydain, ag a ddug lawer o’r Paganiait i’r ffydd ynghrist, ag a ddug gan nawdd a Dawn y Brenin Dau Escob duwiol ir Ynys honn nid amgen na Garmon a Bleiddan i wellhâu ag adnewyddu Cred a bedydd a gwybodau dwyfolion. Merddn yn Prophwydaw. O amser Cysteint hyd amser Gwrthefyr fendigaid ugain mlyn- edd ag un. O amser Gwrthefyr fendigaid hyd amser Arthur ymherawdr deugain mlynedd a thair ar ddeg. Taliesin yn Prophwydaw. O amser Arthur ymherawdr hyd Amser Cadwaladr fendigaid, wyth ugain mlwydd. ag efe oedd y diwedd o frenhinoedd ynys Prydain o Baladr a gwaed Cynhwynawl y Bryttaniaid nes caffael y Brenin Harri’r Seithfed yr hwn sydd yn awr boed Duw’n am- ddiffyn iddaw Amen. O Amser Cadwaladr fendigaid hyd Amser Rhodri fab Idwal ugain mlynedd a dwy ar bymtheg ac efe a ryfeles ar Saeson ag ai lladdes yn dost. O Amser Rhodri fab Idwal hyd amser Rhodri mawr ab Merfyn frych, Canmlynedd namyn tair: ar Rhodri hwnnw a rannes wlad gymru yn dair rhan. O amser Rhodri mawr ab Merfyn hyd Amser Hywel Brenin Cymry oil Cant namyn tair o flynyddoedd. A’r Hywel a ddodes gyfreithiau doethion a Chyfiawn ar wlad a Chenedl y Cymry, ag a ddodes Gadw Cof a Chyfrif ar oedran Crist fab Duw ai ddyfodiad ynghnawd, fal ag y mae hyd heddyw. Ag fal hynn y mae’r gyfarwyddyd parth Amseroedd Cof a Chyf- rif blynyddoedd ag ar a ryfu yn y blynyddoedd hynny gan graf ar flynyddoedd ag amseroedd hysbysion a bannogion y rhai yddynt warantedig o gof a Chadw herwydd cyfarwyddyd a Chof a gwybodau yr hen wyr Doethion ar gwyr wrth Lyfr, a gwybodau llythrolion. Sef er pan ddaethant y Cymry i’r Ynys honn herwydd Cyfar- wyddyd Cof a Chyfrif ddosparthus nid amgen no dwy fil o flyn- yddoedd a phumcant a saith a hynny hyd amser Hywel Dda, ag er amser Hywel Dda hyd y flwyddyn honn a goraniad y Brenin Harri’r Seithfed ab Edmwnt am Owain Tudur Cymry Cynhwyn- awl o baladr hen frenhinoedd y Cymry pumcant mlynedd a phump a deugain. ag o ddyfodiad y Cymry gyntaf i’r Ynys hon hyd y flwyddyn honn Tair mil o flynyddau a deuddeg mlynedd a deugain. LLYMA GOF CYFARWYDDYD AMSEROEDD A DICHWEINIAI SELWEDIGION. NID AMGEN NA RHY- FELAU A RHYFEDDODAU. AG ENWOGION O DDYNION AC O BETHAU.* Oed Crist 55, y cawsant Genedl y Cymry y ffydd yng Nghrist. ag a gredasant yn Nuw, ac y cafwyd ddeall gyntaf ar Iaith y Lla- dingwyr yng Nghymru, 154, Y cafwyd bedydd gyntaf yn Ynys Prydain ac Escyb a Llannau o ddawn Lies ap Coel a’r Pab Elidir 180, Y gwnaethpwyd Eglwys yn Llan Daf gyntaf, a Lies ap Coel a elwir Lleufer mawr yn Esgob yno, yn dyscu Cred a Bedydd. 210, y Gwnaeth Severys amherawdr y clawdd mawr yn y Gog- ledd rhag rhuthr y Gwyddyl Ffichti, a gwir Llychlyn. 218, Bu farw holl ysgrublaid a Gwartheg A meirch Ynys Prydain, achos gwlybaniaeth ac amhwynt ac ardymmer afiach yr hin 220, Bu rhew cadarn, ag y bu farw llawer o ddynion ac anifeilod achaws yr oerfel. 240, Bu clefyd cadarn, a bu farw llaweroedd gan yr haint. Llyfr Walkin Pywel o Ben y Fai, o Lyfr Caradawc Llancarfan. 242. Y Gwnethpwyd Caerllion ar wysg o newydd ac yn waith maen a chalch, lie cynno hynny Gwaith coed ydoedd a mynych ai llosged yng nghyfrangeu. 250 Bu rhew cadarn a marwolaeth fawr ar Anifeiliaid a’r Man- ysgrubl ac y bu prinder yd ac enllyn yr haf ar ol hynny, a mar- wolaethau ar ddynion achos hynny. 260, y Gwnaethpwyd Caer Baddon gan wŷr Rhufain, ac y bu ymladd rhwng y Cymry a’r Rbufeimvyr o achos hynny, ac y lias lawer iawn o’r Cymry. 269, Gwelwyd yr wybren megis ar dân ag y bu goleu’r nos fal y dydd dros naw niwarnod, ac ar ol hynny Tes mawr a diffyg dwr yn yr afonydd a’r Ffynonau. 272, Bu newyn cadarn a gorfod myned yng Ngwyllys Estron- iaid a gwyr yr Ormes am fodd bywyd yn fwyd a rhysgwydd. a’r flwyddyn wedi hynny bu marwolaethau mavvrion ar werin y wlad achos nychdod a drigwys ynddynt er pan y bur newyn a’r prinder, lie gorfu ar ddynion Armerth bywyd o risg y celyn, a rhisc helyg- wydd, a rhisc llwyfeni a gwreidda rhedyn. lie nis gellid o’r rhai hynny a fai digon, a thrymed y newyn fal y gorfu trin daear ac ar er cael yd, a achos bwyttar gwartheg a’r ysgrublaid agos ag oedd o henynt tra pharathair newyn. 290 Lias gwyr Rhufain yn greulawn gan y Cymry, achos dwyn oddiarnynt eu gwragedd a’u plant o drais a gorfod, yna y dug y Cymry hwynt yn ol, a dwyn eu tiroedd gyda hynny. 291 Bu’r gaeaf caled a’r rhew cadarn. A rhewi llawer o’r afon- ydd, a’r adar yn marw yn y Coedydd. 293. Doded ysgolion i ddysgu syberyd yn mhob Tref yn Ynys Prydain. a nawdd ar Gelfyddydau Dinas a Theulu. 294 Lias y Gwyddyl Ffichti a ddaethant o wlad Beitwy, ar un flwyddyn y cad Llundain ac ai hadeiladu o’r Newydd. 297 y Cad Aberllychwr a lladd Gwyr Rhufain yno. ac ar ol hynny cad Caerfyrddin a Chaer Gynfarwy yn Nyfed 300 y cad cae Lwydcoed a Chaerdrynau, A Chaer wyrangon, A’r flwyddyn wedi hynny cad Caer worgorn a Chaer went, a Chaer Loyw, 307, Bu haint mawr achos Celaneddau ymladdau a bu farw anferthrif yn wir a gweision a merched a Gwragedd cyflawnoed gwr a gwraig a mwy na hanner plant Ynys Prydain, achos hynny y bu Gormes y Gwyddyl Ffichti yn y Gogledd a’r Gwyddyl gaflachawg a’r Llychlynwys ym Môn ag Arfon a’r Cwmmwd, 314. Y Bu Newyn a drudaniaeth sef y llygrwyd yr yttir gan y Gwyddyl ar Llychlynwys ffordd y cerddynt, yn nawdd gwyr Rhufain er dial am nas caint Brodorion Ynys Prydain yn eu gwyllys. hefyd lladd yr Anifeiliaid ffordd ydd elai yr Ormes. 320. Y bu llif o fynnydd yn un a Morgymmlawdd Rhyfeddol yn y Gogledd ac y boddes lawer o’r Tiroedd ar hyd Gian mor Tawch. a llawer o ddynion ag anifeiliod. 331 y Bu llifeiriant mawr o fôr ac o Dir, ac y boddes Gyfoeth Helig ap Glannog a Dyno helig ac i collwyd yn anesgorol. sef oedd y Cyfoeth hynny am ydd elai Glvvyd yn Aerfen hyd ydd elai Afon Branc ym Mor y y Gogledd 335 Bu newyn angerddol ac y bu farw mwy na hanner Gwyr Ynys Prydain ac y cawsant Wyr Rhufain y goreu ar holl Ynys Prydain o For i for ar hyd ac ar draws ac y lladdasant ddeugain mil or Gwyddyl Ffichti yn y Gogledd. 338 y cafas y Cymry Gaerllion ar wysg; a gwledd yno achos y cael a’r Gorfoledd deugain niwarnod 339, Daliwyd llawer o’r gwylliaid Gwyddelig ac a’u llosgwyd yn fyw am eu brad er gwaethaf pob cymmod heddwch a damdwng. A chylch yr Un amser y dodwyd nawdd a braint ar Lafuriaw daear, ac arodraeth yd a ffrwythau Coedydd, a gyrchid o’r Eidal ar Ysbaen, a’r Un flwyddyn y boddes Morfeydd Gwynedd a Che- redigion. 340 Y cafwyd melinau wrth wynt a dwr gyntaf yng Nghymru, lie cyn hynny nid oedd amgen na melin law. 353 Y colled Morfeydd Gwyned a Cheredigion achos Morlif aruthrol a daearlif trwm ar ei gefn, ac y colled llawer o bentrefydd Dinesig. 380 y bu gwynt angerddol ag y llosges lawer o dai ac yd. Cyfergyd a’r amseroedd hyn y bu Cwstenin Amherawdr yn ymherodraethu yn ynys Prydain ag yn gwared y fifydd yn Nghrist rhag ai gwaharddai, A goreu a golychwydoccaf or holl amherodron y bu ef ag Elen ferch Coel Godebog Brenin Penrhaith Ynys Pry- dain oedd ei fam ef, yr hon a gafas y Groes fendigaid y dan y garn a fwriesid arni gan yr anffyddloniaid yn Iddewon a pha- ganiaid. Cyfergyd a’r amseroedd hyn y bu Morien ap Argad Fardd yn ddysgediccaf o neb yn y byd, ac efe a fu yn Ammau bedydd ag Aberth Corph Crist, ac achos hynny y bu casineb ac ymrysonau ac ymladdau nid bychain ac Hud Morien a fu un o Dri hud ddar- goll Ynys Prydain Cyntaf oedd Hud Urb Luyddawg o Lychlyn a ddug ages bawb a fedraint vvrth arf a rhyfel o Ynys Prydain au dwyn ar ddargoll yng Ngwledydd y Mor marw, ail y bu Hud Mo- rien, sef oi achos y colled bedydd ag Aberth yn Ynys Prydain ac ydd aeth holl werin yr ynys yn Iddewon difedydd Trydydd Hud oedd un Gvvydion ap Don yng Ngwynedd a gafas o dvvyll fraint Coron a Phendefigaeth Ar Fon ac Arfon a’r Cwmmvvd y Gan am- herawdr Rhufain am yrru Cenedl y Cymry o’u Tiroedd a rhoi y tiroedd hynny ir Gwyddelod a Gwir Llychlyn. 382. Bu gwynt angerddol yr ail waith ac y dodes y Gwyddyl Ffichti dan wrth adanedd yr Adar Gwyllion yn y Gogledd, achos hynny llosged llawer iawn o dai ac ysguborau a Deisydd Yd. 390. Cyfergyd a’r amseroedd hynn y bu Cvvstenyn ymherawdr yn gyfnoddwr, y ffydd yng Nghrist ac y Bu Martin Esgob yn Gwrth- ammau Hud Morien yn yr Eidal ag Yn ynys Prydain, Ag yn dygu bedydd ag Aberth modd a’u dysgwyd gan bawl Abostol sef y dywed Pawl wrth yr Esgyb a’r Offeiriad Bedyddier pob dyn yn y Byd yn Enw y Tad o’r Nef, ag yn Enw y Mab rhad, Ac yn Enw yr Yspryd glan yr hwn a fydd fal terydr y Tes yn gyrru goleuni Duw ir man yddelo a’r man ydd agorer calon a Chydwy- bod iddo, sef ydd aeth goleu’r yspryd glan i groth y Wen forwyn Mair cyn oed gwra ac o hynny y beichioges ar Fab Duw nid am- gen noc ar Iesu Grist y Mab Rhad, yr hwn a fu yn yspeilio Uffern ag yn dwyn pummoes byd o gaethiwed y Cythraul i Baradwys, Lie y maent yr Awr hon a gwyn ei fyd fyth a gaffo fyned attynt. 400. y daeth y Gwyddyl Ffichti i Gymru, ac addrygasant yn angerddol, Ac o’r diwedd cael y goreu arnynt a’u lladd yn greu- lawn a’u gyrru ar ffo dros for i’r lie ydd hanoeddynt. 410, Bu clefydau a marwolaethau mawrion achos yr Haint me- lyn, ac achos hwnnw celaneddau nas cleddyd yn pydru ar wyneb daear; Cyfergyd ar un Amseroedd y dodes yr amherawdr Tewdws fraint ar ddysg a gwybodau Anrhydeddus yn Ynys Prydain, ac y bu Bradric Sant yn ben Athraw Cenedl y Cymry yn nawdd y freint honno, a’r gwyddyl gaflachog a ddaethant am ben y lie ydoedd, ag ai dygasant yn anrhaith i’r Werddon lie bu ef yn Sant gloywaf ei glod yn y Byd yn dysgu’r ffydd ynghrist ir Gwyddyl a chyn hynny Paganiaid di fedydd oeddynt. 425 Y daeth Garmon Sant o Dir Gal a chydag ef Bleiddan Sant i Ynys Prydain i adnewyddu Bedydd ac Aberth a chred gyfiawn ar y ffydd yng nghrist. ac lie ydd oedd wedi myned ar edwin. 9 430, Daeth y Gwyddyl Ffichti i Fon ac Arfon a Gwyddyl y Gwledydd hynny yn ymuno a nhwy yn erbyn Coron Ynys Prydain, a Brenhinoedd a Thywysogion Cymry yn eu herbyn a gyda nhwy y ddau Sant nid amgen Garmon a Blaiddan a gwe- ddio Duw a wnaethant, a Duw a wnaeth erddynt eu nerthu yn erbyn y brad ar estroniaid yn hylwydd a rhoi’r Gorau iddynt ar eu gelynion, a bu mawl gorfoledd yn archlod i Dduw am y fuddug- oliaeth honno yn holl Ynys Prydain gan Genedl y Cymry, er gwaethafoedd Gwŷr Rhufain yn cyfarddal y gorddwy Brad ac estrawn. Cyfergyd a’r un amser y llosgwyd Caerllion ar Wysg, ac y Gwnaethpwyd Llancarfan a honno a fu’r Fynachlog freiniol gyntaf a gad yn Ynys Prydain sef nid Monachlog Bangor Dewdvvs yn Nghaerworgorn eithr ysgol freiniol i ddangos a dysgu Gwybodau anrhydeddus a chelfyddyddau ardderchogion fal ac ydoedd yn Ninas Rhufain a chan y Rhufeiniaid yng Nghaerllion ar Wysg, Cyfamser a hynn bu morlif mawr, ac y colled holl forfaedd Gwynedd a Dyfed, a Chernyw a dyfnaint, a Gwlad yr haf, a Morganwg a Gwent, a llawer iawn yn y gogledd. 436, Gwnaethpwyd Dyfrig Sant yn Archesgob yn Llan Daf, ag llltud Sant, yn Ben athraw yn Mangor Dewdws, a elwid o’i enw ef Bangor Illud ac yn awr Llanilltud fawr, a Llanilltud y fro. ac am hyn o amser y bu Haint mawr yn Ynys Prydain yn ddial Duw am pechodau y Cymry, ac eraill o Genhedloedd Ynys Pryd- ain a’r Gwyddyl Ffichti a ddaethant i Gymry, ond drwy weddiau Saint cafad y goreu arnynt a gwared da. 448. Y Gwnaed Gwrthefyr Fendigaid yn Frenin coronog Ynys Prydain. ac y Doded Dyfrig yn Archesgob yng Nghaerllion arwysg. A Theilaw Sant yn Llandaf yn Archesgob, a chwedi hynny Lladd Gwrthefyr Fendigaid a gwisgaw Coron y Deyrnas am ben Gwr- theyrn Gwrtheneu, a hanpu gwaeth o hynny i Genedl y Cymry sef y bu achos cyn pen diwedd dwyn Braint Coron y Deyrnas oddiarnynt lie y bu yn eu braint er pan ddaethant gyntaf i Ynys Prydain pymtheg Canmlynedd cyn dyfod Crist yng Nghnawd. 450, Dug Gwrtheyrn Gwrtheneu y Saeson i Ynys Prydain yn Bleidyddion iddaw yn erbyn a ddylit y Goron iddaw nid amgen nag Uthyr Bendragon mab Gwrthefyr Fendigaid. 552* Gwrtheyrn Gwertheneu a ysgares ai wraig ac a gymmerth yn wraig iddaw nid llai na phaganes ddifedydd nid amgen nag Camsyniad diau yn lie 452.—Ab Iolo, All's Ronwen ferch Hengist Tywysog y Saeson. arhwymaw Coron y Deyrnas i Fab a aned o heni, ac enw y Mab hwnnw oedd Octa, ac yn ei hawl ef ydd achubasant y Saeson Goron Teyrnas Ynys Prydain ac ai cadwasant yn Lathlud hyd y dydd heddyw. a blinaf o bob Gormes y bu gormes y Saeson yn Ynys Prydain. 453. Y lias Pendefigion y Cymry gan y Saeson ym Mrad mynydd ambri, aelwir Mynydd Caer Caradawg yn Mhendefigaeth Caersallawg; lie a’u dygynnullwyd yno yn heddwch Duw a Thangnefedd Gwlad a chenedl. LLYMA ROL COF A CHYFRIF,* SEF YN GYNTAF Y SONER AM A FU AR GOF CYN CADW AR GYFRIF, NID AMGEN. Cyntaf a ellir ar gof caffael Enw Duw sef Duw a roddes ei enw ar lafar, nid amgen nag /l\ a chyda’r gair cyflam yr holl fydoed ar holl fywydau o’i hanfodoldeb i Fod a bywyd a bloedd Gorfoledd /l\ gan adlafaru Enw Duw Ag iselfain pereiddlais y llafar ag nis gellir ei ail yny dychwel Duw bob hanfod or marwoldeb a ddug pechod arnaw, pan adlefair Duw ei enw ag o enw Duw ar lafar y cafwyd, pob Cerdd ag arwest, ai Tafawd ai tant y bo, a phob gor- foledd a phob Llawenydd, a phob bywyd a phob bywyd a phob Gwynfyd a phob han a hanas arfodoldeb a bywydoldeb ag nis gellir marwoldeb neb o dri pheth sef ydynt afrinaw enw Duw, afri- faw énw Duw, ag afrywiaw enw Duw. a’r lie ai catwer, a thra cat- wer enw Duw ar gof, parth rhin a rhif a Rhyw nis gellir amgen na bod a bywyd a gwybod a gwynfyd hyd fyth fythoedd, a chyda Cyflam gwynfodolion pob bywydolion a Duw a Dodes yn y Trefn, sef eu Cysefindawd yng ghylch y gwynfyd. ag efe ei hun ym- gadwai yn nghylch y Ceugant lie gwelynt y gwynfydolion ef yn un cyngyd gogoniant heb arnaw na bin na rhif na rhyw ellid ei wyb- od namyn Goleuni perffaith a chariad perffaith a gallu perffaith er daioni pob bod a bywyd. ag yna rhodded ar wirionedd a Chof Duw a Digon, a hynny fu’r ail ar gof o bob gwir a gwybod. eithr y * O Ysgrif Iolo Morganwg, a honno o un Llywelyn Sion, a honno o un Meyryg Dafydd, a honno o hen ysgrif yn Llyfreugell Castell Rhaglan.—Ab Iolo. Gwynfydolion ni welynt ei digon am nas cedwynt ar gof y gwir- ionedd cyntaf a chan amcanu mwyhau gwynfyd dygynt gyrch ar y ceugant ar oddeu datrinaw a geffynt yno, a gwybod rhin a rhif a rhyw ar Dduw. a hynny nis gellynt, a phan fynnynt yn ol ir gwynfyd nis gellynt achaws Marwold ai cadwai yn yr ol. ag yna syrthiaw i Gylch yr abred, ag yna Duw a ddodes ar gof a Gwyb- od y trydydd Gwirioned nid amgen, heb Dduw heb ddim, cans yn nhrefn yr abred nis gellynt na chaffael na gweled na gwybod ar Dduw, yna’r gwynfydolion a gadwasant eu hansawdd drwy gadw Duw ai enw a wirionedd ar gof a welasant drefn yr Abred ag ai galwasant ar Enw Adfyd. cans Duw ai gwnaeth yn ail o beth a weithredai er cadw anufuddol or Coll i ba un yr rhuthrasant a phrif wirionedd adfyd y gair Gwir hynny a ddangoswyd yn drydy gair Gwir a gwybod sef heb Dduw heb ddim, cans o fod heb Dduw bod heb ddim yn wynfyd yw. ag yna pob drwg a phob dioddef a ellir gan ddeall ar amcan a dychymyg. eithr Duw oi anfeidrol gariad a ddug yr Abredolion drwy gylch pob drygau a ddichonai er dangaws er hanfawd mal ai gwypid ag ydd ymgedwid o henynt a rhagddynt wedi’r gwared. ag yin myvvyd Dyn attolwg ar Dduw ag o hynny gwybod ag atgof ar ddaioni a chyfiavvnder, a chariad. ag yna gwybod yn adwel ar y prifwirioneddau, ag y gellid o gof a chadw ag yingylyn ag wynt ymansoddi drwy ryddhad marwolaeth yn y Gwyfyd cyssefin lie nis gellir amgen nag atcof ar a fuant yno gynt ag ar au buant yn ddrygau yn nhreigl yr Abred. Gwedi’r ymdreigl yn abred hyn ym mywyd Dyn, cafwyd ar ad- gof a Ddeall rai o’r prif wybodau a gwirionedd, a Duw a drefnai ei Rad ar a welai yn oreuon ymhlith dynion, ac a ddangoses iddynt wirioneddau, ag ansoddau, a Threfnau daionus, a’r Gwybodyddion hynny a’u dangosasant i eraill ag addodasant drefnau Cenhedl ar a gymmeraint ar gof a gwybod y prif wir a gwybod ag o hynn y caed Dosparth Cenhedl gyntaf a ddoded ar bob gwybodau a phob dosparthau. a phob Trefnau. a phob Gwirionedd y gwirionedd hynn yn gyfrwym sef yw hwnnw. Gair Duw yn uchaf, a phob dyn ai cadwai ar gof a ddywedai ymhaen pob ymbwyll ac amcan, Duw yn y Blaen. ag yn enw Duw, a Gwir yw Gwir, a Gwir a ddaw’n wir, a Gwir a fyn ei le, a Duw yw’r Gwir, a Duw yw Duw, ar sawl a gadwasant ar gof a gweithred y prif wirioneddau hynny Duw a ddodes ei rad arnynt, ag au cadarnhäes yn genhedloedd dosparthus, ag o hynn o Rad Duw arnynt y cafad cadernyd Cen- hedl ar y Cymry, a Brawd, a chymmrawd, a gwerindawd, a phob eraill yn gynnosparthu Gwlad a Chenedl. Gwedi caffael hynny, buant y Cymry yn hir o amser ag yn aneirif oesoedd ardraill a Chymmydoldeb hyd wyneb Gwledydd tramorion ag or diwedd cywladu yn Neffrobani sef Gwlad yr haf, ag yna yddaethant yn erbyn Duw ai eiriau gvvirionedd, a phechu a chamvveddu yn hywall ag yn Ystig, yna Duw a ddodes arnynt ei ddial ai alanas, ag yna difrawd ag anrhaith oni ddarfu agos am danynt ag a gollasant eu tiroedd au Breiniau gwlad, Yna rhai a gymmerasant attynt eu cydwybodau ag a ddygasant ar atgof Enw Duw ai Wirionedd ag add aethant yn eu hymsawdd achan eu pwyll, yna Duw oi rad ai ddirfawr gariad a ddodes ddarbodau moliannus yn eu hamcannau a Doethion o wir dedwyddon yn eu plith. a’r Gwir da hynny a aethant yn Nawdd Duw ai dangnef, ag yn nawdd ei wir ai gyfiawnder ef, a thrwy hynny a gawsant ddeall ar bob goreu a ellid erddynt Cenedl y Cymry, yna cymmer- wyd y blaen a dwyn a gaent yn eu gosgorddau o Ballt i Ballt yny ddianghasant ar a ddygaint gyrch difrawd ag anrhaith arnynt. ag yn niwedd y Traill, dyfod i Ynys Prydain Lie cyn no hynny ni sanghasai cyn no o hynny neb un o Droed dyn byw, yn’a Goresgyn yr Ynys, yn nawdd Duw ai dangnef. a chynnal Doeth- ineb, a Threfnau golychwyd, a’r sawl a gawsant Awen o Rad Duw ai ddawn traphwyll, a ddoded yn Athrawon doethineb a gwybodau daionus. a Phrydyddion a Gwyddoniaid au gelwid. yna dechreuwyd Cerdd dafawd a dodi arni pob Cof a gwirionedd yn gadwedig, y modd y byddai hawsaf cofiaw a difyrraf myfyrriaw, a diddanaf y pwyll. ar Gwir hynny a fuant Brif Athrawon Cenedl y Cymry, eithr nid oedd na Deddf na defod arnynt yn ddosparthus achaws hynny digwyddes gwall ag anghof ar lawer ag yna myned yn er- byn Enw Duw ai wirioneddau, ag yna difrawd ag anrhaith, yna pob drwg a direidi, yna gwr doeth a elwid Tydain Tad Awen a ddug ar feddwl a phwyll y modd y gellid Dosparth ag yna deddf gadarn ar wybodau ag Awen o Dduw ag ai dangoses i eraill o ddoethion Cenedl y Cymry ag a gafas eu bodd hwynt yn warant- edig achyntaf o beth a wnaethpwyd Trefnu Teyrnedd nid amgen no dodi ar bencenedloedd y Cymry gynnal Brawd a Chymmrawd ag ar a gaid yn ben bonedd dodi Hynafiaeth Teyrnedd sef a gaid yn Benn bonedd Prydain ab Aedd Mawr gwr doeth a gwrol a Chyfiawn a brawdgar oedd ef ag ymraint hynny doded arnaw Un- bennaeth Ynys Prydain, yn gyfrwym Teyrnedd, ag wedi Dos- parthu a Threfnu, a Chadarnhâu Teyrnedd a goresgynnaeth Pry- dain ab Aedd Mawr a goreu am Awen o Dduw y cafwyd Tydain Tad Awen. yna doded arnaw yrru Cyngor ag addysg yn ddangos- 43 edig ar Genedl y Cymry a hynny a orug ef, ai ddodi ar Gerdd Dafawd yn warantedig o gof a chadw, a gwedi marw Tydain ni chaed ei ail am Awen o Dduw a gwbodau, yna chwiliaw ei gerdd dafawd ef a myned yng nghyngor a gaed ynddi, gwedi hynny dodi gwaedd yngwlad dan osteg a rhybydd undydd a blwyddyn, a nawdd a braint i bob pcrchen Awen o dduw gyrchu cyfnod o le ag amser er myned ynghadair a gorsedd gan addysg a gafed yng ngherdd Tydain Tad Awen a chann bwyll a chymmwyll Gwlad a Chenedl gan Ben cenedlau a Doethion cyfaddef Cenedl y Cymry, a hynny a fu, a llawer a gafed yn berchen Awen o Dduw ag yn gadarn eu pwyll, ag yn hygred ei gwared, yna bwrw am y goreuon dri o naddynt, ar Tri a gafad yn oreuon herwydd enw a gair am- danynt Plenydd ag A/awn, a Gwron, ag ni chaid cystal ag wynt am gof cadwedig yn gystal Cerdd dafawd a rhin Llythyr, ag arwydd, a gwedi cael gwarant a chadernyd gwir ar hynny doded arnynt drefnu Dosparthau daionus ar Wlad a Chenedl, ag ar gof a gwybodau, ag ar bob achwain Ceudawd. A’r Tri Doethion hynn a drefnasant Ddosparth ar Deyrnedd a Brawd a Chymmrawd rwng Dyn a Dyn yn nawdd Duw ai Dangnef, a dodi Celfyddyd Ddos- parthus ar Feirdd a phrydyddion, ag ar eu Cerdd dafawd. ag ar y Gymracg rhag ei myned ar Ledryw ag yn llediaeth, ar Cwbl yn nawdd Duw a’i dangnef, Celfyddyd ddosparthus hefyd ar gof a Chadw pob Gwybodau a dosparthau Cenedl y Cymry, a gwedi dangos a wnaethant y Tri hynn ger bron Gwlad a Chenedl yng Ngorsedd, myned gan farn a drechai o nifer, a threch o lawer a gaid a gaeai ar Ddosparthau y Tri doethion hynn nag a gaid yn eu herbyn, yna doded ar a wnaed Fraint a Chadernyd Gwlad a Chenedl yn warantedig o farn Gorsedd ag ai doded herwydd a ddosparthed with Farn Gwlad a Chenedl dan osteg a rhybydd un- dydd a blwyddyn gan waedd Gwlad, hyd y mhen y Tair blynedd, ag ymhob gorsedd cadarnhau gan adrechaint o nifer, ag mal hynny y cafad Gwarant a braint a Chadernyd ar y dosparthau a feddyliwyd gan y Tri Doethion enwedigion, a chyntefigion Beirdd Ynys Prydain gan Ddefod a dosparth gwarantedig y buaint hwy. Ac yn y Gorseddau ar gwleddau anrhydeddus hynny doded ar ai medrai alw i gof y prydiau ar amserau y buant hynodion a go- didogion, a ddichweiniau, a dynion, a gweithredoedd, a dodi hynny ar gof Cerdd dafawd, ag ar gof Dysgogan Cadair a Gorsedd ag ar gof Llythyr ac arwydd. a chyntaf a gafad ar gof parth pryd ag amser, dyfodiad Cenedl y Cymry i Ynys Prydain nid amgen nag vvyth cant a naw tra deugaint o flynyddau cyn nog amser Prydain ab Aedd Mawr. O ddyfodiad y Cymry i Ynys Prydain hyd ymladd y pumrodyr a lladd yn eu cyfranc hwy mwy no hanner Gwyr Cenedl y Cymry ynyd aeth ymlad y rwng y Merched am a gaffai’r meibion a hedd- ychu or diwedd y ryngddynt mab i bob tair merch a chanmlynedd ag ugain ag wyth. O ymladd y pumrodyr hyd amser Efravvc gadarn a ddoded yn Benn raith 200 mlynedd LLYMA LAFAR GORSEDD BEIRDD YNYS PRYDAIN A DYNNWYD I MAES O LYFR MEYRYG MORGANWG YNGHASTELL RHAGLAN, GENNYF FI LLYWELYN SION O LANGEWYDD YM MORGANWG, Sef ydyw hynny. son Defodawl am Freiniau a Defodau Beirdd Ynys Prydain, fal y bu gynt, yn Amser y Prifeirdd, a Thywys- ogion y Cymry. ac nis gellir Braint Prifardd ar y neb na wypo hynn o drefn ar Feirdd a Barddoniaeth, herwydd y gofyn defod- awl y sydd ar Fardd a gwr wrth Gerdd wrth fraint a defod Beirdd Ynys Prydain. LLAFAR GORSEDD BEIRDD YNYS PRYDAIN. 1. Cyn nog amser Prydain ab Aedd Mawr nid oedd namyn Gwy- ddoniaid yn wyr wrth Ddysg ac Athrawiaeth Gwlad a Chenedl, a chan nad oedd na Deddf na llafar gorsedd ar a wyddai y Gwy- ddoniaid, ef a ddigwyddwys coll ar lawer o wybodaeth a chof, ac Ysbysrwydd Cenedl y Cymry. a Gwedi Gwladychu o’r Cymry yn nawdd Gwladwriaeth Prydain, ac ymroddi’n hollol i fod wrth y deddfau daionus ar drefn ddoeth a wnaeth efe, fe cafwyd lonydd- wch ac yspaid anraith, Yna y mynnwys Brydain chwilio’r holl Ynys i weled a geffid neb a wyddai am a fu gynt o ddysg ac ys- bysrwydd Cenedl y Cymry, fal y gellid ei roddi ar gof a chadw. yna y Cafwyd yn wyddoniaid o Gymry Cynhennid o fonedd a deddfoldeb dri Gwr a’u Henwau Plennydd ac Alawn, a Gwron, y rhai a ddywedasant y gwyddent, o hen gof, lawer o’r addysg a wyddair Cymry er yn oes oesoedd, a gwedi Datgan o honynt a wyddynt, ef a rodded hynny ar osteg a datgan ynghlyw Gwlad ac Arlvvydd dan rybydd undydd a blwyddyn a nawdd i bawb a wyddai naws or byd ar gof a deall or hen wybodaeth gynt, ddyfod ynghyrch Gorsedd yn nawdd Gwlad ac Arlwydd, ac yno datgan ei Lafar, a hynny a fu. gwedi hynny y rhoddwyd gosteg yr ail waith dan rybydd undydd a blwyddyn a llawer a ddaethant yngorsedd a gwedi rhoi ar gof a llafar gorsedd y maint hysbysrwydd a gaffed, y rhoddwyd y cyfan y drydydd waith ar osteg a rhybydd undydd a blwyddyn, a phan ddaethant bawb o doethion Cenedl y Cymry yngorsedd y waith hono, y dangoswyd drefn a deddf ar wybodaeth ac addysg yr hen ddoethion a fuant gynt, a chyda hynny Dos- parth Cerdd dafawd gwaith Tydain Tad Awen y gwr a wnaeth Gerdd Gymraeg ddosparthus gyntaf erioed, a gwedi rhoddi barn ar y ddosparth honno, ac ar bob arall o addysg a chof am a fu gynt erchi y wnaeth ir tri phrydydd a gafwyd yno yn oreuon roddi’r cyfan ar gof can a llafar y modd y gellid hawsaf ddysg a chof trefnus arnynt, a hynny a fu, a gwedi Dyfod y tro nesaf yngorssedd a dangos eu Cerddi Tafod, y barnwyd eu rhoddi dair gwaith olyn- ol dan osteg a rhybydd undydd a blwyddyn a gwedi gorphen y tair Blynedd a dyfod yngorsedd fe drefnwyd gradd i bob un o’r tri Phryddion hynn, gan nad oedd yn eu herbyn, nag yn erbyn eu Cerddi na llafar na llais gan wlad na gorwlad, a threfnu o’r awr hynny hyd fyth bythoedd a wnaethant, a chadarnhau Breiniau a Defodau ac wrthynt rhoddi Beirdd o hynny hyd fyth, a Breiniau a Defodau Beird Ynys Prydain au gelwir a galw pob Bardd yn Fardd wrth fraint a Defod Beirdd Ynys Prydain. Gwedi trefnu y pethau hyn fe gymmerwys y tri Phrifardd hynny, nid amgen na Phlennydd, Alawn, a Gwron. Awenyddion attynt yn Drofed- igion, iddei dysgu au hathrawiaethu ynghelfyddyd Barddoniaeth, a thrwydded a rodded i’r Beirdd au hawenyddion am hynny gelwir y Beirdd yn Drwyddedogion Braint, ar Awenyddion Trwydded- ogion Nawdd a gwneuthur hynny oil ym mraint Rhaith Gwlad ac Arlwydd, a llyma ddangos y Breiniau ar defodau hynny, a’r modd au cynnelir gan Lafar a Chof, a defod Gorsedd. Gorsedd Beirdd Ynys Prydain a gynnelir ac a gedwir ar fann amlwg yngolwg a chlyw Gwlad ac Arlwydd, ac yn wyneb haul a llygad goleuni sef nid rhydd cadw gorsedd dan do nag ar hyd nos, eithr lie bo a thra bo gweled haul yn yr wybren sef y dywedir fal hynn. Gorsedd a Chadeir Beirdd Ynys Prydain a gynnelir yn yr am- lwg yn wyneb haul a llygad ac yn rhyddyd wybren egored fel ai gwelo ac ai clywo bawb, Ni ddygant y Beirdd arf noeth yn erbyn neb, nac yngwydd neb; ac nid rhydd i neb ddwyn arf noeth lie byddo Bardd, can mae gwr wrth Heddwch a nawdd, a chyfiawnder yw Bardd. Barn Gorsedd Beirdd ynys Prydain a fydd ym mraint y trechaf o nifer wrth fwrw coelbren, neu ryw ffordd arall a wypper y trech- af o rif, sef y gorfodrif: ac ai cynnullier, a gwneuthur pob gor- chwyl ym mraint Barn Gorsedd. Modd y gwypper Barn gorsedd yw hynn, yn ol Barn a nawdd yr orsedd a ddangoser ar a fo cais ac achos yna ei roddi wrth gyrch ail orsedd, ac o gael Barn a nawdd yr ail orsedd ei roddi ar gyrch y drydedd orsedd, ac o gaffael Barn a nawdd honno, cadarn y bernir a ddangoswyd a Chyfallwy. ac nid oes Barn Gorsedd amgen na hynny. Yr orsedd gyntaf i bob cais a dangos a elwir Gorsedd gyfarch, ac o gael nawdd a Barn honno myned ar gyrch gorsedd yr ail waith. ar orsedd honno a elwir Gorsedd Hawl. ac o gael nawdd Barn yn honno cyrchu’r drydydd a galw honno Gorsedd gyfallwy, a chyfallwy y gelwir o hynny i maes a fu wrth gais neu achos gorsedd. ac heb farn a nawdd y tair gorsedd hynn, nid â unpeth, ai cân, ai beth bynnag y bo, ym mraint Gorsedd Beirdd Ynys Prydain. Nid oes Bwys na deddf nac awdurdawd ar na chan nac un peth arall, ai cof, ai addysg, ai hysbysrwydd y bo, na pha bynnag onid el wrth farn a nawdd Gorsedd Gyfallwy Beirdd Ynys Prydain. yna Gorsedd a chyfallwy y byddant. Ef a ellir cynnal Cyfarch a Hawl ynghadair Beirdd Gwlad a Chyfoeth na fo wrth fraint Unbennaeth Prydain. megis pe cyn- nelid yng Nghadair Morganwg neu Gadeir Gwynedd neu unrhyw Gadeir arall. eithr nis gellir cyfallwy ond yngorsedd Beirdd Ynys Prydain. Pedair Cadair wrth Gerdd a Barddoniaeth y sydd yng Nghym- ru nid amgen, Cadair Morganwg a Gwent ac Ergain ac Euas ac Ystradyiv. ai Gair cyfarch a Chyswyn yw Duw a phob Daioni.— Ail yw Cadair Deheubarth a Dyfed a Cheredigion. ai gair yw Calon wrth Galon, y Drydedd Gadair yw un Eowys a Gwynedd u,f Gonwy, a’i gair yw a Cl laddo a leddir. a’r Bedwaredd Gadair yw un Gwynedd, a Mon, a Manaw. ai gair **£££ yw Iesu. neu o Iesu nad gamwaith medd hen gof Llythyr. ar pedair Cadair hynn a ellir eu cynnal yn un man y bo achos yn Ynys Prydain, eithr trefnusaf yw ei cynnal yn eu hardaloedd eu hunain, lie ni raid wrth rybydd un dydd a blwyddyn, a rhaid yw hynny lie bo amgen. H Gorsedd Beirdd Ynys Prydain a gynnelir ym mhob man Gorsedd egored, sef a roddwyd ar osteg a rhybydd undydd a blwyddyn oni boi Cyfallwy; a lie ni bo felly myned wrth fraint a Defod gan os- teg a rhybydd a hawl a chyfarch oni bo Cyfallwy. ac yn y modd hynny y gellir deffraw Cadair a gorsedd lie y mynnir, ac y bo rhaid ac achos. Cadair na fu cynnal arni ynghof neb byw a elwir Cadair Gwsg parth ei thalaith ei hun eithr braint effraw iddi a fydd ymhob Cadair neu orsedd arall a fo’n effraw. megis y gellir Cynnal Cadair Lundain, neu un Gerniw a Dyfnaint, neu un gadair arall yng Nghadair Morganwg. neu un Gwynedd o byddant effraw. A Barnu pob Cadair yn effraw yng Ngorsedd Beirdd Ynys Prydain. Ar Bedwar Amser Arbennigion yn y flwyddyn y mae cadw a chynnal Gorsedd a Chadair wrth a Defod Beirdd Ynys Prydain, nac ym mraint unrhyw Gadair Ardal ba bynnag. sef yw’r amser- oedd hynny pedwar Bann Haul, sef y Cyntaf yw’r Alban Arthan, ai syrth ar y ddegfed ddydd o Fis Rhagfyr pan y byddo dydd Byrraf y gauaf, ar dydd hynny y Cyntaf o’r flwyddyn a’r gauaf herwydd Defod yr hen Gymry. a chyfrif y Beirdd herwydd hen gof a chadw. Yr ail yw’r Alban Eilir ai syrth ar y ddegfed ddydd o fis Mawrth, ar dydd Cyntaf o’r Gwanwyn yw. Y Tryd- ydd yw’r Albdn Hefin, ai syrth ar y ddegfed ddydd o fis Mehefin, a dydd cyntaf yr haf yw, a dydd hwyaf yr haf. y Pedwerydd yw’r Alban Elfed ai syrth ar y ddegfed ddydd o fis Medi, a’r dydd ar cyntaf o’r mesyryd yw. a hefyd dydd Cyhydedd haul a Mesyryd. ac y dyddiau hynn y cadwent y Beirdd ei gorseddau au Cadeiriau, ac ar yr undydd blaen ac ol or pedair Alban, ac y trafodant eu prif- orchwylion, ag a drefnant a fo achos. y dydd o flaen yr Alban a elwir Gwyl yr Alban, ar dydd ar ol Gwleddyr Alban, a rhydd ac egor bob un o honynt megis yr Alban, yn dri diwarnod y cyfan ymhob Alban, ac ernynt y gellir trafod a fynner a fo wrth gais ac achos yng Ngorsedd a Chadair, heb na gosteg na rhybydd. Dyddiau rhagorsedd a rhaccadair ydynt ddyddiau Bann Lleuad. sef y Cyntaf dydd newyd lleuad a elwir Cyntefin y lleuad, ar ail yw dydd hanner cynnydd lleuad a elwir Adfan cynnydd, y tryd- ydd yw dydd y llawn lleuad a elwir y llawn llonaid, a’r Pedwerydd yw’r Adfann Cil, sef dydd hanner Cil y lleuad. ac ar y dyddiau Bann ac adfann lleuad hyn, y mae cynnal rhagorsedd a rhaccad- air a golychwyd er addysg ac athraw Gwlad a chenedl. ac er dangos i Awenyddion a noddedigion y petheu a ddylynt eu dysgu au gwybod, au gwneuthur, ac yn y rhagorseddau a’r rhaccadeiriap hynn nis gellir rhoddi dim ar osteg a rhybydd, na myned ynghyf- arch gorsedd, nac wrth hawl, nac yn gyfallwy. eithr wrth addysg a dangos yn unig. ac yn nawdd, ac nid wrth farn, Beirdd Ynys Prydain, can ni wedd hynny, ac nid deddfol eithr ar y Pedair Prifwyl Arbennigion. Llyma’r modd y greddir Beirdd ym mraint Gorsedd Prifardd Pendant neu Brydydd, a elwir hefyd Bardd Braint, a Thrwydd- edog Braint a radder yn Brif-ddefodawl o Drofedigaeth, sef ym- rodd yn awenydd dan Athraw o fardd Gorseddavvg oni ddysgo yn gwbl y gelfyddyd wrth Gerdd Dafod, ac o farnu ar Gerdd, ac o fedru a barnu ar y Iaith Gymraeg, ac y gwyppo Gyfrinach a Breiniau a Defodau Beirdd Ynys Prydain. ac y gwyppo dri chof a thair Coel Beirdd Ynys Prydain, nid amgen na Chof Can, a Chof llafar Gyfallwy., a chof defod. a’r Tri choel, nid amgen na llafar Gwlad, a chadw Coelbren, a chyngyd ymbwyll. a Gwybod Bannau Dwyfoldeb, a Deddfoldeb, a Doethineb, fal ac y bont gyf- allwy a chadarn gan Farn ac yn nawdd a chadw Gorsedd Gyfall- wy. ac o wybod hynn o bethau a’u dangos gerbron Gorsedd. a myned ynghyfarch, ac wrth hawl, ac yn mraint Barn ac o hynny yn fardd Cyfallwy, y Bernir ef yn Orsedd a rhoddi Cadair iddo, ac yna Bardd Gorseddog ym mraint y Gadair honno y bydd, a gwedi y rhoddir iddo dair Cadair, gradd iddo yw Bardd Gorseddog wrth fraint a defod Beirdd Ynys Prydain. Ail ffordd o raddoli Prydydd yw, lie na bu Trofedigaeth, ei roddi dan osteg a rhybydd undydd a blwyddyn, fal y y gellir yn llafar y neb a wyppa achos nas dylid, neu nas gellid Bardd o hano, a lie nis gellir dangos hynny o betheu, myned ynghyfarch gorsedd a wna ef. yna yn hawl, ac o hynny wrth farn gorsedd oni bo cyf- allwy, ac yna drwy fraint Cadeiriau yn Fardd wrth fraint a Defod Beirdd ynys Prydain. yn orseddog cyfallwy. Trydydd ffordd y greddir Prifardd o Brydydd yw lie nas gellir tri Bardd gorseddog Cyfallwy yngorsedd, a chaffael awenydd an- nhrofedig ei roddi wrth raith drichannyn ar air deuddeg o Gywir- iaid Gwlad ac Arlwydd, neu ynteu ar air ynad neu ynteu Golych- wydwr a ddywettont ar eu Cydwybodau y gellir Bardd o hanaw, ac o’i farnu’n Fardd gan y Raith honno iawn yw iddo gadair a gorsedd ym mraint Pwyll ac Angen a Rhaith Gwlad fal y gellir Gorsedd Beirdd gyfiawn can nis gellir gorsedd na chadair wrth fraint a Defod Beirdd ynys Prydain oni bydd tri Phrifardd cyf- allwy sef yw hynny gorseddog. can nis gellir trechaf o rif heb dri o leiaf, ac nis gellir Barn gorsedd eithr ym mraint y trechaf o rif. Lie ni bo namyn un Bardd cyfallwy wrth fraint a Barn Gor- sedd, iawn yw iddo herwydd Pwyll ansawdd ac angen rhoi gradd a chadeiriau i ddau Awenydd lie y gallo ddywedyd ar ei air ai gydwybod y gellir Beirdd o Brydyddion o henynt. canys heb hynn nis gellir cynnal Addysg Beirdd ynys Prydain. ac o barth Deddf a Defod nid Cadarn ond Angen. ac yn hynn o fodd y cedwir rhag myned ynghwsg, ac o hynny ar goll, Beirdd, a Barddoniaeth Beirdd Ynys Prydain. a hynn nis gellir ei wneuthur onid yn y bo’n Bri- feirdd Ansoddawl o Brydyddion, Canys o brydydd yn gyssefin y mae Barddoniaeth ac nis gellir un peth o’r Byd onid ym mraint ei Brif a chysefin Ansawdd. Deddf angen ydyw cael a fo brif anghenraid yn y modd y gellir lie nis gellir y modd a fernir yn oreu, a chyd- ddwyn a rhaid lie nis gellir dewis am hynny deddf wrth bwyll ag ansawdd yw Angen, a rhydd yw deddfu gan angen, lie nis gellir Barn o raith a’r trechaf o nifer. a gwedi gorfod ar angen yn y modd y dangoswyd, nid rhydd graddoli a Breiniaw Bardd namyn yn ddefodawl gan farn a rhaith gorsedd, neu gan farn a rhaith Gwlad dan osteg a rhybydd undydd a blwyddyn a myned wrth wrth gyf- arch a hawl oni bo cyfallwy yngorsedd. Un ymhlaid ac wrth achos Gwlad a chenedl y bernir a wnelo gan angen o fo daionus wrth bwyll ac Ansawdd lie nis yn iawn amser farn wrth raith gwlad, neu raith Gorsedd gan drechaf o nifer, Ac Un yng Ngwrth ac yn erbyn Gwlad a Chenedl y bernir a wnelo beth bynnag or byd gan Rhwyf a Rhyfyg, lie dylid, a’r man y gellir, rhaith gyfiawn gan wlad a Chenedl wrth raith a dewis ym marn trechaf o nifer, neu lie y gellir gan orsedd wrth fraint a De- fod gyfallwy o raith gyssefin, sef o ddeddf yn hanfod o raith Gwlad a Chenedl a Deddf yw hynn o bwyll a barn gan feirdd ynys Pry- dain ac nis gellir a el yn ei herbyn. ac nid cyfiawn ei hebcor. Lie nis gellir un Bardd o Brydydd Gorseddog bernir y Fardd- oniaeth a Breiniau a defodau Beirdd ynys Prydain ynghwsg, ac nis gellir yn ddeddfol eu effraw onid gan fyned wrth raith Gwlad a a chenedl g2 osteg a Rhybydd undydd a blwyddyn dair blynedd olynol, ac yna myned wrth orsedd hyd yn ydd eler yn gyfallwy ac yn y modd y dangoswyd, fal y gwnaethpwyd yn Amser Prydain ab Aedd Mawr. Tair Achen wahanred y sydd ar Feirdd Ynys Prydain ym Mraint Prifeirdd, a Phrifeirdd y gelwir bob un o’r tri am eu bod o gyssefin hanfod wrth ddeddf a defod a braint Gorsedd gyssefin Beirdd Ynys Prydain yn Amser Prydain ab Aedd Mawr. Cyntaf yw Prydydd, sef Prifardd pendant, neu Brifardd Gyssefin ac nis gellir hwn onid o wr a fo Prydydd wrth Awen a Chelfyddyd, a Throfedigaeth, ai ddyled yw prydu, a chynnal Cof Braint a Defod, a chadw Barddas rhag ei myned ar gam a choll. Ail yw Ofydd ac nis arno Drofedigaeth eithr yn ol ai gradder Yngorsedd. sef yw Ofydd gwr wrth Awen, ymgais a dichwain. ai ddyled yw gwell- hau ac amlhau dysg a gwybodaeth ai roddi wrth farn gorsedd a wnelo onid el yn gyfallwy. Trydydd yw Derwydd ac nis gellir hwn onid o un or ddau arall sef y naill ai Prydydd ai Ofydd gan farn a rhaith Gorsedd, a gwr wrth wrth bwyll ac ansawdd a gorfod y bydd. ai ddyled yw Athrawiaethu, a chynnal rhagorsedd, a rhac- cadair a Golychwyd ar fannau ac adfannau Lleuad, ac ef a ddysg gyfrinach Barddas a Dwyfoldeb, a doethineb a moesau daionus. a Braint ac enw Prifeirdd a berthyn ar bob un o’r tri hynn ac yn ogyfuwch braint a bonedd y naill a’r Hall o honynt. Y modd y Gradder Ofydd yw ei roddi ym marn Pencerdd sef yw hynny Prifardd Gorseddog, a ddywetto ar ei air ai Gydwybod y gellir Bardd o hanaw, ac yna myned wrth farn a rhaith gorsedd. a phan el yn gyfallwy y bydd iddo Fraint Prifardd Cyssefin. a rhydd iddo wneuthur yngorsedd a wnelai Brifardd Cyssefin o Drofedigaeth. Rhydd yw i Brifardd cyssefin gymmeryd Gradd a Braint ofydd ym mraint a ddangoso gerbron Gorsedd heb amgen na Nawdd cyfarch, o’r addysg ar awenyddiaeth a fo dyled ar Ofydd Cyssefin, sef gwellhau, ac Amlhau gwybodaeth. Rhydd yw Gradd a braint Ofydd i Brifardd a ddywetto ar ei air ai gydwybod y gellir Bardd o wr a gaffo ym mraint hynny Farn a Nawdd Gorsedd, can y y bernir nis gellir amgen na bod y gwr a farno ar Awen a chelfyddyd a chaffael ei farn ef yn gyfiawn gan Farn a nawdd gorsedd, yn deall y cyfryw awen a chelfyddyd, ac ac yn yr hyn a ellir parth gradd a braint o henynt. am hynny dau rhyw Ofydd y sydd, Ofydd Cyssefin, ac ofydd braint sef yw hynny Prifardd o Brydydd neu o Dderwydd a gaffo radd Ofydd yngorsedd ym mraint a wnelo ef o’r hynn a ddeddfai wr yn Ofydd Cyssefin. lawn yw i Ofydd Cyssefin ymarfer a Swydd Prifardd Cyssefin ynghorsedd lie na bo’n erwynebol un Prydydd o Drofedigaeth, neu o hawl a braint gyfallwy. Lie ydd elo Bardd o Ofydd Cysgefin yn Brifardd efe a elwir yn Brifardd Braint ac nid Prifardd Cyssefin, ac er caffael hynny o radd, digon yw iddo ddangos oi waith ei hun yngorsedd, Gerdd dafawd a ellir Barn a nawdd gorsedd arni, ac o gael hynny Pryd- ydd ei berner ef a rhydd iddo fraint a swydd Prifardd, a lie y bo Bardd o Ofydd cyssefin yn myned ynghadair a gorsedd, man na bo Prifardd Cyssefin, ac ymarfer a swydd a braint a ddylit ar Brifardd, a mynedd oil a wnelai gan Orsedd herwydd Braint a De- fod oni bo Cyfallwy, yna rhydd iddaw, a hawl, ymarddelw a Braint a Swydd Prifardd neu Brydydd, a rhai wedant mai ei ryw ef yn unig a ddylit ei alw yn Drwyddedawg Braint. ac nis dylit ei alw yn Drvvyddedog Cyssefin, can ni bydd felly neb namyn Prifardd o Brydydd Trofedig. Derwydd a reddir wrth raith a Barn Gorsedd, ac bydd ef yn Brifardd Cyssefin nid rhaid namyn y rhaith gan fwrw Coelbren ac yna Cyfallwy ; canys Cyfallwy y bydd bob peth a wneir yngorsedd parth ac at Fardd Gorseddog neu Gadeiriog, heb achos cyfarch a hawl, can mai wrth hawl yw ef yn barawd, ac yn nawdd ei hawl. Ef a el Hr Derwydd o Ofydd Cyssefin gan raith Gorsedd, ac yna Cyfallwy y bydd, rhai a ddywedasant y gellir graddu Awenydd Trofedig yn Dderwydd ac o hynny bod yn Dderwydd Cyssefin eithr nid Gwir hynny, can nis gellir Awenydd Trofedig onid o wr wrth Gerdd dafawd, a Phrydydd yn nawdd ac wrth hawl Beirdd Ynys Prydain y bydd efe, am hynny nis gellir o gyssefin ansawdd a Defawd nad Gradd Prydydd neu Brifardd Cyssefin yw’r un a rodder ar Awenydd Trofedig can nis gellir o fyned gwr wrth Drof- edigaeth a Cherdd Dafawd yng ngradd wrth Farn a rhaith Gor- sedd, nad Prifardd Cyssefin y bydd a hyn o anfodd oil a ellir ei ddywedyd a’i ddychymmyg ai haeru. eithr Gwir yw hynn sef y gellir ar yr un anadl ac ymmod a llafar ai greddir ef yn Brifardd Cyssefin ei drefnu ef yn Dderwydd, a gyrru hynny o radd arno dan yr un. O ba radd bynnag y bo Derwydd neu oes bydd Trofedig o Drwyddedog nawdd, os ymerfyr ef a Swydd a gorchwyl unrhyw radd arall yng Ngorsedd a Chadair a myned o hynny yn nawdd Gorsedd neu Gadair, graddedig y bernir ef ym mraint Hawl ac Arddel a nawdd Gorsedd, fel y bydd Prifardd o roddi Gwir hyd yng ngradd Gorsedd ar air a chydwybod parth ac at Ofydd sef y Bernir ei fod yn hynny yn myned gan bwyll ac ansawdd wrth Angen a gorfod gwironedd ac wrth hynny yn ymarfer a braint a swydd Derwydd ac nis gellir iawn ymarfer a dim heb ei ddeall. a bernir deall ar hynny o beth lle’dd elo a wneythpwyd felly wrth farn ac yn Nawdd gorsedd, ac yna Braint iddo radd ar a gafwyd wrth farn a nawdd ar ddeall gantho, heb ymhellach parth Barn a rhaith, eithr ei roddi ar glyw a gosteg a rhybydd gorsedd, ac yn unwedd y bernir am Ofydd yn ymarfer onid el a a wnelo ef yn nawdd Gorsedd, a Gorchwyl a Swydd Prydydd sef prydu a chyn- nal cof, neu o fyned wrth bwyll ac Ansawdd ac Angen a chaffael o hynny nawdd Gorsedd, yna Derwydd y bydd a braint iddo fyned yngolychwyd a chynnal rhaccadair a rhagorsedd ar yr amseroedd defodawl a deddfedig. Nid rhaid i Brydydd o Brifardd Cyssefin aros Gradd wrth farn a rhaith Gorsedd er gallu ymarfer a swydd a gorchwyl Derwydd, namyn rhoddi hynny ar glyw o gosteg Gorsedd neu Gadair, can mai gwr wrth bob addysg cyfallwy ym mraint Barddas a Barddon- iaeth yw Prydydd o Brifardd Cyssefin. can mai arno ef y mae cyn- nal cof a gwybodaeth hysbysrwydd am Farddas ac nis gellir hynny heb ei ddeall ai wybod yn gyfiawn o chyflwyr, a hynny yng wybod a Barn Gorsedd a rhydd yw i bob gradd wrth gerdd a Barddon- iaeth ymarfer ar swydd ar addysg a’r gelfyddyd a wyppo yng ngwybod a Barn gorsedd heb na barn na rhaith gorsedd ymhellach, eithr cadarn yw a chyfallwy, heb mwyach yn y byd, y radd iddaw. namyn na bo defod o syberwyd rhoddi a wneler ar glyw a gosteg a rhybydd Gorsedd rhag digwydd annhrefn ac annefod Dau rhyw Awenyddion y sydd, nid amgen Trofedig nawdd a Throfedig braint, Trofedig Nawdd yw yr un a gymmero Bencerdd o Brydydd Gorseddog atto iddei ddysgu ai athrawiaethu yng Nghelfyddyd Barddoniaeth, a chyfrinach Barddas, ac yng nghof Breiniau a Defodau Beirdd Ynys Prydain. ac fel hynn y bydd oni ddysgo’r cwbl. ac yna myned yn Nghyfarch Gorsedd, am ei radd ac o fyned hynny yn Nawdd Gorsedd, Trofedig Braint y gelwir ef, ac o enw a galw arall Trwyddedog Nawdd. can y bydd iddo Drwydded Prydydd yn nawdd Gorsedd sef yw hynny Trwydded Mab Aillt a Syberwyd Cymro Cynhenid a bod wrth hynn ynnydd el yn orseddog, sef, yn Brydydd wrth farn a rhaith Gorsedd Gyf- allwy, a sef yw hynny Prydydd Gorseddog neu Brifardd Cys- sefin. Dau ryw Nawdd y sydd, a Cyntaf e elwir Nawdd Beirdd Ynys Prydain ac yn hwnn y mae pob Cymro cynhenid a fytho wrth addysg Beirdd a Barddoniaeth, ac o hynny yn Gywiriaid, Gwlad, a phob un na fytho felly gwr wrth ddifrawd ac anraith y gelwir ef. y ddwyfed Nawdd yw Nawdd Gorsedd, sef yw hynny o fyned yng Nghyfarch Gorsedd a chaffael Nawdd, sef yw’r nawdd honno Barn wrth raith Gorsedd y gellir a geisier, megis ac y mae Trofedig Nawdd yn myned ynghyfarch Gorsedd am ei radd a chaffael Barn defodawl gorsedd y gellir Prydydd o hanaw, yna Trofedig Braint y bydd efe, a nawdd gorsedd y gelwir a fo braint wrth y farn honno, ac yn y nawdd honn y mae pob Arglwyddi Gwlad a Chyfoeth a phob gwr wrth raith Gwlad, a phob ynad, a phob dysgawdr, a phob Go- lychwydwr, a phob Mab Aillt wrth swydd a chennadaeth ei wlad ai Arlwydd. a phob gwr wrth Gennad Gwlad a Gorwlad. A phob gwr wrth gennad Heddwch a Brawd. a phob gwr a ddangoso wellhâd ac amlhâd ar nebryw gelfyddyd a gwybodaeth a fo er lies Byd a Bywyd. Nawdd Bardd graddedig yn Ngorsedd yw iddo, am radd amgen nac a fo’n barod arnaw, myned wrth gyfarch hyd yn Nawdd, ac yna cadarn y bydd a gais, a chyfallwy. Nawdd Trwyddedawg Nawdd neu Drofedig Braint yw oi fyned wrth gyfarch Gorsedd hyd yn Nawdd rhoi Cadair iddaw, ac yna myned wrth hawl gor- sedd dros flwyddyn, ac o gael Nawdd ail Orsedd, y rhoddir Cadair arall iddaw, ac ym mhen y flwyddyn myned yng ngorsedd "th Ar- ddelw, hyd yn nawdd yr orsedd honno yna Cadair iddo, a gor- seddog a Chyfallwy y bydd ef, ac wrth fraint a Defod Beirdd Ynys Prydain. O chaiff Brydydd o Drwyddedog nawdd, Gadair mewn tair gwlad yn yr un flwyddyn, a dangos o hynny yng ngorsedd Beirdd ynys Prydain gynted ac y mynno, Bernir y Prydydd hwnnw yn Fardd Gorseddog o Brifardd Cyssefin. Trwydded Bardd gorseddog yw hynn, sef heblaw y pumerwi rhyddion a ddylid iddo ym mraint Cymro cynhenid, pumerwi rhyddion eraill neu eu dogn au gwerth a dogni hynny yn y maint a fo raid ar yr eraid gan raith a barn Gwlad a chyfoeth, a dogn hefyd a fydd i fardd am ei gerdd yn ol y bernir yng Ngorsedd Gwlad ac Arlwydd neu gan Raith Gwlad. a dogn yn yr un modd i Fardd wrth addysg a golychwyd, dogn hefyd a fydd i Brydydd o bob neithior frenhinawl, ac o bob neithior fonheddig sef yw hynny o Gymro a Chymraes gynhenid, am gynnal cof a dwyn eu hachau. fal y bo diogel eu gynhenid. dogn hefyd y sydd am gerdd a Chof pob gweithred folianus a wnelir, ac os o ungwr y bydd y weithred honno dogn o ddefod gadarn a fydd i’r Prydydd, ac o wlad a Chenedl y bydd yna braint cylch clera a fydd i’r Prydydd a wnelo gof a cherdd yn y wlad a’r genedl honno, a rhoddion o syberwyd a fydd iddo, a lie ni chaffer syberwyd ceiniog o bob arad. a rhaid yw rhoddi y Cerddi cof hynny wrth farn gorsedd fal y gwelir eu gwired a’u celfyddyd cyn gallu braint cylch clera. Braint yw hefyd Cylch Clera i Feirdd a Throfedigion braint unwaith bob tair blynedd, a rhoddion o syberwyd a fydd iddynt, ac nid oes na deddf na defod ar hynny, namyn cariad a pharch, a syberwyd. Defod a ellir ar bob peth a fo wrtli bwyll. A Defod a braint ar bob peth a fo vvrth bwyll ac ansawdd, a lie bo pwyll, ansawdd, a gorfod yna deddf. sef yw gorfod, lie nis gellir cystal a bod yn am- gen. Ag ym mraint Pwyll Ansawdd a gorfod y deddfwyd gyssefin Breiniau a Defodau Beirdd ynys Prydain. am hynny Barn yw nas gellir nad Derwydd cynhwynawl yw pob Prydydd o drifardd cyssefin. nis gallwyd yn gyssefin Fraint a Defod ar Feirdd Ynys Prydain heb Awen, ymgais a dichwain, heb radd heb drofedigaeth, ac yn hynn o beth y saif braint ac angen Ofydd, sef o hynny Pri- fardd Cynhwynawl y bydd ef, can nis gellid amgen yn gyssefin, am hynny a fu gan bwyll ansawdd a gorfod yn gyssefin a erys felly tra fo byw a bod, y goreu a’r gwiraf ei gof gan wybodaeth a chelfydd wrth gof a chadw a ddangoses wybodaeth a chelfydd yngorsedd gysefin Beirdd Ynys Prydain, am hynny a fo cadarnaf a chywiraf ei gof ai gelfydd wrth gof a chadw yw Awenydd Trofedig o Brydydd. nis gellir am hynny nad efe yw’r goreu o gyfiawn bwyll ac Ansawdd i ddwyn swydd a braint a dyled cynnal cof a chadw ar Gyfrinach a chelfyddyd, a gwybodaeth Beirdd Ynys Prydain. ac am a ddangoswyd nis gellir gwybod pa un a fu gyntaf o dair Achen y Prifeirdd na pha un a fu oreu a llesiolaf, achaws hynny y bernir bob un o honynt yn ogyfuwch Urddas a’u gilydd, sef y naill ar Hall, eithr cyfurddas, cyfunbvvys, cyfunbarch a’u bernir gwedi yddelont wrth radd gorsedd gyfallwy, a phen a phont rhag pawb eraill. Sef y modd y maent yn Ben ar bawb yw deddf bod gair eu gair hwy ar bob gair o anfardd, can nid rhyw na phwyll na bo mwy gwir, a gwybodus, a chadarn, a ddywetto Bardd nac a ddywetto anfardd, a’r modd dylynt fod yn Bont i bawb yw’r ddyled y sydd arnynt addysgu pawb o gywiriad gwlad a gwerin byd gan eu dwyn dros gors anwybodaeth, a bod yn hynny yn lwybr a phont iddynt. Nid oes cadarn ar wir eithr ym mraint Llafar gorsedd Beirdd ynys Prydain, ac ar lafar gorsedd y dylit pob gwybod a el ynghor- sedd oni bo cyfallwy. Ac nid oes o air nac o ddefod yn y Byd a el yn erbyn Llafar Gorsedd Beirdd ynys Prydain. sef hynny y gel- wir y datgan a wneir yngorsedd ar a wypper gan feirdd ynys Prydain ar gof a chadw or pethau a’r celfyddydau a wiriwyd yngorsedd onid aethant yn gyfallwy a chadarn. ac nis gellir barnu yn Wir cadarn namyn a ddangoswyd yn yd aeth yn gyfallwy a chadarn yng Ngorsedd Beirdd Ynys Prydain, ac o hynny ei fyned ar Lafar Gorsedd, ac ar Gerdd dafawd Gyfallwy. i Nis gellir braint ar na Cherdd, na llafar, na defod, yng Ngorsedd, a fo anwir, ac anhangnef, ac anneddf, ac nis gellir derbyn nac an- wiredd neu anhangnefedd, nac anneddfoldeb, ar gerdd, nac ar lafar, nac ar gof, nac ar ymddwyn, gan Feirdd ynys Prydain yngorsedd, canys anghenneddyl iddynt gynnal a chadarnhau Gwir, a heddwch, a deddf, a gwrthfod pob peth a el yn erbyn y pethau hynny. Y neb a chwennycho addysg a braint wrth gerdd a Barddon- iaeth ym mrain Beirdd Ynys Prydain ymgeisied a barn a chof a llafar gorsedd gan Athraw o Fardd gorseddawg, ac yna coffhau yng Ngorsedd y gwr wrth ymgais yn Awenydd; neu Drofedig Nawdd, yn nawdd Beirdd Ynys Prydain, ac yna cymmeryd y Bardd Gorseddawg yr Awenydd attaw iddei athrawiaethu a gyrry dysg a gwybodaeth Arnaw, y dyled yw ei ddwyn yngorsedd neu Gadair unwaith o leiaf yn y flwyddyn, a theirgwaith yn y flwyddyn o leiaf myned ag ef i Ragorsedd neu raccadair fel y cafifo addysg ym mreiniau a defodau, ac yng nghof a chadw Beirdd a Llafar Gorsedd. a dangosed yr Athraw gan neu Gerdd dafawd o waith ei Awenydd Trofedig yngorsedd neu Gadair unwaith o leiaf yn y flwyddyn a cheisied farn arni o bwyll a deall y neb o farn gor- seddog ai rhotho, a phan wyppo’r Awenydd y maint a fo gofyn o’r gelfyddyd wrth gerdd dafawd, a’r tri chof, a’r Breiniau, a’r Defodau a chyfrinach Barddas, a Bannau doethineb, a medru ar gerdd dafawd oi waith ei hun yn ddifai ddiwall ym marn Pencerdd, sef yw hynny Bardd Gorseddawg, eled ynghyfarch Gorsedd, ac o hynny hyd ei ddiben wrth a ellir o hanaw ym marn defodawl Gorsedd. fal y dangoswyd o’r blaen Llyma son am bethau defodawl wrth bwyll ac Ansawdd a gefifir ar gof a Defawd Beirdd Ynys Prydain, eithr nis bernir yn gynneddf- awl wrth Angen. am y gellir pob gwir a gwybod a phob cof a chadw. a phob Celfyddyd ac Addysg hebddynt. eithr cadarnhau ac amlyc- cau cof a chynneddfau a wnant, am hynny ef a ganmolir cynnal ar gôf ac arfer y pethau hynn. sef ydynt oil o hen ddefodau ar gof a chadw Gorsedd, a llymma sydd o honynt. Defod yw gwneuthur cylch Cynghrair ar ben tir amlwg, a hwnn a wneir a meini a’u gosod yn gylch y maint a fo achos o donn a lie gwr o leiaf rhwng maen a maen. ac yn wyneb haul y dwyrain lie trigwr o leiaf fal y bo hawdd myned yn y cylch, a hwnn a elwir y Cyntedd neu y Porth. ac yn ei gyfair ymhellder hyd trigwryd neu dri thrigwryd gosod maen a elwir maen Gorsaf a hwnnw ymhrif bwngc y dwyrain ac or tu gogledd i hwnnw maen arall yn llygad pwngc haul dydd hwyaf yr haf, a’r tu deau i’r maen gorsaf, maen arall yn llygad pwngc codiad haul dydd byrraf y gauaf. ar tri maen hynny a elwir meini gorsaf, ac ynghanol y cylch maen arall o faint mwy na’r lleill ar gyferyd cywir y tri maen gorsaf, a’u llygaid haul y bore, meini’r cylch a elwir y meini gwynion, a meini crair, a’r maen canol canol a elwir y Maen Gorsedd a’r Crair Gorsedd, a’r Maen Llôg, a’r maen Armerth. a’r Cylch hynny a wnelir fal y dywedwyd a elwir hefyd Cylch Ambawr, a chylch gorsedd, a chylch Gwyngil, y cylch hwnn hefyd a elwid y Trwn mewn rhai wledydd, ac ym mewn y Cylch hwnn y cyrchent y Beirdd yng Ngorsedd, ac nid defod na syberwyd i neb namyn y Beirdd fyned o fewn y Cylch, onis ceisier gan Fardd. Defod gyssefin yw dwyn cledd o un o’r Beirdd gorseddog ai ddal yngwain gerfydd ei flaen, ac nid rhydd i Fardd ei ddal gerfydd ei garn, sef y bernir tra delir ef gerfydd ei flaen ai noeth ai afnoeth y bo nis de- lir, ac nis dygir ac nis noethir yn erbyn na dyn na byw na bod, or holl fyd, a phan ddelir yn ngorsedd y gyrrer y clêddyf a flaw yngwrth ei drafn onid el oi wain a chael craff a gafael arnaw gerfydd ei flaen ai osod ar y maen gorsedd, yna datgan gwaedd uwch adwaedd, a ddeler gan lafar hyd y lie y dyweder “ ni bydd noeth arf yn eu herbyn ” ymmod o bob un o’r Beirdd hyd y maen gorsedd a rhoddi o bob un o henynt ei law ar y naill ai’r cleddyf a’i wain a gafaelu or Bardd a fo gan Orsedd neu Gadair ymlaen y cleddyf a’i osod yn y wain lie ai gyrrer yn gwbl gan y Beirdd eraill o gydgynnor- thwy Haw ac amcan. a hynny yn arwydd honnaid mai gwyr wrth Heddwch a Thangnef yw Beirdd Ynys Prydain ac nis dygant arf noeth yn erbyn un dyn, a gwedi darfod hynny o ddatgan y waedd, myned wrth achos a gorchwylion yr Orsedd, sef datgan a dangos y tri chof a llafar gorsedd, a datgan hengerdd, a dangos cerddi newyddion a roddir wrth farn au datgan ynglyw gorsedd, a dangos cais wrth Gyfarch, a Hawl, a Chyfallwy, a dwyn Graddau ar au dylynt, a gwrandaw, a gwneuthur, a llafaru a fo rhaid herwydd Braint a Defod, a herwydd pwyll ansawdd a gorfod. a phan ddarfo achos yr Orsedd, neu’r gadair, yna datgan yr Argae-gosteg, a darfod yr Orsedd, ac ymadael pob un iddei fann Defod yw i Feirdd yngorsedd sefyll yn ddiarchen Benn a thraed o barch dyled a Gwarogaeth i Dduw. Briduw Gorsedd, gan ddefod, yw sefyll gan orsedd a Brysyll Prydydd yn flaw ac edrych yn wyneb haul a llygad Goleuni a dy- wedyd ar air a Chydwybod, neu o fodd arall rhoi flaw yn llaw y Bardd wrth Orsedd, sef y Pencerdd neu’r Cadeirfardd, a dywedyd ar ei air a chydwybod, gan edrych yn wyneb haul a llygad goleuni GEIRIAU CYSSWYN GWAHANOL GADEIRIAU. Gwisg Bardd a fydd yn unlliw parth y wisg honno, eithr lliw priawdbwyll y sydd i bob un o’r trirhyw Brifardd yn wanhanred herwydd yr Achen y bo’r Bardd a’i gwisgo, sef y Gwisg Brydyd o Brifardd Cysefin a wisg wn o liw glas yr wybren, gan haf a hinon yn nod ac arwydd Heddwch a thangnef ac mai trwy hynny o liw y gwelir yn oreu y Goleuni a phob gweledig arall, a’r wisg yn oleulas gyfunlliw yn nod ac arwydd Gwirionedd, canys cyfunlliw trwyddaw a throstaw oil o fann ac o beth bwy gilydd y bydd gwirionedd heb o’r lleiaf yn wahanred un man na pheth ar y Hall. Gwisg Derwydd yw gwyn cyfunlliw am lendid tMi^d ac addysg a dwyfoldeb sef cyfunlliw Gwynn a goleuni ai nod arwydd ef. a gwyn cyfunlliw hefyd y bydd gwisg Derwydd yn nod ac arwydd gwir- ionedd. Gwisg Ofydd a fydd o’r gwyrdd yn nod ac arwydd twf a chynnydd ar ddysg a gwybodaeth, ac yn wyrdd cyfunlliw y bydd yn nod ac arwydd Gwirionedd. Pob Bardd Gorseddog o bwy achen y bo bynnag, a ddwg yn ei law yngorsedd Frysyllt neu ffon grair yn gyfunlliw ai wysg, ac yn wryd ei hyd, a’r Trofedigion a ddygant bob un ei frysyll o’r trilliw Barddoni'aidd yn frithgymmysg, yn nod ac arwydd Trofedigaeth, ac a wisgant ar y fraich ddëau freichrwy o’r un lliwiau, ac os yn nawdd y bydd yr Awenydd, Brysyll hanner gwryd, ac os ym mraint y bydd sef Trwyddedog nawdd, gwryd y bydd hyd ei frysyll. Lie na bo gwisg gyfan, na’i hachos y Beirdd gorseddogion a wisgant bob un ei freichrwy ar ei fraich ddëau o’r lliw a ddeiryd iddei achen ai radd. a hynn yw’r mynychaf o arfer gan y Beirdd er pan y collasant eu Trwydded. GEIRIAU CYSSWYN GWAHANOL GADEIRIAU BEIRDD YNYS PRYDAIN. Gair CYSSWYN B. Y, P.—Gwir yn erbyn y Byd, Morganwg neu Essyllwg—Duw a phob daioni, Y Ford Gronn Cadair Arthur, Cadair Taliesin, Cadair Tir Iarll—Nid da lie gellir Gwell, Powys—A laddo a leddir. DEHEUBARTH—Calon wrth Galon, Gwynedd—lesu Bryn Gwyddon.—Coel clywed, Gwir gweled Dyfnain yng Nghadair Beisgawen.—Nid byth ond Bythoedd. Cadair Urien Rheced. yn Aberllychwr. a Thaliesin yn Ben Ath- raw—Myn y gwir ei le Cadair Castell Rhaglan yn Nawdd yr Arlwydd William Herbert.—Deffro ! mae ddydd, CADAIR CASTELL NEDD. Wedi dychwelyd Rhys ab Tewdwr o Lys yr amherawdr yng Nghonstinobl. cuttunasant i Sylfaenu Cadair vvrth gerdd dafod yng Nghastell Nedd ys ef dwyn aradwedd hen gadair a fu yno er oesoedd cyn cof, a braint heddwch a Thangnef diymdor ar y gadair ag ar y lie cyd na bai amser Cair i bob dyn o’r Byd a gyrchai yno, bynnag o wlad a Chenedl y byddai, ag ir adwedd daeth Pendefigion a goreuon Bonheddigion a Dysgedion a Doeth- ion Morganwg a Gwent, a Dyfed a Cheredigion a Gwlad Buellt a gereinwg a chyfoeth Regcd a’r Tri Chwmmwd, a mawr a gwych y bu’r ymgunnill, a Dwyn yr Hen Fraint ar adwedd, a’r gair Cysswyn a ddodwyd oedd Hedd Duw ai Dangnef a gwedi’r wledd gyntaf lie ddoedd naw dan aracan ag arfaeth, Rhys ap Tewdwr a wnaeth yn Ansyber a Nest Gwraig Iestin, a phan y dangoses hi hynny ym- aith ydd ai Iestin ai Deulu ai blaid ai Osgordd heb ymgyfarch a Rhys ap Tewdwr, achos iddo ef dorri Heddwch Duw ai Dangnef, drwy ddangos yr ansyberwyd i wraig Tywysog o Frenin a hon- no’n ferch Tywysog o Frenhin nid amgen Bleddyn ap Cynfyn Brenin Powys, a Ffrom yn fawr er ei ansyberwyd a wnai Rys a dodi Cad ar faes yn erbyn Iestyn a drwg y bu’r diwedd i’r ddau Dywysog sef y colles Rhys ei fywyd a Iestin ei wlad ai gyfoeth ag fal hynny darfu am Gadair Castell Nedd. TEYRNGEDAU.* Ynys Prydain a ddylyit ei dal wrth Unbennaeth, ag yn Llun- dain Arwain Coron yr Unbennaeth. Tair Teyrnas a ddylit eu dal wrth Goron Unbenn Ynys Pry- dain, Un Cymry. Ag yng Nghaerllion ar wysg Gwarseddfa Teyr- nedd cyn no hynn a gweithon Aberffraw, Arall Cerniw Dyfneint, Ag Yng Nghilliwig Gwarseddfa Teyrnedd o hen Fraint, Gweithon Caerfynyddawg; a’r Trydydd Penn Rhynn Rhion ym Mhrydyn ag yno Gwarseddfa Teyrnedd, O Lyfr Thomas Truman, o Banilliwydd. Tair Gwarseddfa Arbenniccion Brenin Unbenn Ynys Prydain. Caer Lundain, Caer Llion ar Wysg, a Chaer Efrawc. ag ym mhob un or Tair dyled iddavv ef Warseddfa Teyrnedd, Tri Mychdeyrn dybedawc a ddylynt Gymru oil dan ei ther- fynau. Un yn Ninefwr yn Neheubarth, Arall yn Aberffraw Môn, Trydydd ym Mhowys Wynfa, ar drydydd yn Aberffraw, ag i bob un o’r Tri Gwarseddfa Teyrnedd yn ddosparthedig wrth Goron Unbennaeth Prydain, sef yn Llundain hwnnw. Tair Teyrnged a delir i Frenin Llundain y gan Freninoedd Cymru nid Amgen o Aberffraw Eurged nid amgen Ugeint punt aur. ag o Ddinefwr Melged, pedair Tynnell, a Pheillged o Wynfa nid amgen no phedair Tynnell, ag yn niffyg melged o Ddinefwr Ugeint yn aur, ag yn lie Peillged ugaint aur or Wynfa Powys. Sef y dosparthed Gwlad Gymru yn dair Teyrnedd y gan Rhodri Mawr Brenin Cymry oil, ai rhannu rwng ei dri, mab sef oeddent Cadell ag iddaw ef Dinefwr, ail Merfyn, Ag iddaw ef Mathrafael Ym Mhowys Wynfa, Trydydd Anarawd ag iddaw ef y dodes Rhodri Aberffraw Môn. ag ir hynaf or Tri thywysawc taleithogion hynn arwain Coron Brenin Cymru oil, ag i hwnnw Deyrnged y gan y ddau eraill, sef hynny yn Gymmorth modd y talo y ddylit o iar- naw ef i Frenin Llundain, nid amgen no thrugeint yn aur. Ar Tri Theyrn enwedigion a elwir y Thri Thywysawg Taleithiawg. A mal y dywespwyd y dosparthed y rhyngddynt Deyrnedd Gwlad Gymru, Ag eraill o Dywysogion y sydd yng Nghymru,- Nid am- gen noc Iestin ab Gwrgan ym Morganwg ag iddaw Saith Gantref Morganwg dan eu terfynau, A Theulu Elystan Glodrydd y rwng Gwy a Hafren, Ag wrth Goron Lundain y delynt y Tywysogion hynny eu Cyfoetheu, ag nid wrth Dalaith Brenin Cymru oil. ag felly terfyna. HANESYDDIAETH PERTHYNOL, Y RHAN FWYAF, I FOR- GANWG.* Yn y flwyddyn 1145 y cadarnhaodd y pab Nicolas Brekspere hawl y normaniaid ym Morganwg. am yr ymgeledd a gafodd efe ganthynt pan oedd ar grwydr ym Morganwg, fe fu lawer yn San- dunwyd gyda Sir Gilbert Stradling. MS. Mr. Gamage, St. Athan,—medd lolo Morganwg. Yn y flwyddyn 1216 y gwnaethpwyd, Lewys mab Philip yn frenin Lloegr, ar Brenin Sion o Loegr, a Gyrwydrodd i Gymru, at ei wraig ai chwaer yn y Gyfraith yr ydoedd wedi ysgar ai wraig honn oedd Yspel ferch William Iarll Caerloyw ag Arlwydd Morganwg, eithr pan welodd hi efe mewn trallod hi ai cadwodd ef ymhlas Tref Befared dan enw Gerald Fitsalan, dros hanner blwyddyn, ag wedi hynny yr aeth ef i Loegr. a gorfu ar y Brenin Lewis ffoi. Yn y flwyddyn 1346, y bu ymladd Cresi lie cafas y Cymry fawrglod am ymladd yn lew gyda’r tywysog Edwardd ddu, ar prid hynny y Gwaeddodd y Capden Cadwgan foel ar y Cymry a deisyf arnyn gymmeryd Cenhinen yn eu helmau, mewn Cae Cennin yr ydoedd yr ymladd a phan edrychwyd o bobtu Cymry oeddynt oil onid naw ar hugain yn y llu hynny ar Saeson mewn rhan arall lie nad oedd yr ymladdfa, a hynn a fu’r achos i’r Cymry wisgo Cenhinen. Yn y flwyddyn 1348, y bu’r plag chwys ynghymru, ar y nor- maniaid ar Saeson. a llawer o honynt a fuant feirw, ag ni bu braidd Gymro yn glaf o’r achos, onid y sawl o oedd o’r naill han- ner yn Sais. Yn y flwyddyn 1349 y bu clefydon a marw mawr ar y Gwar- theg yng wlad yr haf a Dyfnaint, a thyna dechreuad cymmeryd aur yn dal am wartheg ym Morganwg, gan y saeson a brynasant lawer i fyned i’r lleoedd y bu marw arnynt Yn y flwyddyn 1378 y daeth Owain ab Elidir i Gymru o wlad ffraingc, lle’r oedd wedi troi ymhlaid Brenin ffraingc yn erbyn y tywysog Edward ddu, ag yn fradwr Lloegr, yr Owain hwnnw a wnaeth dy Teg teg iawn yn Llanelltud fawr, ond yr oedd ei gyd- wybod yn glwyfus ag yn ei fleino am wneuthur Brad y tywysog Edward yn ffraingc ag er penyd efe a beidiws a chymmeryd bwyd nes marw o newyn, ag fal yr oeddyd yn dwyn ei gorph i’r bedd fe ddaeth Bytheuaid heibio, ac ai brywiasant yn chwylfriw candryll heb adael dau asgwrn ynghyd a’i gilydd, efe a wnaeth ysgrifen yn gymraig yn adrodd y pethau a wnaeth ef, efe gas yr Arlwydd ei gyfoeth ef a chyfoethog iawn mewn aur ag arian ydoedd. Yn y flwyddyn 1392 fe aeth mab a merch i Gabidwldy Llandaf bryd Gosper, ag a fuant yn ddrwg ai gilydd a buant feirw ill dau yn ddiogel wrth eu gilydd, a’r Escob a fynnodd rhannu ei cyrph rhwng a Cŵn a’r brain. Yn y flwyddyn 1397 y bu ymryson rhwng y deiliaid ar Ar- lwyddi ymmorganwg, oblegid y rhwym a haerai’r Arlwyddi fod ar y deiliaid i ymladd ymhlaid yr Arlwydd, ar deiliaid yn haeru nad oedd caeth ddeiliadaeth cynhenid arnynt eithr o wirfodd a dewis ag er fod y Cyfoeth ym meddiant yr Arlvvyddi nad oedd y deiliaid a’i dalai, a’r Brenhin John a wnaeth gadarnhaad ar hynny o hawl y deiliaid dan amod iddynt ymladd ymhlaid y Goron o Loeger, a hyrin a wnaeth lonyddwch. Yn y flwyddyn 1399 y daeth Gwr o Gymro ag ni soniai a bwy dylvvyth y daethai, O ryfel a’r Tyrciaid i fyw i Gaerdyf, ei enw oedd Llywelyn ab Cadwgan, a chymaint oedd ei gyfoeth fal yrho- ddai i bob tlawd o’r Byd a welai ar ymgais, neu’n dwyn eisiau, efe a wnaeth Dy wrth yr hen dŵr Gwyn at Gynnal cleifion a hên di- allu, efe a roddai’r maint a geised gantho nes rhoi’r cwbl, a gwedi hynny efe a werthws ei dy mawr a theg a elwid y Plas nevvydd i’r Mathauaid, ag a roddes ei werth nis darfu’r cyfan, ag efe a fu farw o eisiau a newyn, ag ni roddai neb neb iddo gan ddannod iddo ei wastrafif ar gyfoeth. Yn y flwyddyn 1401. y gwnaeth pryfaid y dail y mawrddrwg yn y wlad gan ddifa’r dail ar borfa fal nad oedd ar eu hôl fwyd i’r anifeiliaid, a rhyw un a fwriodd galch ar hyd y maesydd iw difa ai lladd a wnaeth hynny, a’r tir a galchwyd fal hynny a ddygodd gnydau rhyfedd o yd a gwair, ag o hynny fe aeth calchu tir yn arfer gyffredin ym Morganwg. Yn y flwyddyn 1403, y bu ymgystadlu chwaryddiaeth rhwng chwech ugain o wyr Morganwg a chynnifer un o Wir Gwent, a gwyr Morganwg a ddygasant y Bel yn y chwaryddiaeth. ag ar hynny llidio a wnaeth Gwyr Gwent, a thynny daggerau, a haeru i wyr Morganwg ddwyn ei heiddo’n arian ag yn ddillad arnynt, a hwy a laddasant fwy na chant o wyr a Gwragedd a phlant y creu- londeb hynn a fu o achos i wyr Morganwg ddwyn y Gamp ymhob chwareu arnynt, a hyn a fu achos y ddiareb Hadron Morgan- wg yng Went, a’r ddiareb Gwaedcwn Gwent ym Morganwg. Yn y flwyddyn 1407, y daeth pysgodyn mawr i dir rhwng St Dunwyd a Llanilltud lie bu farw a drewi’n fawr iawn a wnaeth bod yn achos mawr glefydon o’r diwedd fe gasglwys y wlad lawer o Goed a gwellt iddei losgi a hynn a dannws y drewynt lawer fwy ar led nag oedd oedd o’r blaen, a pheri llawer o glefyd a marw ar ddynion ag anifeiliaid, ar gwartheg ar ychen. yn bennaf, a Syr Edward Stradling a roddai lawer o wartheg i weiniaid y wlad a ddaethant gantho o’i dir ei hun yngwlad yr hâf yr oedd y pysgodyn yn ddwy lath ar hugein ei hyd a rhwng tair a phedair Hath ei uwchder. Yn y flwyddyn 1411 y daeth Llong fawr i dir dan Goed tre- silian ag ni chespwyd un yn wlad ym medru iaith y Llongwyr. Yr Arlwydd tir a gymerodd y llong, ag un or dynion o’r llong a ddysgodd gyntaf i’r Cymru a’r Saeson wau hosanau ar y gweillion. Yn y flwyddyn 1419, y bu tri divvarnod o wres mawr iawn fal y bu farw dynion ag anifeiliaid lawer, ar adar yn marvv a’r hedfan a bu farw y pryd hynnyr pryfaid gleision i gyd yn Ynys Pryd- ain ag ni welwyd un o honyn fyth wedyn, a daeth mwy o les ir wlad o hynn o beth, nag o afles am y drwg a wnaeth y gwres, fe fu llwyn o goed ar bare margam grino a marw a llawer or Coed ar perthy o amgylch yr aes fawr ag yn y blaen ffordd hynny yn er- gyd haul tri ar y gloch o’r dydd. Yn yr amser Harri yr ail y gwnaethpwyd Cynffig a Chaerdydd ag aberavon, a Thref Beferad a Llanilltud, a’r Bont faen yn dref- ydd rhyddion gan yr Arlwydd,—ar wig a’r Brychtwn eithr Coll- asant eu braint am ymladd gydag Owain Glyndwr. HANESYDDIAETH, O FAN-BAPURAU Y PARCH. EVAN EVANS, YM MHERCHENOGAETH PAUL PANTON, YSW. SIR FON. 1405 By Cad a lladd gwaedlyd a braidd erioed ei fferniccach yng Nghymru ar fynydd y pwll melyn wrth Fryn Buga, ac yno dalwyd Guffudd ab Owain ai Wyr ac ai dygwyd yngharchar law- eroedd, a lladd llawer hefydd wedi eu dal, ac yna yr ymroddes holl Forganwg yn Saeson, dieithr bychain onifer a aethant at eu harglwydd i Wynedd, lie ydd epiliasant ac y gwledychasant. 1406 Ymroddes Gwyr Ystrad Tywy a Phebydiawg a Chered- igion yn Saeson. a gorfu ar geraint Owain fyned dan gudd a chel a llawer i Lydaw ar Werddon. a gwobrwyeu brâd a gwrthgyffro yn gwneuthur y cwbl yn ofer lie ydd ymdrechaint y Cymry am eu braint ai coron. a gwlad Gymru wedi ymdylodi, hyd nis gellid bwyd a gynnalai’r bywyd namym o’r gobrwyeu a roddei y Brenin. 1408 Gwyr Morganwg yn ymgyffroi Gan gael ei gorwasgu gan wyr y Brenin, yna llawer o’r pendefigion a geisiaint fodd y Brenin a losgasant eu deisydd yd au hysguborau fal nas cai y rhai a K gefnogaint Ovvain y bywyd a fai achos, a’r pendefigion yn ffo hyd yn eithafoedd Lloegr a Gwynedd lie au diffynid yn y Cestyll ar Glynnoedd, a gvvyr y Brenin, ac a gwobrwyon brad a chynllwyn, fel nas gallai Owain oresgyn ei dir ai Gyfoeth gan y Brad a gaffed ym Mon ag Arfon, a gwyr Morganwg ai galwai Brad Penmynydd Môn. 1410, Daliwyd naw edwiccwr gobrwyon Brad a Chynllwyn yn Morganwg a Gwent ac ystrad Tywi a Cheredigion ac au crogwyd gan wŷr y wlad yn erbyn bodd Owain, sef y mynnai ef eu cadw yngharchar Gwystl ac nid eu lladd 1413 cafas y Brenin ai wyr y goreu ar Owain ai Wŷr ac o hynny allan myned Waethwaeth ar Owain ai gymhlaid. 1415. Aeth Owain ar ddifant ag o’r wlad heb le golwg arno na chlyw am Dano, sef y dywedir ei ddianc yn rhith medelwr yn dwyn fal y dywedai y diweddaf ai adnabyddai, a chwedi hynny ni wybuwyd fawr am dano na modd na mann ei ddifant. y rhan fwyaf a ddywedant ei farw mewn Coed ym Morganwg ond y Brudwyr a ddywant ei fod yn fyw efe a’i wŷr yn eu cwsg ar eu harfau mewn gogof a elwir gogof y ddinas ym Mro Gwent, hyd yn y llygro Lloegr ei hunan, a’r pryd hynny y daw ef allan ag ydd ennill ef eu Gwlad au Braint, a’u Coron i genedl y Cymry fal nas collaint fyth wedi hynny hyd ddydd brawd pan llosger yr holl fyd ac ai gwneir or newyd fal nas gellir trais a difrawd fyth wedi wedi hynny. a gwyn ei fyd a welo yr Amser. 1417 Gwaharddwyd braint Crefift ag ysgol i’r Cymry namyn dysgu Saesoneg ag yna dwyn Saeson yn athrawon Saesoneg i Gymru, megys ag ydd aeth y Saesoneg ar dafod a llafar y Cymry ac nid oedd Braint gwlad a Chyfraith i neb ond a wyppai Saesoneg ag nis gwyppai Gymraeg ac o hynny allan llawer o’r Cymry yn ymwadu a’u hiaith, ac yn ymroi yn Saeson. MAN-GOFION. PADRIC SANT.* Cylch oed Crist 420. yr oedd ynys Prydain fal heb na phen na pherchen yn egored i bob gormes gelyn ag alltud a holl arfogion yr ynys draw i’r mor yn ymladd ar ormes ddu ag oeddent yn diffeithio pob gwlad Cred a bedydd, ar gwyddelod yn un a gwyr Llychlyn yr amser hynny yn cyd ormesu ar ynys Prydain ag un o’u llongau yn medru mor Hafren ei gwyr a diriasant gan ddwyn yspail ddirfawr yn yd ag yn wartheg a phob golud symmudadwy a fedraint arno a chyda hynny dwy meibion a merched a dwyn Padric Sant o Fangor Dewdws i’r werddon, ag o hynny bu’r fan- gor yn amddifad o ben ag Athraw yspaid mwy na dengmlynedd ac yn dorriedig o fur ac amgae. a Phadric yn y werddon yn ym- roddi yn gadarn i ddangos a dysg’r fifydd yng Nghrist i’r gwerdd- oniaid gwyddelod a llychlyniaid a bu hylwydd ei orchwyl ac o hynny y Cafas y gwyddelod eu gwybodau Cred a bedydd. a rhai o’r Llychlyniaid a ymdrosant i’r ffydd yng Nghrist. ag ni ddaeth fyth yn ol i Gymru er aros a gwladychu gan iddo gael mae gwell dynion y gwyddelod na’r Cymru yn yr amser oedd hynny. CUNEDDA WLEDIG.t CUNEDDA Wledig a yrrws y Gwyddelod o Dir Gwyr ar Tri- chwmmwd, ac am hynny rhodded iddo fraint Brenin ar y wlad honno, a gelw’r frehinaeth honno Rheged, a’r Cynnal yn Aber- llychwr, ag efe a wnaeth Gastell rhyfeddol ei faint ai gadernyd, ei wychder yno, ai ddihenydd yna fyth yn wledig hyd heddyw. er- aill a ddywedant mai Urien Rheged a yrrwys y Gwyddelod o Dir Gwyr Amser Uthur Bendragon, ac mai am hynny y cafas ef Deyrnedd y wlad ai galw Rheged, a gwneuthur Castell a Thref ddinesig yn Aberllychwr. Lie bu’r Cynnal hyd ym mhen y saith genhedlaeth ag yna myned yn adwedd yn un a Morgannwg fal y bu or dechreuad, ogogail sef o briodas, ac felly bu hyd yn amser O Lyfr Antoni Powel, o Lwydarth,—inedd lolo Morgatvwg. fHafod MS. Edgar Brenin Llundain ac Owain ap Hywel Dda ag yna gollwng i Owain ap Hywell Dda Gwlad Rheged, ag i Forgan hen Brenin Morganwg Euas ac Ergin, ac Ystrad yw, sef oeddent y Gwledydd hynny ym Mhlwyf Esgob Morganwg a Llandaf, A Gwlad Reged ym Mhlwyf Mynyw a Dewi Sant; A chwedi hynny y dug Wil- liam de Lwndrys y Tri Chwmmwd nid amgen na Chydweli A Charnwyllion ac Isgennen oddiar Dywysogion Dinefwr au had- weddu yn Un a Morganwg ; hyd amser y Brenin Harri y bum- med, ac yna Rheged a ddoded yn un ag Ystrad Tywi fal y bu yn Amseroedd Tywysogion Dinefwr a rhoi enw swydd Gaerfyrddyn ar y Gwledydd hynny, fal y mae fyth hyd yn awr, lie yn ein am- ser ni y gwnaethpwyd y ddosparth newydd ar wledydd Cymru ac attodi Gwlad Gwyr yn Un a Sir Gaer Dydd a elwir Mor- ganwg.—(hyd yma Llyfr ysgrif Hafod Uchdryd) URIEN RHEGED* Gilmwr Rechdyr Brenin Werddon a ddaeth i Gymru yn amser Cystenin Fendigaid ag a ddug yn Ormes y Rann honno o For- ganwg a gefhr rwng Afon Tawy ag Afon Tywy, nid amgen Can- tref Gwyr a Llychwr, a’r Tri Chwmmwd, nid amgen, Cydweli, Carnwyllon, ag Iscennen, ag au traws oresgynnes, hyd yn Amser y Brenin Arthur, ag yna danfones Arthur Dywysawg gwrolgamp gorchestawl o’r Ford Gronn a elwid Urien ab Cynfarch ab Meir- chion Gul, ap Ceneu ap Coel Godebog, a chydag ef ef ddengmil o wyr gafaelgyrch calonogion i adynnill y Gwledydd hynny oddiar y gormesben Gilmwr Wyddel, ag Urien au gyrres yn ffo ag au lladdes yn gelanedd, a llawer or Gwyddyl diangc a ffoasant hyd yn Ynys Fon at eu cydwladwyr a hanoeddynt o Genedl y Gwyddyl, ag yna Meibion Cyneddaf Wledig au lladdes, yn ysgethrin, A gwedi adynnill o Urien Wlad Gŵyr ar Trichwmmwd, efe a gys- segrwyd yn Frenin ar y Wlad honno, a Rheged a’i gelwid, Achaws hynny gelwid Urien ap Cynfarch yn Urien Reged. URIEN RHEGED ETTO. Llyma Gyfarwyddyd am Urien Reged, ap Cynfarch Nai Ar- thur, ap Meirchion Gul, ap Gorwst Ledlwm, ap Cenau, ap Coel O Lyfr Watkin Giles, o Langanna. Godebawc Brenin Gwledig sef hynny ymherawdr Ynys Prydain, ag Urien Rheged oedd frenin Rheged ym Morganwg a Brenin Mwrif yn yr Alban, ag yn amser y Brenin Arthur ydoedd ef, ac a gafas gan Arthur y Wlad a elvvid Rheged, nid amgen na honno y rhwng afon Tawy ac afon Tywy, sef Gwyr, Cedweli, a Charnwyllon, ac Iscennen, a Chyda rhai hynny y Cantref Bychan, yn Frenhiniaeth. Ar Llys Cynnal yn Aberllychwr yng Ngvvyr, ac efe a wnaeth Gas- tell Cadarn yno a elwid Castell Aber Llyw. Yn Amser Arthur Ymherawdd fe ddaeth Glaian Ecdawr ai vvyr sef Gwyddyl oeddynt o’r Werddon i Wyr ym Morganwg ac a Wledychasant yno naw mis, ac Arthur a ddanfones Urien ei Nai yn erbyn y Gwŷr hynny ac Urien ai drichannyn ai gyrrwys ym- aith yna aethant y Gwyddyl gwedi lladd eu Brenin Glaian Ecdawr i Ynys Fôn ac a wledychasant yno lie ydd oedd yno ou blaen eu cydwladwyr, Ac Arthur a roddes Wlad Reged a elwid felly o enw Gwr o Rufain a fuasai Arglwydd y wlad cyn oi hynnyll gan y Glaian hwnnw ai Wyddyl, i Urien yn oresgynaeth Freiniawl am ei wychder gwyroldebus yn Rhyfel. A merch oedd i Urien Reged a elwid Eliwri, a hi a honno a fu wraic Briod Morgan Morganwc, Mab hefyd oedd i- Urien a elwir Pasgen ; a hwnnw a fu frenin creulon ac yn Garnfradwr Gwlad, achaws y dideyrnwyd ef, a dodi Gwlad Rheged herwydd ei hansawdd gyssefin yn un a Morganwg, ac fel hynny y bu hyd yn amser Owain ab Hywel dda ab Cadell, ab Rhodri mawr Brenin Cymry oil.* HANES TALIESIN.t Taliesin Ben Beirdd ap Henwg Sant o Gaerllion ar wysg a wahodded i Lys Urien Reged yn Aber Llychwr. Ag efe ac Elphin ab Urien mewn Bol croen ar y mor yn Pysgotta, Llyma Long Morleidr o’r werddon yn ei gymmeryd ai fol croen hefyd, a thuar werddon ag efe a phan oedd y Lladron pen lawenaf yn ei diod gwthies Daliesin y Bol i’r mor ac yn ei law Tarian a gafas yn y Llong ac a honno rhwyfo’r Bol ond oedd arglais Tir ar Tonnau yn torri yn ewynfriw colles ef ei afael ar y darian yna nid oedd ond gadael i’r mor ac eled ac ef lle’dd elai. ac felly y bu ac ym- * O Lyfr Hir Thomas Truman, o Bant Llivvydd, ym Morganwg.—Gwelais achos i gredu bod dalen ar goll yn Llyir Pantlliwydd.—Iolo Morganwg. t 0 Lyfr Anthoni Powel o Lwydarth,—mtdd Iolo Morganwg. hen amser bach glynvvys y bol ar flaen Pawl cored vvyddno Ar- Iwydd Ceredigion yn Aberdyfi, a llyna’r lie ai cafwyd ef ar y Trai gan bysgodwyr Gwyddno. a holi helynt iddo a Chlywed mai Bardd ac Athraw Elffin ap Urien Rheged ap Cynfarch oedd, y mae mab i minnau enw Elffin ebe Gwyddno, bydd fardd ag athraw iddaw ynteu a thi a gai diroedd genyf yn rydd ag yn Rad ac felly y bu ac o hynny bwrw ei amser i gyd agos rwng Llys Urien Rheged a Llys Gwyddo sef Gwyddno Garanhir ai gelwid ef Arglwydd Can- tre’r Gwaelod, a gwedi Boddi Tiroedd Gwyddno Gan y Mor gwahodded Taliesin gan yr Amherawdr Arthur iddei Lys yng Nghaerlleon ar Wysg, Lie bu yn glodfawr am Awen a Gwybodau Daionus a moliannus, gwedi Marw Arthur myned iddei Dir ei hunan a gafas ef gan Wyddno. a chymmeryd Elffin ap Gwyddno yn ei nawdd. or gyfarwydd hyn y cymmeres Tomas ap Einion Offeiriad o wehelyth Gruff. Gwyr Ei Rwmawnt am Daliesin ap Car- iadwen, ac Elffin ap Goddnou a Rhun ap Maelgwn Gwynedd, a Gwaith Pair Ceridwen. ACH TALIESIN BEN BEIRDD.* Taliein Ben Beirdd, ap Einwg hen o Gaerllion ar Wysg ym Morganwg ap Fflwch Lawdrwm, ap Cynin, ap Cynfar, ap Clydawc, ap Gwynnar, ap Cadren, ap Cynan, ap Cyllin, ap Caradog, ap Bran, ap Llyr Llediaeth, Brenin o Afon Wy hyd Afon Tywy [Mewn man arall yn yr un Llyfr fal hynn,] Taliesin Ben Beirdd y Gorllewin, ap Henwg Sant o Gaerllion ar Wysg, ap Fflwch, ap Cynin, ap Cynfarch, ap Clydawc Sant o Dir Euas, ap Gwynnar, ap Caid, ap Cadren, ap Cynan, ap Cyllin, ap Caradawc, ap Bran, ap Llyr Llediaith, Brenin Penrhaith ar Frenhinoedd Ynys Prydain. a Brenin o Baladr o Afon Wy hyd Afon Tywy. Y mod yddaeth Daliesin yn Ben Beirdd y Gorllewin oedd rhoi arno arwain Cadair y Ford gron ynghaerllion ar wysg. ACH TALIESIN BEN BEIRDD.+ Taliesin Ben Beirdd y Gorllewin, ap Henwg Fardd o Gor Cat- twg Sant, ap Fflwch Lawdrwm o Gaerllion ar Wysg ym Mor- O Lyfr tew Thomas Hobcin, o Langrallo. t O Lyfr Hafod Uchtryd. ganwg, ap Cynfar, ap Clydavvc Sant, ap Gwynnar ap Cadrain, ap Cynan, ap Caradawc, ap Brân fendigaid ap Llyr Llediaith. Taliesin Ben Beirdd a wnaeth Eglwys Llanhenwg yng Nghaer- llion ar Wysg, er côf am ci Dad a elwid Henwg Sant a fu yn Rhufain gyda Chystenin Fendigaid yn cyrchu Garmon Sant a Bleiddan Sant i Ynys Prydain i wellhau Cred ac i adnewyddu Bedydd yn Ynys Prydain.* Taliesin a ab Henwg ddaliwyd gan y Gwyddelod Gwylltion a wledychasant o Drais yn Nhir gwyr ag fal yr oedd ef mewn Hong ar gyrch y Werddon, efe a welai fol croen ar y mor heb ynddo na dyn na da, ar bol a ddaeth yng nghyfyl y Llong yna Taliesin a gymmerodd astalch groen yn ei law ag a neidioedd i’r Bol croen, ag ai rhwyfodd a’r astalch ag a ddaeth ar bawl yng Nghored Gwyddno Garanhir, a phendefig ieuangc ai Enw Elphin ai gweles ar y Pawl ag ai gwaredoedd, Yr Elphin hwn ydoedd yn myned dan Enw Mab Gwyddno, a Mab Elifri Merch gwyddno oedd ef ond nis gwyddit o bwy yn y byd y pryd hynny, A gwedi hynny cafwyd mai Urien Rheged Brenin Gwyr ag Aberllychwr oedd Tad Elphin, ag Urien ai dygodd i lys Arthur ynghaerllion ar wysg, lie gwelwyd arno gampau, a Gwybodau, a Chyferddonau gystal ag y gwnaed ef yn farchog Aurdafodawc o’r ford gronn. a Thaliesin yn Ben Bardd y Ford Gronn, a gwedi marw Arthur ydd aeth Tal- iesin yh Ben Bardd Urien Rheged yn Aberllychwr yn Rheged. MAELGWN GWYNEDD. Tri Phenbardd Maelgwn Gwynedd a fuant hefyd yn Dri chy- sefin Prifeirdd Gwynedd, Cyntaf, Mynach ap Nywmon, (alap mydnaw) mab Brenin Ore, ail Unhwch unarchen, 3 Maeldaf ap Unhwch. A Thaliessin Ben Beirdd a enilles y Penn ar y Tri hynn o ellwng Elffin ap Gwynddnaw o Garchar Maelgwn Gwynedd lle’dd arnaw drichlo ar ddeg, Gwedy dwy Coron Lundain, a’i Theyrnwialen i gan Genedl Gymry ag ai deol o Loegr y gosodosant ddadlau i edrych pwy a * Yn canlyn yr ach ddiweddaf, yn Llyfr Hafod Uchtryd, y mae’r Hanes ganlyn- iadol; pa un nid ydyw yn amrafaelu ond ychydig oddiwrth yr Hanes ragflaeniadol; ond gwelir ei bod rywfaint yn fwy ymgyssylltedig ag eirf-orchestaeth Llys Arthur. Mae yr hanes yn ol Llyfr Antoni Powel yn rhydd o unrhyw ofergoeledd, ac yn gysson â chynnhebygrwydd.—Ab Iolo, fai Frenin pennaf o naddynt, ac ys ef lie y gosodasant eu dadlau ar Draeth Maelgwn yn Aber Dyfi. Ag yna daethant Gwyr Gwy- nedd, a Gwyr Powys, a Gwyr Deheubarth, a Rhieinwg, ag Es- syllwg, a Morganwg, Ag yna y dodes Maelda hynaf mab Unhwch Unarchen, Pendefig Penardd yn Arfon, Gadair Wen o adanedd cwyredig y dan Faelgwn a phan ddoeth y Llanw ni Allasant ddi- oddef y Llanw namyn Maelgwn, o achaws y Gadair, ag wrth hynny y cafas Maelgwn fod yn Frenin pennaf, ag Abcrffraw yn Ben Llysoedd, a Iarll Mathrafal, a Iarll Dinefwr, a Iarll Caerllion a danaw ynteu, a gair yw ei air ef ar naddynt hwy, a Chyfraith yw ei Gyfraith, a rhaid yw iddynt hwy gadw ei Gyfraith ef, a thrwy ben Maelda hynaf y Cafas Penardd ei braint, ai bod yn hynaf Canghellawrdref. BENWYLL* Yn Amser benwyll Athraw y doded Celfyddyd gyntaf ar ddwyn Arfau bonedd, ag nis dylid arfau i neb onid a geffid yn wr ofonedd cynhenid sef ym mraint y nawfed ach neu ynteu y nawfed gores- gyn, ag yn wr gwlad ac Arglwydd. a’r nawfed goresgyn a saif ym mraint y nawfed Ach, yn amgen o fodd nag yn nhreigl Gwehelyth, y llyma’r modd ai trefner nid amgen. Cyntaf o’r naw goresgyn yw mab aillt sef yw mab aillt Estron yn wr damdwng gwlad ag Arglwydd. ag aillt adlaw ai gelwir. Ail goresgyn priodas mab aillt a Chymraes gynhenid. Trydydd goresgyn mab a aner o’r Briodas honno. Pedwerydd, priodas y mab hwnnw sef mab aillt cyssefin a Chymraes gynhenid. Pummed goresgyn Mab a aner o’r briodes honno. sef wyr ir Adlaw. Chweched goresgyn priodas y mab hwnnw a Chymraes gyn- henid, Seithfed goresgyn mab a aner o’r briodas honno, ag orwyr yr Adlaw. Wythfed goresgyn priodas y mab hwnnw a Chymraes gyn- henid. Nawfed goresgyn, mab a aner or briodas honno, a goresgynnydd yr Adlaw yw ef. sef achos ai gelwir yn oresgynnydd ei fod yn Llyfr Antoni Pywel, o Dir Iarll, goresgyn braint cymro cynhenid o’r nawfed Ach ym mraint pri- odasau a Chymresau cynhenidion. ag o’i eni ef ag yngan Tair lief y cadarnheir y fraint cyd bo marvv gwedir Tair lief, ag o hynny braint cymro cynhenid i bob hynaif iddaw llin a chyflin hyd at yr aillt ablaw. a hvvnnw a saif ym Mraint Cymro cynhenid o fonedd ym mraint ei oresgynnydd. a boneddig pob un o’r eppil llin a chyflin, o y pryd ydd aeth dan ddamdwng yn wr Gwlad ag Ar- glvvydd, ac i bob un ei bumervvi rhyddion. a hyn herwydd Defodau cyssefinion Cenedl y Cymry cyn noi dyfod i Ynys Prydain. y Benwyll hwn oedd arwyddfardd yn Llys Arthur yng nghaerllion a’r Wysg A Marchog o’r Ford Gronn. ag arnaw y dodes Arthur adnewyddu Trefnau a defodau Bonedd fal y bu gynt achos i wyr Rhufain lie buant yn goresgyn Ynys Prydain yrru Anghof ag anerfer a gvvrthanmod ar brif ddefodau Cenedl y Cymry. Ag Ar- thur a fynwys Adfer y Defodau hynny a rhoddi yn ei hansoddau au breiniau cyssefinion. ag am hynny llawer o’r Brutaniaid a han- oeddent o waed Gwŷr Rhufain ag a oresgynnent ym mraint De- fodau Gormes Rhufain a aethant gyda Medrod ac Iddawc corn Prydain yn wyr Cyttwng a’r Saeson er cadw eu caffaeliadau. A Benwyll Arwyddfardd a wnaeth wellhâd ar drefnau Arfau Bonedd herwydd Llun a lliw nag a fuasai cyn no hynny herwydd gwy- bodau a Chelfyddyd a fyfyries ef ei hun o’i ethrylith ai bwyll o awen gynhenid. a chwedi tyfu gwybod am dani mewn gwledydd tu draw ir mor, hi a freiniwyd gan ymherodron a Brenhinoedd a Thywysogion ag Arlwyddi urddasolion yn ogyfuwch ac nis gellid arfau bonedd wrth amgen o drefn na threfn Benwyll Athraw, ag nid gwr wrth arfau Bonedd nebun na fedrai tynny Arfau Benwyll, a chwedi cerdded y ddeall ar Arfau Benwyll hyd eithafoedd Cred a bedydd ef ai harfolled, ac ai Breinied yn bentrefn Arfau bonedd hyd nas braint a gwaraned ar un drefn arall amgen na honno, a Phebin Amherawdr ffrainc a gadwai ddosparth Benwyll, adosparth y Ford gron dan ei glustog y nos yn ei wely gan faint y carai ef y y Dosparthau hynny. BENWYLL ETTO. Yn Llyfr Benwyll y dangosir modd y dodes Arthur arfau bon- edd, sef y peris ef Ford Gron, a gwaedd a gosteg gan Gorn Gwlad undydd a Blwyddyn Mai ai clywid gan bawb yn holl Deyrnasoedd Ynys Prydain ai pherthynasai nid amgen no Ffraingc ar Eidal ar Albaen ac Iwerddon a Llychlyn, ac or Gwledydd hynny y daeth L Brenhinoedd a Thywysogion a Marchogion Urddasolion, ag yn y wledd honno y peris Arthur gynnal y campai Gwrolion herwydd Defodau yr hen Gymry, tros ddeugain niwarnawd, ac yna bu yr ymorchestu mwyaf arnynt ac a wybuwyd erioed a gwedi dangos o bawb ei gorchestion Camporaidd y dodes Arthur iddynt Arfau a Thrwydded Llys iddynt ac i bob un herwydd y gamp arnaw ar orchest a rywnaethoedd ac efe a wnaeth ddosparth ar Arfau Bonedd mal y gwypid Celfyddyd deilwng ar ddwyn arfau parth Lliw ac ar- wydd a Threfn. cans cyn no hynny nid oedd namyn arwydd Cenedl ar arfau Bonedd ar wybod ir Cymry yn Ynys Prydain, ac wrth y drefn a rywnathoedd Arthur y cedwir Arfau Bonedd hyd heddyw. A Gwedi hynny ydd aeth gwybodau Arfau Bonedd ar wall a chy- feiliorn a Siarl y maen Amerawdr Yropia a gymmerth atto y gelfydd ac a beris gynnal Cynghor a Barn arni, a gwedi cael hynn trefnwyd y farn honno’n gelfyddyd ddosparthus ac yno nghyntaf y doded ddwyn Aur ac arian ar Arfau Bonedd, lie cyn no hynny y dywettid wyn a melin herwydd chwelliw arfau bonedd, ar Siarl y maen hwnnw a wnaeth drefn gyntaf ar chwarau trwn a dodi ar hynny Dosparth Celfyddyd herwydd Braint a Theilyngdod yn ail a rynwnathoedd Arthur ymherawdr, ac o hynny yddaeth chwarau trwn yn ben urddas ac yn brif-orchest ar bob Camp chwarau ac yn nosparth y campau urddasolion hyn y cadarnhawyd y Gelfyddyd oddwyn arfau bonedd gan ei gwellhau ogyfnod i gyfnod ac o bryd i bryd mal y caid achos, ac arddangos ar y modd y dylid dihanu a Threfnu arfau bonedd herwydd lliw, ac arwydd ac ansawdd, yn drefnedig ac yn gywair ohani sef am dri achos y dyddygir arfau Bonedd, nod Cenedl a gwehelyth, nod urddas o gamp a gwybod ag arwydd cof am a fu gynt ar Erni’r Genedl. (Rydderni.) O LYFR DU PANTLLIWYDD. Yr achos y dychymygwyd Celfyddyd Pais Arfau, ac ai cadarn- hawyd o Gyfraith ddosparthus ydoedd mal y gellid i bob Llwyth a Chenedl ei harwyddon yn warantedic, ac y gellid adnabod pob un herwydd ei genedl, ac y gallai bob gwr ymgystlwn ai genedl ei hun, yn nawdd ei Bencendl, ymhob Cyfifro Gwlad, ag ymhob dygynnull Gwlad a Chenedl, heb na rhaid na gofyn am wybodaeth amgen na golwg ar y Gwiscawdr neu’r Dygiawdr, ac o hynn medru o bob gwr ar ei le ai ansawdd lie ydd ymluyddai, yn rhaid Gwlad a Chenedl. a gwr a fa gynt ai enw Benwyll yn dysgu Celfyddyd Arfau, a goreu o neb a fu erioed oedd efe ar y gelfyddyd honno, ac a wnaeth ddosparth warantedic arni, nid amgen na lliwiau, a lluniau, a rhinweddau, ac ymadroddion teilyngion; mal y gweddai ac ai dylit ar gelfyddyd a Chyfarwyddyd, ac ar bob Gwybodau Teilyngion, ac ni ddysgodd nebryw genedl gelfyddyd y Benwyll hwnnw herwydd ei dosparthau ai chyfiawnder namyn Cenedl y Cymry a Gwyr Ffrainc. MAELGYN HIR. Maelgyn Hir o Lan Dâf Bardd Teilo Sant, ac ewyrth brawd Mam iddavv, a roddes Diroedd yn Llan Daf i Deilo lie y gwnaed Gwyndy Teilo, a’r Maelgyn hynny oedd Athraw Talhaearn Fardd o Gaerllion ar wysg. ag yno y gwerddyfnwys efe Gadair Caerllion a Morganwg a Gwent a chadair Maelgyn ai gelwid, gwedi hynny y bu Merddin Emrys yn dysgu Cerdd dafawd a Gwybodau Barddas au haddair yng Nghadair Maelgyn hir. a’r amser hynny ydd oedd Don Brenin Llychlyn ai Fab Gwydion yn arwain Teyrnedd Gwynedd a Mon, a danfon Cennadon anrhydeddus o Fon at Fael- gyn iddei wahawdd ef i ymofwyaw a Gwydion mab Don, yng Nghaer Dyganwy, ag yno ydd aeth lie a’i trefned ef yn Athraw ar wybodau Barddas a Chelfyddyd Cerdd dafawd, ag efe yn myned yng Ngosgordd Don a Gwydion drwy For i Ynys Mon efe a yn- nilles y Cadeiriau y ffordd y cerddau ag y canai, aeth o’r diwedd yn gas ryngtho a gwyr y wlâd au gwyr wrth gerdd dafawd, a Gwyddelod Mon ai lladdws ef.—(Lln. Sion.) TALHAIARN. Talhaiarn Tad Tangwn a fu’n arwain Cadair Urien Rheged yng Nghaer Gwyroswydd, wedi gyrru’r Gwyddelod o Dir Gwyr a Charnwyllion ar Cantref bychan a’r Cantref is Cennen, ar gadair honno yng Nghaer Gwyroswydd sef ystym llwynarth lie gnottai Urien Rheged ei Lys Gwlad a Theyrnedd.—(Lln. Sion.) TALIESIN. TALIESIN Ben Beirdd wedi marw Talhaiarn a fu’n arwain Tair Cadair, nid amgen Cadair Caerllion ar wysg, a Chadair Rheged yng Ngwyroswydd. a Chadair y Gorllewin ym Mangor Deifi, yn Nawdd Cedig ap Caredig ap Cyneddaf wledig, gwedi hynny gwa- hodded ef i gyfoeth Gwyddnyw ap Gwydion yn arllechwedd arfon a chael braint yno ar Dir a daear, ag yno ymansoddi hyd yn amser Maelgwn Gwynedd, 11am y dygwyd hynny oddiarno. ag yno y canes Taliesin ei felldith ar Faelgwn ac ar oil a feddai, yna daeth- oedd y Fad felen i Ros a’r neb a’i gwelai, dir iddaw ei olaith, a hynny yn anesgorawl, a Maelgwn Gwynedd a’i gweles drwy dwll y clo yn Eglwys Rhos, ag a fu farw o’i gweled. a Thaliesin a ddaeth yn ei ôl i Gaer wyroswydd at Riwallon ap Urien yn ei oedforion ddyddiau. a gwedi hynny ymweled a Chedig ap Caredig, ap Cyneddaf Wledig lie bu farw, ag yno y claddwyd ef, yn an- rhydeddus fal y gweddai ymddwyn parth ag at ẃr o Brifddoeth- ion Cenedl y Cymry. a goreu or goreuon oedd Taliesin Ben Beirdd am bob gwybodau Llên a Doethineb a Chelfyddyd Cerdd Dafod. a phob Gwybodau Bydolion a Dwyfolion. ag fal hyn y ter- fyn y gyfarwyddyd am Brif Feirdd Cadair Caerllion ar wysg a elwir yn awr Cadair Morganwg.—(Lln. Sion.) TAIR GORMES GWYDDYL. Tair Gormes Gwyddyl a fu yng Nghymru a Gwyr a chymmaint ag Un Teulu a’u gwaredawdd y Tair, nid amgen Teulu Cyneddaf Wledig. Cyntaf y bu yng Ngwyr ym Morganwg. sef yno y daeth Ceian wyddel ai feibion ag ynnill y wlad ai goresgyn deunaw mlynedd a’r hugain. a Chyneddaf wledig ag Urien fab Cynfarch au gorfyddawd . au lladd hyd ymhen y naw o honynt a gyrru’r lleill ir Mor. yna rhodded Teyrnedd y wlad honno i Urien fab Cynfarch. ai galw Rheged, am ei rhoddi gan wirfodd Cymry’r wlad honno yn Anreg iddaw, ag o hynny y Gelwid ef Urien Rheged. Ail Aflech Goronawc a ddug Arth Mathrin yn ormes, yna pri- odi Marchell ferch Tewdric Brenin y wlad honno. ag o hynny ynnill bodd y Wlad, ai chael yn gyfoeth ym mraint y briodas. ag yno’r gwehelyth yn aros fyth yn un a’r Cymry. Trydydd. oedd Don (a Daronwy medd eraill) Brenin Llychlyn a ddaeth hyd yng Ngwerddon ag ynnill Gwlad yno, a chwedi hynny efe a ddug hyd yng Ngwynedd drigain mil o’r Gwyddyl a’r Llychlynwys, ag yno gwarseddu hyd ymhen can mlynedd a naw ar hugain. yna daeth Caswallawn lawhir ap Einion Yrth. ap Cyn- edda Wledig i Fon ag a ddug y wlad oiarnynt a Lladd Syrigi Wyddel yn y lie a elwir Llan y Gwyddyl ym Môn. Ag eraill o feibion Cynedda wledig au gwrthladdasant yng Ngwynedd a’r Cantref Ag ym Mhowys. ag a aethant yn dywysogion yn y Gwled- ydd hynny. A Mab y Don hwnnw oedd Gwydion Brenin Môn ag Arfon. ag efe a ddysges wybodau llyfrogion gyntaf i wyddelod Môn a’r Werddon. yna yddaeth Mon a Gwerddon yn oreuglod am wybodau. a Seiniau.—(O law Iolo Morganwg.) NAW CYFF CYFFRO BEIRDD BEDYDD YNYS PRYDAIN. Tri phrif-feirdd Bedydd Cenedl y Cymru. Madoc ap Morfryn o Gaerllion ar wysg. a Thalesin ap Enwg Sant o Gaerllion ar wysg, A merddin Emrys o Faes Aleg yng Nglywysyg—ag ar eu hoi y bu Talhaiarn Sant Tad Tangwyn, A merddin ap Madoc, Morfryn. A Meugant hên o Gaerllion ar wysg, ag ar eu hoi hwy y bu Balch- noe Bardd Teilo yn Llan Daf. a Chattwg Sant, a Chynddylan Fardd. A’r Naw hynn a elwir Cyff Cyffro Beirdd Bedydd Ynys Prydain A Thaliesin yn Ben Cadair arnynt y Naw. ag achos hynny y gelwir Taliesin yn Daliesin Ben Beirdd y gorllewin, a’r Naw gorddodogion y gadair fedydd hefyd au gelwir ys ef nis gellir gor- ddod gadarn ond o deirblwydd i deirblwydd hyd ymhen y Tri- theirblwydd ys ef hynny y naw mlynedd. a Chadair y Ford Gronn hefyd au gelwir, ac ymraint gorddod y Ford gron y bu Gildas Brophwyd a Chattwg ddoeth o Lancarvan yn Feirdd a Llywarch Hen ap Elidir Lydanwyn, ag ystudfach Fardd, ac ystyffan Fardd Teilo.—(O Drioedd Dosparth y Ford gron.) GWEDDI TALHAEARN, RHAI AI GALWANT GWEDDPR ORSEDD. Dyw rho nerth ; Ag o nerth, pwyll ; Ag o bwyll, Gwybod : Ag o wybod, y cyfiawn ; Ag o’r cyfiawn, ei garu ; Ag o garu, caru pob peth ; Ag yngharu pob peth, caru Dyw. Talhaearn Tad Tanwyn ai cant. LLYMA WEDDI’R ORSEDD O LYFR ARALL. Dyro Dduw dy Nawdd ; Ag yn nawdd, Nerth ; Ag yn nerth, Deall ; Ag yn neall, Gwybod ; Ag yngwybod, gwybod y cyfiawn ; Ag yngwybod y cyfiawn, ei garu ; Ag o garu, caru pob hanfod ; Ag ymhob Hanfod, caru Duw. Duw a phob Daioni. LLYMA WEDDI’R ORSEDD O LYFR TREHAEARN BRYDYDD MAWR. Dyro Dduw dy nawdd ; Ag yn nawdd, Pwyll ; Ag ymhwyll, Goleuni; Ag yngoleuni, Gwirionedd ; Ag yngwirionedd, Cyfiawnder ; Ag ynghyfiawnder, Cariad ; Ag ynghariad, Cariad Duw ; Ag ynghariad Duw, pob Gwynfyd. Duw a phob Daioni. LLYMA WEDDI’R ORSEDD, A ELWIR GWEDDI’R GWYDD- ONIAID. Dyw dy nerth, ag yn nerth Dioddef; A dioddef dros y Gwir, ag yn y Gwir pob Goleuni; Ag yngoleuni pob Gwynfyd, ag yngwynfyd Cariad, Ag ynghariad Dyw, Ag yn Nuw pob Daioni. Ag felly terfyna.—O Lyfr Mawr Margam. LLYMA DDAROGAN PEREDUR BARDD PRYDAIN. Pan fo cwyn cynllwyn bro gwarthefin A galar a gwasgar y gilbant werin Gwynfyd ei fyd genau yn gyfrwydd gyfrin A lefair dri gair or heniaith gyssefin Peredur Fardd ai Cant. (modd arall) LLYMA BENNILL CADAIR GORSEDD ALBAN ARTHAN. Pan fo cwyn cynllwyn Bro Gwrthenin Dan ysgar gwiail y gilbant werin, Gvvyn fyd y geneu yn gyfrwydd gyfrin, A lefair Tri gair o’r heniaith gysefin. Merddin Emrys ai Cant. DON BRENIN LLYCHLYN. Oed Cris CCLXVII. y dug Don Brenin Llychlyn a Dulyn a ddug y Gwyddelod i Wynedd lie buant gant a naw ar hugain o flynyddau. a Gwydion ap Don a fu yn enwog dros benn am wy- bodau a Chelfyddydau. Ac a ddysgodd gware hud a lledrith gyntaf i’r Cymry, ag efe a ddug wybodaeth ar lythyr i’r Werddon ag i Lychlyn. (Twrog.) a gwedi gwladychu o’r Gwyddelod a’r Llych- lyniaid yng Ngwynedd Ganmlynedd a nawmlynedd ar ugeint y daethoeddynt feibion Cynedda Wledig or Gogledd i Wynedd ag a drechasant ar y Gwyddyl a’u cilyddion ag au gyrrasant ar ffo i Ynys Manaw. Ag yng Ngwaith Cerrig y Gwyddyl y bu lladd arnynt, a Chaswallon Lawhir a laddes a’i gledd ei hun Syrigi Wyddel ab Mwrchan, ap Eurnach hen ap Eilo ap Rhechgyr ap Cathbalug, ap Cathal, ap Machno, ap Einion, ap Celert, ap Math, ap Mathonwy ap Trathol ap Gwydion ap Don Brenin Mon ag Arfon a’r Cantref a Dulyn a llychlyn, a ddaeth i Ynys Eon gan- mlynedd a nawmlynedd ar hugain cyn dyfod Crist ynghnawd Eurnach Hên a fu’n ymladd Gledd yng Nghledd ag Owain Vin- ddu ap Macsen Wledig yn Ninas Ffaraon, ag efe a laddodd Owain, Owain a laddodd ynteu SERIGI. Sef gwedi myned o Wyr Rhufain o Ynys Prydain y Cym- merth Serigi arnavv unbennaeth Môn a Gwynedd ar Cantref. a chymmaint gormes y Gwyddelod oni orfu danfon cenhadon at Gunedda wledig sef y danfones ef ei feibion i Wynedd ag yna gyrru a wnaethant y Gwyddyl ar ddisblaid eithr ym Mon lie ydd- oeddent yn Genedl A Serigi yn Frenin, ag efe a ddaeth A llu cadarn hyd yngwyrfai yn Arfon er ymladd a Chaswallawn, sef ai gyrred yn ol i Fon gan Gaswallawn, ag ai lladded yngherig y Gwyddyl ym Mon. Yna Caswallawn a gwehelyth Cunedda a ddodasant Saint ym Mon i ddysgu’r ffydd yng Nghrist a thiroedd i’r Cymry a ddyged yno o Ddyfed a Gwyr a Gwent. Yna myned o Fon yn folianus am ei Seiniau a’r gwyr doethion a dwyfolion a gaid ynddi GWYNEDD* Gwdion Wyddel, ap Don, ap Dar ap Daronwy, ap ap Urnach Wyddel o Ddinas Ffaraon a las gan Owain Vinddu ap Maxen Wledig, a’r Urnach hwnnw a ddug Ugain Mil o’r Gwyddelod i Wynedd o’r Werddon lie tiriasant ag a fuant yno ganmlynedd a naw ar hugain Mab Urnach oedd Syrigi Wyddel, ag ef a las yng ngherig y Gwyddyl yn Mon gan Gaswallon lawhir ap Einion Yrth ap Cyn- edda Wledig ym Amser Owain ap Maxen Wledig, ag ar lawr y Difalldrain y cad mab bychain o frawd i Syrigi Wyddel, nid amgen na Daronwy ap Urnach Wyddel o Ddinas Ffaraon. a Phendefig Urddasawl o fewn a dosturies wrth y mab bychain rhag ei decced ai ymddifatted. Ag ai mages mal yn un oi blant ei hunan. Ar Dar- onwy hwnnw a fu wedi hynny yn un o dri gormes Mon a faged ynddi, sef adymluyddu a’r Gwyddyl a wnaeth ef, a dwyr. y bende- figaeth o iar ai dylai o Gymro nid amgen na * * * * * * DEWI SANT. Dewi fab Sandde, fab Cedig, fab Caredig, fab Cynedda wledig, efe a symedes ei Wyndy o Gaerllion ar wysg hyd ym Mynyw hen yng Ngheredigion, agwedy hynny y rhoddes ei hendad Ynyr o Gaer Gawch iddaw ei holl dir Breiniawl nid Amgen na Phebyd- iawc, ai Pherthynasai, yna Dewi a Symudes ei Wyndy ir wlad honno rhag cyrch Saeson paganiait ac a wnaeth ysgol ag 0 hen Lyfr Achau,—medd Iolo Aforganwg. Eglwys yno er dysgu Dwyfoldeb a Gwybodau dwyfolion ir Cymry lie ddoeddynt wedi myned ar Dranccoll Achos hynny y gelwid y wlad honno Pebydiawc achaws Dewi oedd Bab ar y wlad honno. MAEN CETTI. Maen Cetti ar gefn y Bryn yngwyr, a addolid medd yr hen draddodiad, gan y Paganiaid, ond Dewi ai holltodd a chledd yn brawf iddynt nad oedd ynddo ddim Dwyfoldeb, ag a erchis i ffynon darddu dan y maen a hi a darddwys. a chwedi hynny y rhai a fuant cyn hynny’n anghedinwyr a gredasant ag a dderbyniasant y ffydd ynghrist. y mae Eglwys gerllaw a elwir Llanddewi lie medd- ant y bu’r Sant yn beriglor cyn ei gyssegru yn Escob, ar Eglwys hynnaf yng Ngwyr ydyw hi, a phan aeth efe’n escob yng Nghaer- llion or wysg, efe a osodes wr a elwid Cenydd ab Aneurin ab y Caw yn ei le ef yn Llanddewi ar Cenydd hwnnw a wnaeth Eglwys a elwid Llangennydd, a brawd iddaw a elwid Madoc a wnaeth Eglwys Llan Madoc. DWYNWEN. CYWYDD i Ddwynwen Santes i geisio ganthi wneuthur llatteu- aeth rhyngtho a Morfydd—Dafydd ab Gwilym ai cant Mae’r Cywydd hwn yn dechreu fel y canlyn, “Dwynwen deigr danian* degwch Deg ŵyr o gor fflamgwyr flwch ” Dy ddelw aur, dy ddoluriaw Digion druain ddynion draw Dyn a wilio gloywdro glan Yn dy gor Indeg eirian Nid oes glefyd na bryd brwyn A êl ynddo o Landdwyn, &c. Y mae y Prydyddion cymreig yn galw Dwynwen yn Dduwies neu Santes Cariad a Serchogrwydd fal y galwai y Pöetau Venus Nota in M.S. D Jones Vicar Llanvair Dyffryn Clwyd i587.-(L. M.) M Arien MS D Jones a L. M. Yr oedd yn amser D. ab Gwilym Ddelvv euraid i Ddwynwen yn eglwys Llanddwyn, ym Môn, lie y gwerthai’r Monachod rinweddau’r Santes—(L. M.) Maelir Dafodrill a garodd Dwynwen, ferch Brychan Sant, a hi a’i carodd yntef. Ag ef a’i ceisiodd yn amhriod ag nis cai, am hyn- ny Maelon a gadawodd drwy gased ag ai gwarthaoedd, a hynny a fu yn achos dirboen gofid a galar iddi. Ac un noswaith mewn coed hi a weddiodd ar Dduw am wellhâd o’i chariad, a Duw a ymddang- oses iddi yn ei chwysg, a a roddes iddi ddiod peraidd, yr hwn a’i gwellhaodd, a hynny yn gwbl iach ; ag a welai roddi’r un ddiod i i Faelon yr hyn a’i rhewodd yn iâ. A Duw a roddes ei harch ar dri pheth iddi, a hi a archodd yn gyntaf ddattrew ar Faelon, ac yn ail gael gwrandewyd ar ei gwedd- iau dros fyth ymhlaid serchogion cywirgalon, fal y byddai iddynt y naill a’i cael ei cariadon, al cael gwellhâd o’u cariadgur; ag yn drydydd nas byddai raid iddi wrth wr byth : a hi a gafodd y tair arch. Ag am hynny hi a gymmerth arnhi’r Leianaeth, ag a aeth yn Santes ; a phob cywirgalon ar a weddiai arni a gai y naill ai ymwared oi serch ai meddiannu’r Cariaddyn—(Llyfr Huw Huws, Fardd o Fon.) Dwynwen oedd un o Ferched Brychan Brycheiniog Tywysog o Wyddyl yr hwn a gafas Frenhiniaeth y wlad a elwir yn awr ar ei enw ef Brycheiniog; ai welygordd oeddynt oil yn Seintiau a Santesi—(L. M. yn Llyfr Huw Huws) Chwi a welwch wrth ysmalhawch y Bardd mai y ychydig ffydd oedd ganddo ef yn rhinweddau y Santes—L. M.* BRYNACH WYDDEL. BRYNACH Wyddyl oedd frenin Gwynedd nid amgen na Manaw a Mon ag Arfon, ag efe oedd y cyntaf O frenhinoedd y gwledydd * Myfi, Taliesin ab Iolo, a ysgrifennais y darn rhagflaenedig o’r Cywydd, ynghyd a’r sylwadau arno, i maes o ysgrif yn Haw fy Nhad,—Iolo Marganwg; a honno, mae’n debyg, yn dynnedig gantho yntau o Lyfr Huw Huws, (yn llaw Lewys Morris.) Mae nodau cwrr dalen a darlleniadau gwahanol, gann Lewis Morris, yn ami, gyda’r Cywydd. hynny a gafas y f¥ydd yng Nghrist a chred a Bedydd i ar law Rhidian Sant o dir Gŵyr a Reged. ag efe a wnaeth Eglwysydd gyntaf yng Ngwynedd. ag a fynnes ddodi Cred a Bedydd ar Gym- ry a Gwyddelod y Gwledydd a bieuffai ef. sef yn Amser yr Ym- herawdr Maxen Wledig ryttoedd. ac ymladd a bu ryngtho ef ag Owain Vinddu ap Maxen Wledig am Bendefigaeth Gwynedd nid amgen na Maw a Manaw a Mon ag Arfon, A’r Cantref, ar naill a laddes y Llall, ag yn Ninas Ffaraon y bu hynny, a’r gwaed ar y main hyd yr awr honn. Y FUWCH LAETHWEN LEFRITH. Y FUWCH Laethwen Lefrith, o roddai Laeth eu gwala i bob un ai ceisiai ag er y godrei'd arni ni chaid diffyg un amser, ac er maint y nifer ai godrai, a gwr a yfai oi Llaeth a elai’n iach o bob dolur. ag yn ddoeth lie buasai annoeth, ag o ddiriaid e elai’n ddedwydd ac o amgylch y byd y cerddai a bynnag o le ydd elai hi a lenwai ai llaeth y maint Llestri a gaid, ag a gadewai Loi ar ei hôl i bod doeth a dedwydd, ac o heni y cafwyd gwartheg blithion i’r holl fyd, gwedi treiglaw holl Ynys Prydain er Bendith a daioni ir wlad ar genedl, hi a ddaeth hyd yn Ystrad Tywi a chan decced a gwyched ei gwedd e fynnai wyr y wlad ei lladd ai bwytta a phan oeddent ar ergyd ei lladd, hi a ddiflanes o rwng ei dwylaw a mwy- ach nis gwelwyd fyth. a thy fyth sydd yn y lie a elwir y Fuwck Laethwen Lefrith. HUD A LLEDRITH. CERDD Hud a Lledrith a fydd honno lie bo ymrysonau a Chyf- ariaith nifer o ddyniadon ynddi dan ledrithoedd amgen o fraint a gradd a chyflwr nag y byddant herwydd gwirionedd, a phob un yn ei radd ai gyflwr Lledrith yn ymryson ag arall ynghwrth neu ym- mhiaid yr hynn a ddodir yn gyff ymryson rhyddynt, er dangos a fo cyfiawn ac anghyfiawn, a diddan ag anniddan ar a fo ryddynt, parth digwydd a gwrthddigwydd. a rhyw a gwrthryw, a rhaid a gwrthraid er diweddu fal y y dylyddai er anrhydedd a gobr i bob iawn a gwaradwydd a cholled a chosp i bob amgen na lawn, ag af- lwydd i bob drwg o gamp a gweithred a Chynneddf, a llwydd i bob daionus arnynt. Ag arddull hawl ag atteb y trefnir y gerdd gwrth a phlaid, plaid a phlaid, a gwrth ac yngwrth Modd ybo ar Lun a chyfrith gwir parth y bod a’r digwydd yn y cant euhudo awelont o ddechreu hyd ddiwedd yn y bont yn credu mai Gwir y cwbl o’r arddangos dan ledrith. ag am hynny Cerdd Hud a Lled- rith a gware Hud a Lledrith ag ymryson Hud a lledrith a’i gelwid yn yr hen amser a Thwmpath Hud a Lledrith y lie ar gwyr ai dangoso ai gelwir yn awr. a gware miragl.—(O “ Rywiau Cerdd Dafawd herwydd yi Ceinmyger o Lyfr Ieuan fawr ap y Diwlith.”) PRIF GYFOETHAU GWLAD GYMRY. 1. GWENT o Afon Wysg hyd Bont Caerloyw, 2. Morganwg o Afon Wysg i Ystrad Tawy, 3. Rheged o Ystrad Tawe i Ystrad Tywi, 4. Dyfed o Ystrad Tywi hyd yng Nglyn Teifi, 5. Ceredigion o Ystrad Teifi hyd y Mor ag Amddyfi a’r Can- tref Orddwyf. 6. Gwynedd, o’r Cantref Orddwyf hyd Fenai ag am Aerfen a Theyrnllwg. 7. Teyrnllwg o Aerfen hyd Argoed Dernwenyydd. 8. Deifr a Bryneich, O Argoed Derwenydd hyd Afon Drenn. 9. Argoed Calchfynydd rhwng Trenn ag Afon Dain nid amgen nag Afon Lundain. 10. Fferyllwg, rhwng Gwy a Hafren. 11. Powys am Aerfan a Gorthir Teyrnllwg, a Therfnau Ffe- ryllwg, Ar Cantref Orddwyf. 12. Brycheiniog o Flaenau Gwy hyd am Wysg a Therfnau Fferyllwg. 13 Caint am afon Dain ar Mor Tawch hyd Terfynau Arllech- wedd galedin. 14. Arllechwedd Galedin o hynny hyd Derfynau Dyfnaint ag am Derfynau Gwlad yr Haf ag Argoed Calchfynydd. 15. Dyfnaint a Cherniw o Arllechwedd Galedin hyd y moroedd cyfrwng, a Mor Udd. 16. Gwlad yr Haf o Afon Goreifion am y Terfyn a Chyfoeth Calchfydd ac am Afon a Fferyllwg a Gwent hyd For Essyllwg a elwir mor Hafren hyd am y Terfyn a Dyfnaint a Chernyw. 17. * * * * * [colled dalen yma.—Llyfr Mr. Cobb, o Gaer Dýf.] PYMTHEG LLWYTH GWYNEDD.* Yn amser Hywel Dda Brenin Cymry oil y Breiniwyd pymtheg Llwyth o Briflwythi Ynys Prydain ym mraint Cenedl y Cymry. sef y mynnws Hywel Dda ap Cadell ap Rodri Mawr ag efe yn Frenin Cymry oil, adnewyddu a Gwellhau hen Gyfreithiau Cenhedl y Cymry y rhai a fuant er amser Dyfnwal moelmud ap Dyfnfarth ap Prydain ap Aedd Mawr a galw ar Bencenhedloedd Cenedl y Cymry attaw i’r Ty Gwyn ar Daf yn Nyfed. ac achos llygru llwythau Gwynedd a Mon a Lledach o’r gwyddelod a gwyr Llych- lyn ni chaid yno amgen na phymtheg Penteulu o brif lwythau Cenedl y Cymry, yn ddiledach diledryw, y peris Hywel eu Breinio a’u Llwythau o Baladr yn Bymtheg Llwyth o Bendefigaeth Cyn- nwydion, a Braint lie a llafar iddynt ym mhob Gorsedd Dygyn- null, a phob Llys Gwlad ac Arglwydd yn Ynys Prydain ac yn yr un amser y Breiniwyd ar Bywys pedair Gwelygordd ar hugain o Brif welygorddau diledach. a braint lie a llafar iddynt ym mhob Llys Gwlad ag Arglwydd ac ym mhob gorsedd Dygynnull yn Ynys Prydain, ac a ddodes Ddeddf arnyn gadw a Chynnal Rhol achau yn ddosparthus modd y gwneid yn Neheubarth a Morganwg a Gwent mal y gwypid Teilyngdod a Bonedd Pencenhedloedd ac o hynny Braint iddynt a fai dyledus. ac fal hyn y dechreuwyd Cof gwarantedig ar achau ag Arfau Bonedd yng Ngwynedd a Phywỳs, a Hywel Dda n ei ddoethineb yn trefnu Llyfr a elwid Bonedd Gwyr y Gogledd nid amgen na Bonedd Llwythi Gwynedd a Mon. a Gwelygorddau Pywys. BLEGYWRYD.t “ A GWEDI trefnu Cyfraith a weddai ar Wlad a Chenedl y Cymry herwydd a ellit gan farn Athrawon a doethion herwydd gofynion y ffydd yng Nghrist a Dosparthau Gwlad a Chenedl addwyn efe a ddodes ar Flegywryd ap Morgan Mebydd Llandaf eu rhoi ar ddu a gwyn mewn llyfrau a Rholau dosparthus a chyda hynny ar goelfain, au dodi yn Arwisg hyd Wynebau parwydydd ei Lys a Neuadd yr Ynad mal y gallai ac y caffaint a chwennych- aint eu gweled au darllain au rhoi ar grawenau Mal au gwypid gan bawb o Genedl y Cymry herwydd yr achos a’r gofyn. * O Lyfr Antoni Powel, o Lwydarth, Tir Iarll. t O Ddernynau Evan Evans, Llyfr Plas Gwyn ym Mon. IEUAN FAWR AP Y DIWLITH* “ Beirdd Tir Iarll yn cyrchu Twmpath Diwlith ar Fynydd Margam un bore dydd Gwyl Ieuan yr hâf er cynnal Cadair wrth Gerdd Dafod, a gawsant faban newydd geni yn fadfyw ar y Twm- path, Rhys ap Rhiccart ap Einion ap Collwyn ai cymmerodd, ag adref ag ef, ai roi dan ofal mammaeth ; bu fyw’r plentyn, rhodd- wyd ysgol a chrefft ysgolaeth iddo. efe a gymmerodd ei ddysg mor awyddfawr ag y cymmerai blentyn Laeth bron ei Fam ; ag yn ebrwydd yn ei oedran gwelwyd ef yn blaenu ar holl athrawon Cymry. llyfr a wnaeth ef un oedd Llyfr Cadwedigaeth y Gymraeg a Cherdd Dafod ag a berthynai iddynt parth braint a defod gwlad a Chenedl a Barn Doethion efe a wnaeth y grealau a’r Mabynogi a Llyfr y naw gloes ar pedwar addurn ar hugain, a Llyfr Dam- megion, a llawer Llyfr arall; gwnaeth hefyd gof a chadw ar wybodau Doethineb ac ac gyfreithiau Cenedl y Cymry. rhodded enw Ieuan ap y Diwlith arno am ei gael fal a wedwyd o’r blaen ar Dwmpath Diwlith Bore Gwyl Ieuan yr hâf ac am mai gwr Mawr ydoedd, Gelwid ef Ieuan fawr ap y diwlith. Byw a marw yn Llan- gynwyd lie ai claddwyd ef ym mhlith Teulu Llwydarth. aeth y gaer mai mab ym mhob tebygolaeth oedd ef i Rys ap Rhiccart ap Einion o Bendefiges uchel ei gwaed. a phan honnid hynny lie byddai ni wnai ef amgen na thewi a gadael i hynny fod.” (Llyfr Cofion Ieuan Bradford o Lyfr Antoni Pywel o Lwydarth yn y Goetre Hên.) TRIOEDD YR ADDURNAU. 1. Tri - Enw Addurn Awen, Goleuni’r Deall, diddanwch y Pwyll, Ag athraw gwybodau. 2. Tri enw Addurn Pwyll, Canwyll yr Enaid, Cadernid Doeth- ineb, a gloywder gwybodaeth. 3. Tri enw Addurn Doethineb, Harddwch y nefoedd, Cadernyd diddanwch, a Gair Duw. 4. Tri enw Addurn Deall; Llygad awen, Clust y Pwyll, a Llawddeau’r myfyrdawd. * Yr oedd Ieuan ap y Diwlith yn byw ynghylch y flwyddyn 1160 neu o bynny i 1180.—Iolo Morganwg. 5. Tri envv addyrn Gwybodaeth, Cadernyd y Byd, Llavvenydd Doethion, a Rhad Duw. 6. Tri enw addurn Duw; Brenin y Nefoedd (enaid y bydoedd,) Tad Bywydoldeb, ag Anfeidroldeb Cariad 7. Tri enw addurn y Nef; Bywyd, Gwynf, a Thangnef. 8. Tri enw addurn yr Haul; Canwyll y Bydoedd, Llygad y Dydd a hoywder y nefoedd. 9. Tri enw addurn y Lleuad ; Huan Nos, y Gannaid, Haul y Tylwyth Teg. 10. Tri enw addurn y Ser; Llygad hinion, Canwyllau’r Nef (Duw) a Gemmau’r wybren. 11. Tri enw addurn y Môr ; Maes Gwenhidwy, LIys Neifion, o Ffynon-Wenestr. (a Glwyth Byd.) 12. Tri enw addurn y Tonnau ; Defaid Gwenhidwy, Dreigiau’r Heli, a Blodau’r Eigion. 13. Tri enw addurn y Hâf; Marchog Serch, Tad y Nwyf, Ceidwad yr Ynial. 14. Tri enw addurn y Gwynt ; Drud Byd, Saer y dryccin, a Hyrddiwr y Bryniau. 15. Tri enw addurn y blodau ; Gemmau Gwydd, Ceinion Haf, a Llygad y Tes. 16. Tri enw addurn y llysiau ; Mantell Hâf, Wyneb hardd- wch, a neuaddlawr serch. 17. Tri enw addurn y Tes; wyneb (Gwên) llawenydd, Eli’r Nef, a Gwen (wyneb) Serch. 18. Tri enw addurn Awen, bywyd gwybodau, enaid pwyll, a Dawn Duw. 19. Tri enw addurn Cydwybod ; goleuni’r nef, Llygad gwirion- edd, a Llafar Duw. 20. Tri enw addurn gwybod;“th; Llwybr (llwybrau) Gwirionedd, Llaw (dwylaw) V pwyll a chadernid awen. 21. [Ond y mae y rhelyw yn eisiau.—Ab IOLO.] LLYWELYN BREN. LLYWELYN Bren Hen, a elwir Llywelyn Hagr, a dorres lawer o Gestyll y Pendefigion, nid amgen Castell St Iorys, Castell Aber- silli, Castell Tregogan, Castell Ffwg ab Gwarin, Castell Aber- barri, Castell Llandathan, Castell Maes Essyllt, Castell Cynffig, Castell Rhuthyn, Castell y Gelli Garn, ag un Trefflemin. Ac efe a laddwys gymmaint o’r Saeson a’r Ffranod hyd nis gellid cael ar Sais gymmaint a chyfifwrdd meddwl aros ym Morganwg. Ag yn yr amseroedd ydd oedd ym mhob Tref a Phentref Unswd o Swyddwyr a elwid Meiri Gwared, a Llyvvelyn Hagr a fynnws weled eu crogi bob un o henynt a gorfu ar y Pendefigion roi hei- bio’r Swydd, am nas caid un fvvy nag arall ai gwasanaethai nag er arian nag er gwerth.—(Llyfr Sion Philip o Dreos.) GWAETHFOED. GWAITHFOED Arglwydd Cibion a Cheredigion oedd yn byw yn amser Edgar frenin, A’r Edgar hwnnw a ddanfones at Dywysog- ion Cymry ag arch iddynt ymweled ag ef yng Nygharlleon Gawr a rhwyfo ei ysgraff ef ar afon Dyfrdwy, a Gwaithfoed a ddanfones atteb i Edgar, a dywedyd na fedrai ef rhwyfo ysgraff a phei medru nis gwnelai ond er gwared ai brenin ai gwrengyn y byddai rhag angau ; Edgar a ddanfones eilwaith atto, a chyda hynny gor- chymyn traws, ag ni roddai atteb enyd ir Gennad, a hwnnw yn ymhywedd am atteb. ac am a ddywedai wrth y brenin. dywed fal hynn wrtho, ebei Gwaithfoed. Ofner na of no Angau. ac yna daeth Edgar atto ef. a rhoi llaw yn Garedig iddo. ac ynhy- wedd arno bod yn gar a chyfaill iddo, a hynny a fu, ac o hynny maes Gair Cymhwyll a ddeleint o Waithfoed a fu Ofner na ofno Angau, ac arfau Gwaithfoed oedd Tri phen Blaidd gwaed-ddifer am gwpl aur mewn Maes Gwyrdd, hyd amser y Brenin Harri yr wythfed pan y rhodded i wehelyth Gwaifoed Pais Arfau Tywys- ogion Powys a hannoeddeint o Waithfoed. a rhai o’i wehelyth yn cadw at yr hen Bais arfau fal ac y bu gynt, ar gair Cynmhwyll yn air Cymmhell ar y Darian.—(Llyfr Coch Pant Lliwydd). BONEDD AC ANFONEDD. tri lie y lead bonedd ac anfonedd heb na mam na thad yddynt o achos pob ryw fonedd y sydd yn dyfod o ddyw or nef ac yny nef y drecheywyd bonedd ac anfonedd a rydd achaeth,, ac am hyny or nef y dechrywni kans ef a wnaeth dyw ddec gradd o engylion or un defnydd bonheddic,, ar ddegfed radd a syrthioedd o blegid balchedd yr hwn ysdd benaf o naw arvvydd tayogrwydd ac y rwym- vvyd hwynt yn gaeth or kaethiwed a bery byth yn dragywyddawl,, yr ail lie y kad bonedd ac anfonedd yn amser addaf,, o achos y ddyw gray addaf heb na mam nathad yddo megis pren ar y ddayar ac yr pren y bydd dail a risg a ridding ac felly o addaf ac efa y by dri brodyr yn fam yn dad or rwn y bu dday fonheddic ar trydydd yn dayoc kaeth kans kaen a fu dayoc kaeth am ladd abel y frawd o afrvvogrwydd kalon a balchder a digofaint y trydydd lie y kad bonedd ac anfonedd o drimeib noe yn fam yn yn dad kans yn o naddynt a fy arglwydd ar ail a fy wr bonheddic ar trydydd a fu dayoc kaeth,, a siaffeth ab noe a wnaeth targed gyntaf er ioed a llyn yndi yn arvvydd y fod ef ay frodyr yn meddy ar y byd — oil ac wedy hyny ddwyfil o flynyddoedd a daynaw kyn karoni krist ar yr ymladd mawr a fy rwng groec a throya y gwnaethbwyd kotarmer gyntaf er ioed a chyfraith arfay a hono a fy y gyfraith gyntaf a wnayth- bwyd er ioed eithr priodos kans dyw y hun awnaeth priodas gyntaf kyfraith arfay a wreiddiwyd wrth naw radd yr engylion or nef y rai a goroned a naw amrafel fain gwyrthfawr a naw amrafael liwiay a naw amrafael rinwedday arnynt,, sef y maen cyntaf a elwir to- pasiwn a hwnw y sy faen semi ac ayr y gelwir ef mewn arfay,, a rinwedd y maen hwn yw gwr bonheddic ay dyko ef ar fatel ken- hadwr cywir a fydd y frenin yr hwn ryw faen a oedd ynghoron yr angel pan yrwyd lysyffer or nef. Yr ail maen a elwir ys maragans pwy bynnac a ddyko hwnw mewn ryfel yr hwn y sydd yn arwyddokay myr mewn arfay a rinwedd y maen hwnw y gwr ay dyko ef mewn arfay kryf a chadarn ymatel y frenin a fydd ef a rinwedd y maen yr hwn a fy ynghoron yr angel * ACH DAFYDD DDU GYNLLWYNWR. Dafydd Ddu Gynllwynwr, ab Rhys, ab Owain, ab Elaethwy, ab Idnerth ab Riccart ap Caradoc ap Einion ap Cadifor ap Collwyn. * O Lyfr Du Pantlliwydd. [Mae’r adroddiad ymma yn darfod yn anghyflawn yn y Llyfr Du.—Ab Iolo.] N Daf. Ddu Gynllwynwr a lladdodd dri dyn ar ddeg a gyrchasant arno yng Nghastell Aberafan, ag efe tufewn i ddrws y neuadd a laddai bob un fal y delai ef i’r drws oni laddodd ef unarddeg, a ddilyn dau eraill ar eu eu ffo efe goddiweddodd Agau lladdodd ag am hynny y doded arno enw Dafydd ddu gynllwyn. a Dafydd Gynllwynwr.—(Llyfr Watkin Sils.) DAFYDD AP GWILYM. Ach Dafydd ap Gwilym.—Dafydd ap Gwilym Gam, ap Dafydd, ap Ieuan, ap Hywel, ap Cynwrig, ap Gronwy, ap Meredydd, ap Madog, ap Iorwerth, ap Llywarch ap Bran. Un o bymtheg Llwyth Gwynedd.—(O dynn-ysgrif Iolo Morganwg.) Mil trichant meddant i mi y ganed Yn geneu dan lwyni Gwr oth hân garw yw’th enwi, Mab Gwilym Gam cytgam ci. Rhys Meigen ai cant yn Neuadd Ieuan ab Lleision ym Maglan.—Yn Eisteddfod Llanfihangel Afan medd Llyfr arall.—Iolo Morganivg. HANES DAFYDD AP GWILYM* Gwilym Gam o Lanbadarn fawr, yng Ngheredigion, ap Davydd, ap Ieuan, ap Hywel, ag Ardudfyl ferch Gwilym fychan o’r Cryn- gae yn Emlyn,Tad a Mam Dafydd ap Gwilym y Prydyddion oedd- ynt; ag achos rhyw hên wrthymmod cas ydoedd rwng y ddwy wehelyth ; ag ni chaid bodd Priodas rwng Gwilym gam ag Ar- dudful gan un o’r ddau du rhieni, ar ddeuddyn Ifanc yn fawr ei Serch y naill at y Hall Beichiogi Ardudful a wnaeth Gwilym gam ag o weled hynny ei thâd ai brawd ai troes o’u Ty ganol nos gaeaf chwerw, a danfon arch at bawb ou ceraint nas derbynient hi dan do neb un o henynt, myned a wnaeth hi lwrw ei phen heb yn waeth Lie nag arall, a Gwilym gam a glybu, a myned ar ei hoi ai gorddiweddyd ai chymmeryd gydag ef i Forganwg at Ifor Hael ei Ewythr brawd mam iddo, ag eraill a wedant taw ei gyd frawd O Lyfr Evan William, o’r Fferm, yn Llanfleiddan y Bont Faen, ynghyfraith oedd Ifor Hael, ag ar y ffordd dyfnder nos dan berth mewn Tywydd garw iawn gan wynt a Chesair y ganed mab iddynt yn ei Seithmis a hwnnw oedd Dafydd ap Gwilym, ym mlaen ydd aethant, a thranoeth cyrhaedd Llandaf, lie priodvvs Wilym Gam Ardudful, ag yna’r undydd y bu hi farw ag ai claddwyd yno, a bedyddio’r mab ar arch ei fam, a llyma ddau Englyn a Gant Wi- lym i Ardudful uch ben ei bedd. Cof Ardudful deg câf adfer wawr fvvyn Ar fynyddd olifer Angyles yng ngoleuder Uchel y Saint uwchlaw sêr. Dygn immi’r byd a bod hebddi meinir, A’m enaid yn edwi ; Aele alaeth am dani, Wylaf ael rhych ai rhoed hi. Gwedi gweled pridd ar wyneb Ardudful, myned ym mlaen a Dafydd ei fab bychain at Ifor Hael o Wern y Cleppa ym Maes- haleg, lie bu’n fawr ei roesaw ai rysgwydd lawer Blwyddyn a phan fu farw Dafydd ap Ieuan ei dad, dyfod yn ol i Geredigion a oruc Gwilym Gam ag iddei Dre Tâd yn Llanbadarn ag Enw’r Ty Bro Ginin ,ag yno byw ar ei Dir ei hunan ai fab Dafydd gydag ef. Gwilym a briodes ail Wraig, a Dafydd ei fab ni allai aros ei Lys- fam, am hynny myned yn ol at Ifor hael ei Ewyrth i Forganwg, lie bu mewn parch a chariad mawr; ai Ewyrth brawd ei Fam Llywelyn ab Gwilym Fychan o’r Cryngae yn Emlyn a’r Ddol Goch yno, yn gweled Awen Gyferddawn ynddo ai cymmerwys atto ir Cryngae ar Ddol goch, lleoedd y byddai un neu arall o honynt yn byw a dysgu Celfyddyd mydr a cherdd dafod iddo, ag o hynny ydd aeth Dafydd yn Brydydd mawr iawn ei glod, a gwilliaid o Saeson Penfro a ddaethant am ben y ddol goch a lladd Llywelyn ap Gwilym yna Dafydd yn ei ôl i Faeshaleg at Ifor Hael lie bu gan fwyaf hyd farw Ifor Hael a Nest ei wraig o’r haint chwarren yn Nhy Escob Llandaf yn Llangadwaladr yng Ngwent iscoed lie yddoeddent yng ngwesteiaeth, a’r Esgob a fu farw yno gyda nhwy ; Dafydd ap Gwilym yn dianc drwy’r haint a ddaeth yn ol i Faeshaleg, ond gan nad oedd yno nag Ifor na Nest myned a wnaeth ar Amdaith i rodfela Cymru, ag hyd ym Mon ag Arfon, ac ar ei droion ym Morganwg, a phan fu farw ei farw ei Dâd aeth yn ei Dref tadaeth Broginin, yn Llanbadarn fawr, ydd oedd ef erbyn hynn yn dechreu myned raewn oedran, gwedi bod yno amser nid mawr, efe a aeth i Fonachlog Tal y Llychau lie gnawd yn fawr ei barch a’i roesaw, ag yno y bu ef farw ag ai claddwyd wyliau’r Nadolig ym mlwyddyn deugain o goraniad y Brenin Edwart y drydydd, yn hen ẃr o brydydd clodfawr. Dafydd ap Gwilym a wnaeth wellhâd nid bychan ar fesur Cywydd, gan ganu rhieingerdd yn oreu arno o neb a fu erioed. ag felly terfyna’r gyfarwyddyd am Dafydd ap Gwilym Ifor Hael a Nest ei wraig a fuant feirw, medd hen Rôl achau, yn Nhy Esgob Llandaf yn Llangadwaladr, a elwir yn awr y Bis- twn a Thref Esgob, yng Ngwent. Enw’r Esgob oedd John Pascall, yr hwn hefyd a fu farw yno yr un amser, sef yn y flwy- ddyn 1361, y 34fed o goroniad Edward y drydydd. Iolo Morgamvg. Dafydd ap Gwilym a dreulioedd rywfaint o ddiwedd ei einioes ym Monachlog Tal y Llychau, lie y bu farw, ag yno ai claddwyd ef, yn amser y Brenin Edwart y Trydydd, medd Llyfr Achau Thomas Jones o Dregaron. Bu farw Edwd y 3dd yn 1377. Sion Bradford. Yr achos oedd iddo (Dafydd ap Gwilym) gwympo mewn cariad a Morfydd oedd ei dwyn hi oddiar Herwyr y fynnent anfodd arni. Morgan Llywelyn, o Gastell Nedd. Ym Maes y Crugiau ar Lan Teifi y mae Gramadeg o waith Dafydd ap Gwilym, (medd Ben Simon o Lyfr Iago ab Dewi.) Llyfr Brechva. LLYMA ENGLYNION MARWNAD DAFYDD AP GWILYM Y PRYDYDD.* 1 Dafydd a wnae gerdd Dafawd yn goflaid Oi gyflym fyfyrdawd Aeth i fedd, eithaf addawd, Mawr yw ein briw marw ein brawd. Hafod MS. 2 Wylvvn a chwynwn och ini mor wael, Marvvolaeth Saer Cerddi Ni cheir Awen Ddadeni Mwy ar waith yn ein iaith ni. 3 Am Ddafydd gelfydd goelfin praff awdur Prophwydawdd Taliesin/ Y genid ym mro ginin Brydydd ai gywydd fal gwin. 4 Mil meddant trichant trwy ochain irad Wyth eraill a thrugain, Marw y bu Prydydd mirain, Mab gwilym gerdd-edlym gain. 5 Ym medd y gorwedd a’r garreg arnaw, Mawr ernych gloyw ofeg, Accw yn ynys cain waneg Lie uwch Dwr, Tal Llychau deg. Hopcin ap Thomas ap Einion o Ynys Dawy ai Cant 1380. GRUFFYDD GRUG. Gruffudd grug, Ym Mhenmynydd Mon Prydydd gwybodus ac awenbell oedd efe, ac efe a fu yn ymgytgan a Dafydd ap Gwilym am ferch ym Môn a honno yn un a garai Ruffudd ; a myned yn gas rynddynt, a brodyr Priordy Gwynlliw a ddanfonasant wr A llythyr i Fon a Ddywedai i Ddafydd ap Gwilym farw, Yna Gru- ffudd a wnaeth Farwnad iddo ar gennad ar ei ffordd i fon wedi danfon gair i Ddafydd bod Gruffudd wedi marw ac yn ol ei Ddy- muniad iddei gladdu yn mynwent Ystrad Fflur ; lie y dywespwyd wrth Ruffudd y Cleddit Dafydd ap Gwilym ; ag enwi’r un diwar- nod claddu y naill ar Hall, Aeth Dafydd yno, a marwnad Gariad i Ruffudd Grug lie y cyfarfu ef a Gruffudd a marwnad garedig i Ddafydd, a rhyfedd a llawen y bu ganddynt gyffwrdd ar naill y Hall yn fyw fal hynny ac o hynny hyd angau heddwch a chared- igrwydd rhyngddynt. GWEHELYTH MARCHWIAIL YM MAELOR. 1. Ednyfed ap Gruffydd o Farchwiail. 2. Madawg ap Gruffydd ei Frawd a elwid madawg Benfras. 3. Llywelyn ap Gruffydd, a elwid Llywelyn Llogell Rhison, ac ac efe a wnaeth Englynion Marchwiail, o’r hen ganiad, pan fu’r Eisteddfod yno yn amser y Brenin Edward y Trydydd, Ag ym Mraint yr Arglwydd Mortimer. Prydyddion oeddynt y tri Brodyr, A meibion Gruffydd ap Ior- werth, ap Einion Goch, ap Ieuaf, ap Llywarch, ap Nynniaw, ap Cynwric, ap Rhiwallon, ap Dwngad, ap Tudur, Trefor Iarll Henffordd. (MS. Hafod.) ARALL* Madoc Benfras y Prydydd, ap Gruff, ap Iorwerth, ap Einion goch o Sonlli ym Maelor, ap Ieuaf, ap Llywarch, ap Nyniaw, ap Cynwrig, ap Rhiwallon ap Dingad ap Tudur Trefor Iarll Henffordd. Un o dri Brodir Marchwiail ym Maelor oedd Madoc Benfras, a phrydyddion y Tri, y ddau eraill oeddynt, Ednyfed ap Gruffudd o Farchwiail Athraw Iolo Goch y Pryd- ydd ; a Llywelyn ap Gruff, a elwir Llogell Rhison, a Llywelyn llogell. ac efe a wnaeth Englynion Marchwiail o’r hen ganiad. Y Tri Brodyr hyn a fuant yn ddisgyblion Llywelyn ap Gwilym o Emlyn pan oedd ar ymgel yn Llys Ifor Hael ym Maeshaleg. a Dafydd ap Gwilym y Prydydd yno gyda nhwy. Yn amser y Tri Brodyr hynn y bu yr Eisteddfod fawr ym Marchwiail, ag yno Prydyddion Gwynedd a Phowys a Deheu- barth a Morganwg ; er dwyn ar atgof hen gelfyddyd a Chyfrinach Cerdd Dafod. ag oedd ar goll agos yng Ngwynedd a Phowys, ag nid oedd nemmawr a wyddai gelfyddyd a gwybodau Cerdd dafod namyn ym Morganwg. a Môn a Cheredigion, achos colli y Tywys- ogion a gefnogaesaint y Prydyddion. a’r Tair Eisteddfod Dadeni y gelwir Un Ifor Hael ym Maesaleg, ag un Llywelyn ap Gwilym yn y Ddol Goch yn Emlyn, ag un Marchwiail. EISTEDDFOD GWERN Y CLEPPA A BRODYR MARCH- WIAIL. COFFADWRIAETH am Feirdd a Phrydyddion. o Lyfr Edward Dafydd Antoni Powel, &c. Yn amser y Brenin Edwart y III y bu Eisteddfod yng Ngwern y Cleppa dan nawdd a Dawn Ifor Hael ; ag i honno daeth Tri O Lyfr Theophilus Jones. P 90. Jfv ŵe v ^ ŵ * rt-r r^ 5*-f~.u / f"r^ • ^ I., *“'' *’~* ‘“‘f y ìs^ " r »Wt &^c~ t\<> <^;~y -^/•, ‘-+*-"u»fM ~ —f ^ ' Lr Á«£Eglwysydd iddynt ym Môn. 21. Cywyllawc ferch y Caw, J Plant y Caw a fuant yn Saint yng Nghoreu Garmon Sant, sef un Illtud, ag un Cattwg, a rhai o honynt a aethant yn Ben rheithiau lie y gwnaethant Eglwysydd a Choreu mewn Gwledydd eraill. Meibion Gildas Sant ap y Caw, a elwir Euryn y Coed aur. 1. Nwython, Ì 2. Dolgan, I Saint oeddent yng Nghor Illtud, ac yng Nghor 3. Cennydd, j Cattwg eu Car. 4. Gwynnaw, ) Gwynnaw, ei Eglwys ef Llanwynnaw. Cenydd a wnaeth Eglwys a Chor yn Llanngenydd yng Ngwyr, a chor arall yn Sainghenydd, honno a dorred gan yr Anghred, a’r Castell y sydd yn awr yn ei lie. Eu Heglwysi yng Ngwynedd Cybi Sant, ap Selef, ap Geraint, ap Erbin, a fu yng Nghor Garmon, ag a aeth yn un Enlli, a gwedi hynny ef a ddoded yn Esgob ym Môn, yn y lie a elwir Caergybi ; lie y gwnaeth ef Gor, ag yn y Gôr honno y byddei Archesgobion Gwynedd, hyd pan y symudes Elfod Sant y lie, a myned ym Mangor fawr uwch Conwy. Nwython, a Dolgan Llyma eraill a ddywedir eu bod o Wehelyth Bran ap Llyr Llediaitb, nid amgen, Iestin, ap Cadell, ap Cadan, ap Cynan, ap Eudaf, ap Caradawc, ap Bran, ap Llyr Llediaith. Dyfan Sant, gwr o Rufain ap Alcwn aflerw, ap Yspwyth, ap Manawydan, ap Llyr Llediaith. efe a ddanfoned yn Esgob i Gymru gan y Pab Elidir, ag efe a las gan y Paganiaid yn y Mer- thyr Dyfan, lie ydd oedd yn Esgob. Eldad Esgob o Gor Illdud, ab Arth, ab Arthwg frych, ap Cys- tenin Goronawc ag Cynfar, ap Tudwal Mynwaur, ap Cadan, ap Cynan, ap Eudaf, ap Caradawc, ap Brân ap Llyr Llediaith. [Mae camsyniad yma neu ynteu yn y peth a ddywedir am El- dad mewn man arall. Gwel ymlaen dan Gadell Deyrnlluc.— I. Morg.] Marchell, ferch Dewdric, ap Teithfall, Brenin Morganwg, mam Brychan Brycheiniawc Tegwen ferch Dewdric, ap Teithfall oedd Gwraig Gallgu Riedd- awc, Tad Elien Ceimiad Ufelwyn ap Cenydd, ap Aneuryn y Coed Aur, a fu’n Esgob yn Llan Daf, ag Eglwys iddaw ym Morganwc ; a llyma’r modd y dygir ei Fonedd o Fran ap Llyr Llediaith ; nid amgen, Ufelwyn Sant ap Cenydd, ap Euryn y Coed aur, ap Caw Caw- lwyd, ap Geraint, ap Erbin, ap Cystenin Coronawc, ap Tudwal Mwynfawr, ap Cadfan, ap Cynan, ap Eudaf, ap Caradawc, ap Bran fendigaid, ap Llyr Llediaith. Llyma ddangos y modd y mae Brychan Brycheiniawc yn dyfod o Fran ap Llyr Llediaith. Marchell ferch Dewdric, a fu gwraig Anllech Goronawc, yr hwnn oedd Frenin y Werddon. a mab iddynt a elwid Brychan, ag efe a gafas yn gyfoeth ym mraint ei Fam Garth Mathrin, a enwes efe oi enw ei hun Brycheiniawc, a llyma ei Fonedd ef. Brychan Brycheiniawc, ap Marchell, ferch Dewdric fendigaid, Brenin Morganwg, a Gwent, a Garth Mathrin. Ap Teithfallt ap Teithrin, ap Nynniaw, ap Eurbenn, ap Edric, ap Casnar draig Gwent, ap Ceiriawn draig Gwent, ap Maran Wledig, ap Meirch- ion, ap Gwrgan frych, ap Arthfael, ap Einydd, ap Gwrddyf, ap Gorddwfn, ap Gorwg, ap Meirchion Fawdfilwr, ap Owain, ap Cyllin, ap Caradawc. ap Bran, ap Llyr Llediaeth. Tair Gwragedd Brychan Brycheiniawc, sef eu henwau Prosori, ag Eurbrawst, a Rhybrawst, ag iddaw o’r Gwragedd hynny y bu o feibion a merched y rhai hynn. nid amgen, 1. Cynawc Ferthyr a las gan y Paganiaid Saeson, ag ym Mer- thyr Cynawc ei Eglwys ef. 2. Cyflewyr Ferthyr a las gan y Paganiaid Saeson, yng Nghe- redigion, lie y mae yn gorwedd. 3. Dingad Arglvvydd Gwent uwch Coed, lie y mae ei Eglwys. 4. Arthen, ei Eglwys ef ydoedd yng Ngwynllwg, a honno a dorred gan y Paganiaid Saeson. 5. Clydawc Sant, Ei Eglwys ef yn Euas, lie ai lias ef gan y Paganiaid Saeson. 6. Rhawin Sant, a las ar Bont Run ym Merthyr Tydfil. 7. Cledwyn ap Brychan, Brenin Ceredigion a Dyfed. 8. Rhun ap Brychan, a las gan y Paganiaid Saeson, wrth Bont Run, lie ydd oedd yn cadw y Bont yn eu herbyn. 9. Rhaint, a las yn Lloegr gan y Paganiaid Saeson. 10. Pascen, a aeth yn Esgob yn yr Ysbain 11. Cynbryd, a las gan y Saeson digred ym Mwlch Cynbryd. 12. Cynfran, ei Eglwys ef yn Llys Faen, a hi a dorred gan y Paganiaid Saeson. 13. Neffei fab Brychan y sydd Sant yn yr Ysbain, o’r lie han- oedd ei Fam, sef oedd honno Prosori Trydydd Wraig Brychain. 14. Pabiali Brawd Neffei unfam y sydd Sant yn yr Ysbain 15. Dogwan, a las gan y Saeson Paganiaid ym Merthyr Dog- wan yn Nyfed lie mae ei Eglwys. 16. Dyfnan, ym Môn ei Eglwys, yn y Werddon y Gorwedd 17. Cadawc, yn Llangadawc yn Ystrad Tywi, y mae ei Eglwys ef, ag efe a wnaethpwyd yn Esgob gan Ddyfrig ei frawd, ag a aeth i Ffrainc, lie y gorwedd 18. Mathearn ab Brychan, yng Ngheredigion y gorwedd. 19. Gerwyn a las yn Ynys Gerwyn, ag Eglwys iddaw yng Ngherniw. 20. Cynin, ei Eglwys ef yn Nyfed, lie y bu yn Esgob. 21. Dyfric ap Brychan, a fu yn Beriglawr Garmon Sant ap Redyw, ag a fu yn Ben Rhaith ar ei gor ef yn Llancarfan, a gwedi hynny yn Archesgob Llan Daf, a dodi Cattwg Sant, ap Gwynlliw yn ei le ef yn Llancarfan, ei fam ef oedd Eurbrawst ferch Meyric ap Tcwdric Brenin Morganwc. 22. Hychan ap Brychan, yn Nyffryn Clwyd y mae ei Eg- lwys ef. 23. Llecheu Sant fab Brychan yn Llan Llecheu yn Euas y mae ei Eglwys ef 24. Nefydd Sant ap Brychan, ei Eglwys ef Llann Nefydd yng Ngorthir Rhyfoniawc, a gwedi hynny efe a fu yn Escob yn y Gogledd, lie ai lias ef gan y Saeson paganiaid, a’r Ffichti. 25. Cai Sant ap Brychan, yn Aber Cai ei Eglwys ef lie ai tor- red gan y Genedl ddu. Meibion Brychan a fuant yn Saint yng Nghor Garmon ag yng Nghor Illtud, a gwedi hynny aethant yn Gôr gyda Dyfrig Escob yn y wig ar Wy Llyma enwau Merched Brychan Brycheiniawc, 1. Mechell, a honn oedd wraig gyntaf Ynyr o Gaer Gawch, a Mam Nonn Fendigaid Mam Dewi. 2. Lleian Gwraig Gafran ap Aeddan Fradawc, ap Dyfnwal hên, ap Ednyfed, ap Magsen Wledig. 3. Hawystl, Ei heglwys yn Llann Hawystl yng Nghaer Loyw. 4. Dwynwen, ei heglwys ym Môn. arall yng Ngheredigion. 5. Ceindrych, ei heglwys yng Nghaer Golawn. 6. Gwenddydd, ei heglwys yn y Tywyn yn y Cantref. 7. Gwladys, Gwraig Gwynlliw, ap Glywis, ap Tegid, a Mam Cattwg Sant o Gor Garmon. 8. Nefyn, a fu wraig Cynfarch ap Meirchion gul, ap Gorwst Ledlvvm, ap Cenau, ap Coel Godebawc, a Mam Urien ap Cynfarch yr hwn a elwir Urien Reged, Brenin Rheged, sef hynny Gŵyr, a Chedweli, a Charnwyllion, a’r Cantref Bychan, ag Is Cennen. 9. Gwawr, ferch Frychan, oedd Gwraig Elidir Lydanwyn, a Mam Llywarch hên, Marchawc o’r Fort Gronn yn Llys Arthur, yng Nghaer Llion ar Wysg. 10. Eleri a fu’n Wraig i Geredig, ap Cynnedda Wledig, A Mam Sanddef ap Ceredig, Tad Dewi Mynyw. 11. Elyned ferch Frychan yn y Wyddgrug yn Ystrad Alwn. 12. Gwrgon, Gwraig Cadrawd Calchfynydd, Arglwydd Calch- fynydd, Sef Dwnstabl, yn Lloegr. 13. Enfail, ei heglwys ym Merthyr Enfail, lie ai lias gan y Paganiaid Saeson. 14. Rhiengan, ei heglwys ym Maelienydd (Rhiengar, Llyfr arall.) 15. Goleuddydd, ei heglwys yn Llanysgin yng Ngwent. 16. Ceinwen, Eglwys iddi ym Môn. 17. Cenetlon, ym Mynydd y Cymmod. 18. Gwen ferch Frychan, ei heglwys yn Nhalgarth, lie ai lias gan y Paganiaid Saeson. 19. Gwawrddydd, Gwraig Cadell Deyrnllwg, a mam Cyngen Sant, ap Cadell Deyrnllwg. 20. Tybi'e, ei heglwys yn Llandybie yn Ystrad Tywi 21. Clydai, ei heglwys yn Emlyn. 22. Tudfyl, Santes hi ym Merthyr Tudfyl ym Morganwc, lie ai lias gan y Paganiaid Saeson, pan oedd yno yn ymgyflwyn ai Thad ag ynteu yn hen wr, a Brodyr iddi yno gyda hi, yn ymgais au Tad, a rhuthraw am y lie ydd oeddent o’r Saeson digred ar Gwyddyl Ffichti paganiaid, a Rhun Dremrudd mab Brychan a las yno, a Nefydd ap Rhun ei fab yn Lane cyn barf a ymwroles o vveled lladd ei Dad, a galw Gwyr attavv a gyrru ffo ar ei elynion. Tudfyl ferch Frychan oedd Gwraig Cynghen ap Cadell Deyrn- llwg, a Mam Brochwel Ysgithrawc. 23. Tydeu Santes, hi yng Nghapel Ogwr. 24. Tanglwst, Gwraig Gwynnawc ap Cadell ap Cawrdaf, ap Caradawc Freichfras. 25. Arianwen ferch Frychan, Gwraig Iorwerth Hi'rflawdd, ap Tegonwy, ap Teon, ap Gwineu da i Freuddwyd, o wehelyth Beli Mawr Brenin Ynys Prydain. 26. Corth ferch Frychan, ni wyddis ym mha le ei heglwys hi, Gwraig Brynach Wyddel oedd hi, a llyma eu plant nid amgen. 1. Gerwyn mab Brynach Wyddel a Chorth ferch Brychan Brycheiniawc. 2. Mwynen, ^ Merched Brynach Wyddel a Chorth, merch 3. Gwenan, Y Brychan. 4. Gwenlliw. J Brynach Wyddel a ddaeth gyda Brychan i’r Ynys honn, ag a fu’n Beriglawr iddaw. Ceinmyged Brychan Brycheiniawc Cor Dyfric yn y Wig ar wy. Nefydd Sant, ap Rhun Dremrudd ap Brychan Brycheiniawc. Nefydd, ap Nefydd ail, ap Rhun Dremrudd. Tewdwr Brycheiniawc, ap Nefydd, ap Nefydd ail, ap Rhun Dremrudd, ap Brychan Brycheiniawc. Andras, ap Rhun Dremrudd, ap Brychan, Llanandras ym mhlwyf Teilaw Llan Daf. A hynny y sydd a wyddys am danynt o Welygordd Brychan Brycheiniawc, a fuaint yn Saint. Llyma bellach Son am Welygordd Cynedda Wledig. Sef un Coel Godebawc. Cynedda Wledig, ap Edeyrn, ap Padarn Beisrudd, ap Tegid, ap Iagof, ap Genedawc, ap Cain, ap Gwrgain, ap Doli, ap Gv\r- ddoli, ap Dwfn, ap Gorddwfn, ap Enwerydd ap Onnwedd, ap Dwywc, ap Rhychwain, ap Owain, ap Afallech, ap Aflech, ap Lludd, ap Beli mawr, Amherawdr Ynys Prydain. Mam Cynedda Wledig, Gwawl ferch Coel Godebawc. Cynedda Wledig a ddanfones Feibion i Wynedd yn erbyn y Gwyddyl a Ddathoeddynt gyda Serigi Wyddel i Fôn, ag eraill o fannau hyd nys dygesynt y rann fwyaf o’r wlad honno oddiar wyr y Wlad, lie nad oedd yn Dywysogion neb arnynt, a meibion Cynneddaf a aethant ym mlaen y Cymry ag a yrrasant y Gwyddyl o’r Wlad, ag au lladdasant a dodi’n Gaethion y rhai a rodded idd- ynt eu heneidiau, yna Gwyr Gwynedd a roddasant Oresgynnaeth i’r Tywysogion hynny ar y tiroedd a ynnillasant nid amgen no hynn. Tybiawn ap Cynedda Wledic a ddynnillwys y Cantref gan yrru’r Gwyddyl ar ffo, ag yn y frwydr honno efe a las, a Goreu- gwyr y Wlad a roddasant Oresgynnaeth a’r Bendefigaeth ar Feiriawn ei fab, ag oi enw ef y gelwir y wlad honno Meirionydd, ai alw yntau Meirion Meirionydd. Arwystl ap Cynedda Wledic a ynnillawd Gwlad a rodded idd- aw, ai galw o’i enw ei hun Arwystli, lie ai gelwir yntau Arwystl Arwystli. Ceredic ap Cynedda Wledic a yrrawdd yr Estroniaid o Gantref y Tyno coch, ag ai cafas yn Difeddiaeth, ac ai gelwis Ceredigiawn arni o’i henw ei hun, ag efe a elwir Ceredic Ceredigiawn. Dunawd ap Cyneddaf Wledig a waredawdd Gwmmwd Ardudwy yn Eifionydd, ac ai cafas yn Difeddiaeth, ai galw Dinodyng oi enw ei hun. a gelwir ef Dunawd Dunodyng. Edeyrn ap Cynedda Wledic a waredes y wlad a elwis ef Edeirn- iawn o’i enw ei hun, ag ar honno y cafas ef Oresgynnaeth, ag Edeyrn Edeirniawn a’i gelwir ef. Mael ap Cynedda Wledic a gafas Maelienydd, a elwis ef ar ol hynny, o alwad ei enw ei hun, a Mael Maelienydd ai gelwir ef, yn gof am a wnaeth er gwared y Wlad honno. Dogfael ap Cynedda Wledig a gafas y wlad a elwir o’i enw cf Dogweilyng, ag a elwir Dogfael Dogweilyng. Rhufawn ap Cynedda Wledig a gafas y Cantref a elwid oi enw ef Rhyfoniawc, a Rhufawn Rhyfoniawc ai gelwir ef, a Rhun hacl o Ryfoniawc, canys haela gwr yng Nghymru ydoedd ef, yn yr amseroedd y bu efe. Oswal ap Cynedda Wledig a gafas y wlad a elwid oi enw ef Osweilyng, ag efe a elwir Oswal Osweiliawn, sef y wlad honno Tref croes Oswallt ai hamgylched. Clwyd ap Cynedda Wledig a gafas Ddyffryn Clwyd. Cynir, Meilir, a Meigir Meibion Gwron ap Cyneddaf Wledic, a aethant gyda Chaswallawn Lawhir eu Cefnder i ddeol y Gwyddyl ar Ffìctiaid o Ynys Fôn, lie ydd oeddynt wedi myned ar ffo rhag meibion Cyneddaf, a chwedi ymgyfnerthioli yn yr Ynys honno, a gwedi brwydraw creulon hwy au gyrrasant y Gwyddyl o Fôn, a Chaswallawn Lawhir a laddawdd Syrigi Wyddel yno ai law ei hun, sef y Syrigi hwnnw ydoedd Tywysawc y Gwyddyl ar Fficht- iaid, a oresgynnasant Wynedd er yn amser yr Amherawdr Mag- sen Wledic, a gwedi gyrru yr Estroniaid o Fôn y Cymry a ymwr- olasant ac au gyrrasant o bob man arall yng Ngwynedd, ag nid aroses yn y wlad o honynt, namyn a wnaed yn gaethion a hynny yn dragywydd. Ag fal hynn y cafas Cynneddaf Wledig unbennaeth ar Gymru, ag y cafas ei feibion ef y Gwledydd a soniwyd am danynt. A Chaswallawn Lawhir, ap Einion Yrth, ap Cynneddaf Wledig a wnaeth Eglwys i Dduw yn y lie y cafas ef y Fuddugoliaeth ar ei elynion, ag ai gehvis Llan y Gwyddyl, ag ym Mon y mae hon- no, ag yn awr ei gelwir tCerrig y Gwyddyl. [ÎQu? whether there be a circle of stones there now?—Iolo Morganwg.] Einion Frenin ap Einion Yrth ap Cynnedda Wledig. Yn Lleyn y mae ei Eglwys ef, a Brenin Gwlad Leyn ydoedd. Llyr Myrini ap Einion Yrth, ap Cynedda Wledig, ei Eg- lwys ef Llann Llyr Gwerthryniawn, arall yn Nyfed, arall Cere- digiawn. Meibion Llyr Myrini o Dy- 4. Tangwn, J Cathan, ap Cawrdaf, ap Caradawc Freichfras. Iddawc Corn Prydain, ap Caradawc Freichfras. Medrawt, ap Cawrdaf, ap Caradawc Freichfras. Dyfnawc, ap Medrawt, ap Cawrdaf, ap Caradawc Freichfras. Cadell, ap Cawrdaf, ap Caradawc Freichfras. Elgud, ap Cadfarch, ap Caradawc Freichfras. Cynhafal, ap Elgud, ap Cadfarch, ap Caradawc Freichfras. Cwyfan, ap Brwyno, ap Corth Cadeir o Gwm Dyfnawc, ap Medrawt, ap Cawrdaf, ap Caradawc Freichfras. Collen, ap Gwynnawc, ap Cadell, ap Cawrdaf, ap Caradawc Freichfras. fanwedd ferch Amlawdd Wledig eu Mam. 1. Cawrdaf, 2. Cadfarch, 3. Maethlu, Meibion Caradawc Freichfras ap Llyr My- rini, ap Meirchion Gul, ap Gorwst Lcd- lwm, ap Cenau, ap Coel Godebawc. R Brodyr ydynt a Meibion Ar- wystl gloff, ap Owain Dan- wyn, ap Einion Yrth, ap Cynneddaf Wledic. O Dy- wynwedd ferch Amlawdd 1. Tyfrydawc Sant 2. Dihacr, ym Modfari, 3. Tyrnawc, yn Nyffryn Clwyd, 4. Tudur, 5. Twrog. Wledic eu mam, a brodyr unfam ydynt, i Wynn ap Nudd, Cara- dawc Freichfras, a Gwallawc ap Lleenawc. Marchell, ferch Arwystl gloff, ut supra, a Thywynwedd ferch Amlawdd Wledic ei mam. Helic, ap Glannawc, ap Gw'gan Gleddyfrudd, ap Caradawc Freichfras, ap Llyr Myrini, ap Einion Yrth, ap Cynnedda Wledic. Gwyar, Celynin, Euryn y Gwynnwn, Boda, 6. Bod wan, 7. Bedwas, Brendaf, Rychwyn, 10. Brothen, 11. Elgyfarch, 12. Peris. 8. 9- Coed helic, / Deuddengmab Helic ap Glan- nawc, o Dyno Helic yn y Gogledd, a oresgynnes y Mor eu Tiroedd, a Saint ym Mangor fawr ym Mae- lawr y buant, a gwedi hynny ydd aethant rai o honynt i Gor Cadfan yn Enlli, ag yn Amser Rhun ab Maelgwn y buant. Dewi, mab Sanddef, mab Cedig, Mab Ceredig, mab Cyneddaf Wledig. Mam Dewi, Nonn Fendigaid ferch Ynyr o Gaer Gawch ym Mynyw, a’r Ynyr hwnnw a roddes diroedd i Ddewi ym My- nyw, lie y gwnaeth ef Fonachlawc. a symud i honno yr Arches- gobaeth o Gaerllion ar Wysg, lie y bu Dewi cyn no hynny yn Archescob. Teilaw, mab Eisyllt, mab Hydwn, a fu’n Frenin yn y Werddon, mab Ceredig, mab Cynneddaf Wledig. Padarn, mab Corwn, mab Ceredig, mab Cynneddaf Wledig. Dogfael, fab Ithael, fab Ceredig, fab Cynneddaf Wledig. Meirion, mab Einion Yrth, mab Cynneddaf Wledic. Edern, mab Beli, mab Rhun, mab Maelgwn Gwynedd, mab Caswallawn Lawhir, mab Einion Yrth, mab Cynneddaf Wledic. Tyssul, mab Corwn, mab Ceredig, mab Cynneddaf Wledic. Cadwaladr Fendigaid, Brenin Ynys Prydain, fab Cadwallawn, fab Cadfan, fab Iago, fab Beli, fab Rhun, fab Maelgwn Gwynedd, fab Caswallawn Lawhir, fab Einion Yrth, fab Cynneddaf Wledic, ag yn Rhufain y gorwedd, ai Esgyrn ef a ddygir oddiyno i Ynys Prydain, ag yna’r Cymry a gant eu Coron au Teyrnas. Carannawc, mab Corwn, mab Ceredic, mab Cynneddaf Wledic. Cyngar, mab Garthwg, mab Ceredig, mab Cynneddaf Wledic, ei Eglwys ef yn Llandoche fawr lie bu ei Gor ef. Cyndeyrn, mab Cyngar, mab Garthwg, mab Ceredig, mab Cyn- neddaf Wledig. Afan Buellt, fab Cedig, fab Ceredig, fab Cynneddaf Wledig. Mam Afan Buellt oedd Degfedd ferch Tegid ap Cadell Deyrnllwg. Gwynlliw, mab Cyngar, mab Garthwg, mab Ceredig, mab Cyn- neddaf Wledic. Cynfelyn, mab Bleiddyd, mab Meiriawn, mab Tybiawn, mab Cyneddaf Wledic. Eurgain, ferch Maelgwn Gwynedd, mab Caswallawn lawhir, mab Einiawn Yrth, mab Cynneddaf Wledic. Brothan, fab Seirioel, fab Ussa, fab Ceredic, fab Cynneddaf Wledic. Sanddef, ap Ceredic, ap Cynneddaf Wledic, Tad Dewi Sant oedd ef. Teyrnawc, ap Corwn, ap Ceredic, ap Cynneddaf Wledic. Doged, ap Ceredic, ap Cynneddaf Wledic. Gwenaseth, Gwraig Pabo Post Prydain, merch Rhufawn Rhu- foniawc, ap Cynneddaf Wledic. Meirion, ap Owain Danwyn, ap Einion Yrth, ap Cynneddaf Wledic. Seirioel, ap Owain Danwyn, ap Einion Yrth, ap Cynneddaf Wledig. efe a fu’n Sant yng Nghor Garmon, a gwedi hynny y Gwnaeth Einiawn Frenin o Leyn Gor ym Mhenmon, lie dodes ef ei frawd Seirioel yn Ben rhaith ar y Gor honno, a dodi Tiroedd a da tuag atti, a Gwyr [Mae Camsyniad yma, Ewythr Llychlyn a gyrchynt Gor Brawd Tad i Seirioel oedd Einion Seirioel er dysgu gwy- Frenin o Leyn.—I.M.] bodau daionus a dwyfolion, a gorau am wybodau Cor Seirioel, a Chor Beuno o’r holl Gorau yng Ngwlad Wynedd. Cynydyn, ap Bleiddyd, ap Meirion Meirionydd, ap Tybiawn, ap Cynneddaf Wledig, a fu’n Beriglawr yn Nghor Padarn Escob yn Llanbadarn fawr, yng Ngheredigiawn, lie y gorwedd. Ceinmyged Teulu Ceredig ap Cynneddaf Wledic, Cor Dyfric Sant ag Archescob yn y wig ar lann Gwy, a honno a dorred gan y Paganiait Saeson, gwedi hynny arllwybraw Cor yn ei lie ym Mynyw, ag un arall yn y Tŷ Gwynn ar Daf yn Nyfed. Llyma bellach ddangos Envvau y Saint o Wehelyth Coel Go- debawc, Brenin Ynys Prydain. Coel Godebawc, Brenin Ynys Prydain, ap Tegfan, ap Deheu- fraint, ap Tudbwyll, ap Eurben, ap Gradd, ap Rhuddfedel, ap Rhydeyrn, ap Eiddigant, ap Eurdeyrn, ap Einydd, ap Ennos, ap Enddolau, ap Afallech, ap Aflech, a Lludd, ap Beli Mawr, ap Mynogan, ap Cai, ap Por, ap Sawel Benisel, ap Rhydderch, ap Rho- dawr, ap Eidal, ap Arthfael, ap Seisyllt, ap Owain, ap Caffo, ap Bleiddydd, ap Meiriawn, ap Gorwyst, ap Clydnaw, ap Clydawc, ap Ithel, ap Urien, ap Andryvv, ap Ceraint, ap Por, ap Coel, ap Cadell, ap Ceraint, ap Elydnawc, ap Morydd, ap Dan, ap Seisyllt, ap Cy- helyn, ap Gwrgan farfdrwch, ap Beli, ap Dyfnwal Moelmud, ap Dyfnfarth hên, ap Prydain, ap Aedd Mawr, Brenin Unben cyntaf Ynys Prydain. Elen Santes ferch Coel Godebawc, a gafas y Grog fendigaid lie ydd oedd wedi ei chuddiaw dan garnedd gan yr Iuddewon digred, a hi a fu wraig yr Amherawdr Cystenyn, yr hwn a wnaeth ddinas Constinobl er cynnal y rhai a gredyr.t yn Nuw a Christ ei fab. Gwawl ferch Coel Godebawc oedd Gwraig Edeyrn ap Padarn Beisrudd, a mam Cynneddaf Wledic. Ceneu fab Coel Godebawc sydd Sant yng Ngarth Mathrin. Cynllo Sant, ap Mor, ap Cenau, ap Coel Godebawc, ei Eglwys ef yng Ngheredigiawn. Mor ap Canau, ap Coel Godebawc, yn Llanfor, ym Mhenllynn Gwynedd Meibion Arthwys ap Mor, Deyrnllwg, Bangor fawr ym Maelawr yng Nglann Dyfrdwy, ag yno y buant yn Benrheithiau. Pabo Post Prydain oedd frenin yn y Gogledd, ag efe a yrrwyd oi wlad gan y Gwyddyl Ffichti, ag a ddaeth i Gymru, lie y cafas Diroedd gan Gyngen Deyrnllwg, mab Cadell Deyrnllwg, a chan Plant Pabo Post Prydain. ap Ceneu, ap Coel Go- debawc. 1. Deinioel, 2. Cynwyl, 3. Gwarthan, Meibion Dunawd fawr ap Pabo Post Prydain, a Cheinmyged y Tri brodyr hynn yn Nawdd Gwehelyth Cadell ei fab ef Brochwel Ysgithrawg, a Dunawd fab Pabo Post Prydain a roddes Diroedd hefyd i’r Gor honno. Deinioel, ap Deinioel ail, ap Dunawd, ap Pabo Post Prydain, Sant o Fangor Maelawr, a gwedi torri honno, efe a aeth i Wyn- edd uwch Conwy lie y bu yn arllwybraw Cor Bangor fawr yn Arllechwedd, a elwir Bangor Deinioel, yn amser Cadwaladr fen- digaid, yr hwnn a roddes Diroedd at y Gor honno, a gwedi hynny symudawdd Elfod Sant, ac Escob Caer Gybi y Gwyndy i Fangor Deinioel, lie ydd aeth ef yn Archescob ar holl Wynedd, Dwywe Santes, ferch Wallawc ap Lleenawc, ap Llyr Myrini, ap Meirchion Gul, ap Gorwyst Ledlwm, ap Cenau, ap Coel Gode- bawc ; hi a fu wraig Dunawd fawr ap Pabo Post Prydain. Madawc Morfryn ap Morydd, ap Mor, ap Cenau, ap Coel Go- debawc, Sant o Gor Illtud. Elaeth Frenin, ap Meyric, ap Idno, ap Meirchion Gul, ap Gorwyst Ledlwm, ap Cenau, ap Coel Godebawc, Sant ym Mangor Seirioel, ei fam ef oedd Onnen Grec, ferch Gwallawc ap Lleenawc, Iarll y Mwythig. Urien Rheged, Brenin Rheged, sef rhwng Tawy a Thywy, ap Cynfarch, ap Meirchion Gul, ap Gorwyst Ledlwm, ap Cenau, ap Coel Godebawc. Teyrnas Rheged ydoed Gwyr a Chedweli, a Charnwyllon, a’r Cantref Bychan, ag Is Cennen, lie bu Urien gydag wyrion Cynneddaf Wledig, a meibion Ceredig ap Cyn- neddaf, yn gyrru’r Gwyddyl o’r Wlad honno. Nidan ap Gwrfyw, ap Pasgen, ap Cynfarch, ap Meirchion gul, Periglawr y Saint ym Mangor Benmon, ei Eglwys ef ym Môn. Cynfarch, ap Meirchion Gul, a wnaeth Eglwys ym Maelawr, ai henw Llangynfarch, a honno a dorred gan y Paganiaid Saeson, pan fu waith Perllan Fangor, Cyndeyrn Garthwys, ap Owain, ap Urien Reged, ap Cynfarch, ap Meirchion Gul, ap Gorwst Ledlwm, ap Cenau, ap Coel Gode- bawc, efe a fu’r Escob cyntaf ym Mangor Assaf, a elwir ynawr Llanelwy. Mam Cyndeyrn Dwywe ferch Lewddyn Luyddawc o Ynys Eiddin yn y Gogledd. Tyfodwg Sant, ap Gwilfyw, ap Marchan, ap Brân, ap Pill, ap Cerfyr, ap Meilir Meiliriawn, ap Gwron, ap Coel Godebawc. Tudwg Sant, ap Tyfodwg Sant ap Gwilfyw, ut supra. Grwst, ap Gwaith Hengaer, ap Elffin, ap Urien, ap Cynfarch, lit supra, Mam Grwst Euronwy ferch Cludno Eiddin, ap Cyn- wyd Cynwydion. Cynwyd Cynwydion, ap Cynfelyn, ap Garthwys, ap Morydd ap Mor, ap Cenau ap Coel Godebawc, ei Eglwys ef ym Mor- ganwc. 1. Cludno Eiddin 'i Meibion Cynwyd Cynwydion 2. Cynan Gefnhir, ( a fnant yn ddiscyblion 3. Cadrod Calchfynydd, 4. Cynfelyn Drwsgl. Cattwg mon. ym Nghor Gar- Llywarch Hên, ap Elidir Lydanwyn, ap Meirchion gul, ap Gorwst Ledlwm, ap Ceneu, ap Coel Godebawc. Ysgwn, ap Llywarch Hên. Buan ap Ysgwn ap Llywarch Hên. Dwywc ap Llywarch Hên, Ei Eglwys yn Euas Cadell ap Urien Foeddawc, ap Rhun Rhion, ap Llywarch hên. Ei Eglwys Llangadell ym Morganwg, yn Nghor Cattwg. Mechydd, ap Sanddef bryd Angel, ap Llywarch hên. Talhaiarn Caerllion, o Gaerllion ar wysg, ap Garthwys, ap Morydd, ap Cenau, ap Coel Godebawc, Periglawr Emrys Wledic oedd Talhaiarn, a gwedi lladd Emrys ydd aeth ef ym Meudwy- aeth, yn y lie y mae ei Eglwys ef yn Rhyfoniawc. Tangwn ap Talhaiarn Caerllion, ei Eglwys ef yng Ngwlad yr Haf, ai henw yn Saesoneg Tangyntwn. [ qu ? Taunton.] Assaf Sant ap Sawyl Benuchel, ap Pabo Post Prydain, yr Es- cob cyntaf ym Mangor Assaf. Llamined Angel, ap Pasgen, ap Urien Reged. Mor, ap Pasgen, ap Urien Rheged, yn Enlli y gorwedd. 1. Gwrgi, ] Saint o Fangor Ultud, Meibion Elifer Gos- 2. Peredur. j gorddfawr, ap Arthwys ap Mor, ap Morydd, ap Cenau, ap Coel Godebawc. 1. Gwenddolau, 2. Nudd, 3. Cof, Meibion Ceidiaw ap Arthwys, ap Myr, ap Morydd, ap Cenau, ap Coel Gode- bawc, Saint o Fangor Illtud. Llawdden Sant, o Ynys Eiddin, yn y Gogledd. Cedwyn, ap Gwron Meigwron, ap Peredur, ap Elifer Gosgordd- fawr a Madryn, ferch Gorthefyr fendigaid ei fam. Elian Ceimiad, mab Gallgu Rieddawc, ap Cardydwg, ap Cyngu, ap Ysbwys, ap Cadrod Calchfynydd, ap Cynwyd Cynwydion, o Denai ferch Dewdwr mawr ei fam. Tegfan Sant, Mab Cardydwg, Mab Cyngu, mab ysbwys, mab Cadrawd Calchfynydd, a Thenai ferch Dewdwr Mawr ei fam. Llyma ddangos y sydd o Seint yng Ngwelygordd Cadell Deyrn- llwg, ag a fuant oi flaen ef o’r wehelyth honno, nid amgen. Cadell Deyrnllwg, Brenin Pywys, ap Pasgen, ap Rhiyddwy, ap Rhuddfedel frych, ap Cyndeyrn, ap Gwrtheyrn Gwrtheneu, ap Rhydeyrn, ap Deheufraint, ap Euddigant, ap Aurdeyrn, ap Ennydd, ap Ennos, ap Enddolau, ap Afallach, ap Aflech, ap Beli mawr. Aurdeyrn, ap Gwrtheyrn Gwrthenau oi ferch ei him, a fu’n Sant yn Llann Edeyrn yng Nghibwyr, lie mae ei Eglwys ef, ag yno y gorwedd : ag efe a wnaeth Gôr yno i drichant Seint, a’r Saeson ai torres yn amser Cadwaladr fendigaid. Cyndeyrn, ap Gwrtheyrn Gwrtheneu, a fu’n Sant yn Llan- gyndeyrn Cydweli, lie y mae ei Eglwys ef, ag yno y gorwedd. Anna ferch Gwrthefyr fendigaid, a fu’n Wraig Ynyr o Gaer Gawch ym Mynyw, a mam Nonn fendigaid mam Dewi Sant. Madryn ferch Gwrthefyr Fendigaid, oedd gvvraig Ynyr Gwent. Cynhyiddan, fab Ynyr Gwent, A Madryn ferch Gwrthefyr fendigaid ei fam. Tegiwg ferch Ynyr Gwent, a Madryn ferch Gwrthefyr fendig- ait ei mam. Teon Sant, ap Gwinau da i freuddwyd, ap Byrlew, ap Bywdeg, ap Rhun Rhuddbaladr, ap Llery, ap Casnar Wledic, Gloyw Gwlad lydan, ap Lludd, ap Beli Mawr, Sant oedd ef ag Escob yng Nghor Illtud, a gwedi hynny Escob yng Nghaerloyw, a gwedi hynny Arch- escob yn Llundain, ag oddiyno y gyrrwyd ef gan y Saeson Pa- ganiait, yna ydd aeth ef i Lydaw, Tegonwy ap Teon, ap Gwineu da i freuddwyd, ut supra, a fu sant ym Mangor Illtud, a gwedi hynny gyda Chadfan a Deinioel yn arllwybraw Bangor Enlli. Llywelyn Sant o’r Trallwng Sant o Fangor Enlli, ap Tegonwy, ap Teon. ut supra. Gwrnerth, Sant o’r Trallwng, ap Llywelyn Sant o’r Trallwng, ap Tegonwy, ap Teon, ut supra. Mabon Sant, ap Tegonwy, ap Teon, Brawd Llywelyn Sant o’r Trallwng, ei Eglwys ef ym Morganwg. Cyngen, fab Cadell Deyrnllwg, a roddes däoedd a daear at Fangor Mawr Maelawr, a Cheinmyged Teulu Cadell Deyrnllwg y Gor honno, a thri meib Dunawd ap Pabo Post Prydain yn ei har- llwybraw, ag yn Benrheithieu ynddi, sef oeddynt Deinioel, a Chynwyl a Gwarthan, a fuant ddisgyblion yng Nghor Cattwg Llancarfan. Brochwel Ysgithrawc, ap Cyngen, ap Cadell Deyrnllwg, Brenin Teyrnllwg sef y wlad tra Dyfrdwy a Hafren, efe a las yng Ngwaith Perllan Fangor, pan dorred y Gor honno gan y Pa- ganiait Saeson. Tyssiliaw Sant, fab Brochvvel Ysgithrawc ym Meifod ei Eglwysef. Mawan, mab Cyngen, mab Cadell Deyrnllwg, Ystyffan, fab Mawan, fab Cyngen, fab Cadell Deyrnllwg, ei Eglwys ef Llanystyffan ym Maelienydd. Cynan Garwyn, mab Brochwel Ysgithrawc. Selef. mab Cynan Garwyn, mab Brochwel ysgithrawc. Dona, fab Selef, fab Cynan Garwyn, fab Brochwel Ysgithrawc. Enghenedl, fab Cynan Garwyn, fab Brochwel Ysgithrawc. Tegfedd, ferch Tegid, fab Cadell Deyrnllwg, a Gwraig Cyn- neddaf Wledic, ei heglwys yng Ngwent, lie ai lias gan y Saeson. Gwynlliw Arglwydd Gwynllwg ym Morganwg, ap Glywis, ap Tegid, ap Cadell Deyrnllwg. Cattwg Sant, o Lancarfan, ap Gwynlliw, ap Glywis, ap Tegid, ap Cadell Deyrnllwg, efe a fu’n Ben rhaith ar y Gor a beris Gar- mon Sant ap Rhednyw, ei gwneuthur yn Llancarfan yn lie Dyfric pan ai gwnaethpwyd yn Archescawb Llandaf, sef cyntaf oedd y Gor honno ag un Illtud, a wnaethpwyd gan Armon Sant a Bleiddan Sant yng Nghymru pan ddaethant i’r Ynys honn i ad- newyddu Cred a Bedydd. Cammarch ab Gwynlliw, ap Glywis, ap Tegid, ut supra, ei Eg- lwys ef ym Muellt. Hywgi, ap Gwynlliw, ap Glywis, ap Tegid, ut supra. Beuno, ap Hywgi, ap Gwynlliw, ut supra, a wnaeth Fangor Beuno, yng Nghlynog fawr yn Arfon, a honno a fu’n glodforusaf o’r holl Fangorau yng Ngwynedd am Wybodau a Dwyfoldeb, a gwedi hynny y gwnaethwyd hi yn Fonachlog fal ag y mae yn awr. Glywis Cerniw, ap Gwynlliw, ap Glywis, ap Tegid, ap Cadell Deyrnllwg, Brawd Cattwg Llangarfan, ei Eglwys ef Coed Cernyw yng Ngwynllwg. Gwodloyw Sant, mab Glywis Cerniw, a fu’n Escob yn Llan Dâf, a cbyno hynny Periglawr i’r Saint yng Nghor Cattwg. Cynfyw, ap Gwylliw, ap Tegid, ap Cadell Deyrnllwg, Brawd arall Cattwg Llancarfan, a Sant yn ei Gôr ef. Gwyddlew, ap Gwynlliw, ap Glywis, ap Tegid, ap Cadell Deyrn- llwg, brawd arall i Gattwg Llancarfan, a Sant o’i gor ef. Cyflewyr, ap Gwynlliw, ap Glywis, Brawd etto i Gattwg. a Sant yn ei Gor ef. Cannen Santes ferch Gwyddlew, ap Gwynlliw, ap Glywis, ut supra. Maches Santes, ym Merthyr Maches, lie ai lias, ferch Gwyn- lliw, ap Glyvvis, ap Tegid, a chwaer Cattwg Llancarfan, Maches Santes a roddai Gardodau i bob tlawd ai gofynai, a Sais o Bagan a elai yn rhith Cardottyn, lie y gvvypai ei bod yn rhoi Cardawd, ag ai gwanai dan ei bronn a chyllell. Edeyrn, ap Gwrhydr drwm, ap Gwrhydrawc, ap Geraint, ap Carannavvc ap Cleddyfgar, ap Cynan Glodrydd, ap Cadell Deyrn- llvvg, Sant o Gor Illtud, Eldad, ap Geraint, ap Carannawc, ap Cleddyfgar, ap Cynan Glodrydd, ap Cadell Deyrnllwg, Sant o Gôr Illtud, ag Arches- cawb Caerloyw, efe a las gan y paganieit Saeson [gwel Eldad mevvn man arall dan Fran ap Llyr.—I. M.] Ustic, ap Geraint, ap Carannawc, ut supra, efe a Dyfric a fuant Beriglorion Garmon Sant yng Nghor Garmon. Ceinmyged Gwelygordd Cadell Deyrnllwg, Bangor Garmon a elwir Llanfeithin yn Llancarfan, ag a elwir Bangor Gattwg. Llyma bellach gyfarwyddyd am Welygordd Emyr Llydaw a ddanfoned i Ynys Prydain i adnewyddu Cred a Bedydd, yn ddwy Gor y daethant y Welygordd honno i Ynys Prydain. Cyntaf gyda Garmon Sant, ag yng Nghor Illtud y Cyttrefas. Ail gyda Chadfan Sant, au Cyttref Ynys Enlli. Cyntaf a ddaeth i’r Ynys honn o’r ddwy Gor, un Garmon Sant ac Escob, mab Rhedyw Sant o Dir Gal ag ewythr brawd Mam i Emyr Llydaw, Ag yn amser Cystenin Llydaw y daeth ef yma, lie ydd aroses ef hyd yn amser Gwrtheyrn Gwrtheneu, ag yna myned i Wlad Ffrainc, lie y bu farw, ag efe a wnaeth ddwy Gor o Saint, ac a ddodes Escyb a Dwyfolion ynddynt fal y gellynt ddysgu’r ffydd yng Nghrist i Genedl y Cymry, lie ydd oeddynt wedi ymgammu yn eu ffydd au cred, Un Gor a wnaeth ef yn Llancarfan, a dodi Dyfric Sant yno yn Ben rhaith, ag efe ei hun yn Escob yno. Un arall yn emyl Caerworgorn, lie dodes ef Illtud yn Benn rhaith, A Bleiddan Sant yn Benn Escob yno. Gwedi hynny y dodes ef Escobion yn Llann Daf, ag a wnaeth Dyfric yn Archescob yno, a dodi Cattwg Sant, ap Gwynlliw, yn y Gôr yn Llan- carfan yn ei le, ag ir Archescob Llandaf fod yn Escob iddaw yno Illdud Farchawc, ap Bicanus, Cefnder Emyr Llydaw; a Gwe- ryl ferch Dewdric Brenin Morganwc ei fam, efe a ddoded yn Benn rhaith ar y Gor a wnaeth yr Amherawdr Tewdws yng Nghaer- worgorn, lie y bu Badric ap Mawon yn dysgu Cred a Chrefydd cynno i thorri’r gor honno gan y Gwyddyl, a dwyn Patric yn yspail i’r Werddon. s Aimvn Ddu, fab Emyr Llydaw, a fu’n Sant yng Nghor Illtud lie y gorwedd. Samson ap Amwn ddu Brenin Grawec, ap Emyr Llydaw, ag Anna ferch Meyric ap Tewdric, Brenin Morganwc ei fam. a fu’n Sant ag Escob yng Nghor Illtud, lie y gorwedd. Tathan, Sant o Fangor Illtud, ap Amwn Ddu Brenin Grawec, ag Anna ferch Meyric ap Tewdric ei fam, efe a wnaeth Eglwys Llandathan ym Morganwg, ag oddiyno ydd aeth at Ynyr Gwent, i Arllwybraw Bangor yng Nghaer Went, lie y bu ef yn Benn rhaith, ag yn ei henaint efe a ddaeth yn ei ol i’r Eglwys a ry- wnaethoedd ef yn Llan Dathan, lie y gorwedd. Gwyndaf, ap Emyr Llydaw, a fu yn Beriglawr yng Nghor Illtud, a gwedi hynny efe a wnaethpwyd yn Benn rhaith ar Gor Dyfric yng Nghaer Llion ar Wysg, ag yn ei henaint myned i Enlli, lie y gorwedd. Eglwys iddaw Llann Wyndaf yn Arfon. Meugant ap Gwyndaf, ap Emyr Llawdaw, Sant o Gor Illtud, a gwedi hynny o Gor Dyfric yn Nghaerllion ar Wysg, a aeth yn ei henaint i Enlli. lie y gorwedd. Mam Meugant Gwenonwy ferch Meyric ap Tewdric, Brenin Morganwc o Garth Mathrin Crallo Sant, nai mab brawd Illtud, a ddaeth gyda Garmon i’r Ynys honn, ag a fu’n Sant yng Nghor Illtud, ag efe a wnaeth Eglwys a Chor yn Llangrallo lie y gorwedd. ei fam ef Canna Santes ferch Dewdwr mawr o Lydaw. Canna Santes, ferch Dewdwr Mawr o Lydaw, a mam Crallo Sant, ei heglwys hi Llanganna ym Morganwg. Bleiddan Sant ag Escob a ddaeth i’r Ynys honn gyda Garmon Sant yn Amser Cystenin fendigaid, a elwir Cystenin Llydaw, i adnewyddu Cred a Bedydd, ag a wnaeth Eglwysi ym Morganwc ag arnynt ei enw ef, efe a fu’n Sant ag Escob ym Mangor Illtud. Hewnin, Mab Gwyndaf ap Emyr Llydaw, Sant o Gor Illtud, a gwedi hynny Escob yn Enlli. Tydecho, mab Amwn ddu, Brenin Grawec, ab Emyr Llydaw. Pedrwn, mab Emyr Llydaw, Sant o Gor Illtud. Padarn, fab Pedrwn, fab Emyr Llydaw, Sant ag Esgob o Gor Illtud, a gwedi hynny Archescob Llanbadarn fawr yng Nghere- digion, lie y gwnaeth ef Gor chweugain Saint. Hywel ab Emyr Llydaw, yng Nghor Illtud y gorwedd. Llynab, fab Alan, fab Emyr Llydaw, a fu’n Esgob yng Nghor Illtud, ag Archescob yn Llandaf. Lloniaw, ab Alan, ab Emyr Llydaw, Sant o Gor Illtud, a Pheriglawr Padarn Escob yn Llanbadarn fawr. Lleuddad, ab Alan, ab Emyr Llydaw, a fu ynghor Illtud, a gwedi hynny Esgob yn Enlli, a Lleuddad Llydaw ai gelwir ef. Llyma bellach a fuant gyda Chadfan Sant yn Enlli. Cadfan Sant, ap Eneas Ledewig o Lydaw, a Gwen Teirbronn ferch Emyr Llydaw, a fu’n Benn rhaith Bangor Gadfan yn Enlli. Padarn, ap Pedryn, mab Emyr Llydaw, Cefnderw i Gadfan. Tydecho, Mab Amwn ddu, Brenin Grawec, fab Emyr Llydaw, Cefnderw i Gadfan. Tryniaw, fab Difwg, fab Emyr Llydaw, Cefnderw i Gadfan. Meilir, fab Gwyddnaw, fab Emyr Llydaw, Cefnderw i Gadfan. Hefnin, fab Gwyndaf hên fab Emyr Llydaw, Cefnderw i Gad- fan ai Beriglawr ef yn Enlli. Cynon a ddaeth gyda Chadfan i Enlli, a Chynghellawr iddaw ef yno. Baglan Llydaw, mab Ithael Hael o Lydaw Tegai, mab Ithael hael o Lydaw. Trillaw, Mab Ithael hael o Lydaw. Llechid Santes, Merch Ithael hael o Lydaw. P'flewin, Mab Ithael hael o Lydaw. Gredifel, mab Ithael hael o Lydaw. Twrog, Mab Ithael hael o Lydaw. Tanwg, Mab Ithael Hael o Lydaw. Baglan, ym Morganwg, Tygai, ym Maes Glassawc, Llechid, yn Arllechwedd Tanwg, yn Ardudwy, Twrog, yn Arfon, Gredifel, Penn Mynydd Môn, Fflewin, Mon. 1. Derfael, i Meibion Hywel ap Emyr Llydaw oeddynt, 2. Dwyfael, J- a Chefnderwydd i Gadfan ; a fuant yng 3. Arthfael, J Nghor Illtud, a gwedi hynny gyda Chadfan ym Mangor Enlli. Lloniaw, ap Alan, ap Emyr Llydaw, yn Enlli y Gorwedd. 1. Cristiolys I Meibion Hywel fychan, ap Hywel Faig, a 2. Rhystud J elwir Hywel Farchawc ap Emyr Llydaw. Cristiolys, ym Môn, Rhystud, yng Ngheredigion. >- eu heglwysau. / O Lydaw ydd hanoeddynt, Ceraint i Gadfan, a ddaethant gydag ef i Wynedd i wrth- ladd yr anffyddlonion, ag a fuant yn Saint ym Mangor Enlli. Canna Santes, ferch Dewdwr, fab Emyr Llydaw, Gwraig Gallgu Rhieddawg, a mam Elian Ceimiad, a mam Crallo Sant, ei heglwys hi ym Morganwc. A chyn no hynny hi a fu'n briod a Sadwrn Farchavvc Cefnderw Emyr Llydaw, a Brawd Illtud. Sadwrn, ap Bicanys Farchawc, a ddaeth yn ei henaint gyda Chadfan, Eglwys iddaw yn Emlyn, arall yn Ystrad Tywi. Ceinmyged yr Amherawdr Tewdws a Chystenin Llydaw Bangor Illtud, lie bu Belerus gwr o Rufain yn Arllwybraw, a Phadric ap Maewon yn Benn rhaith cynno i ddwyn yn gaeth o Yspail. gan y Gwyddelod, Ceinmyged Emyr Llydaw a Meyric ap Tewdric, Brenin Mor- ganwc, Cor Garmon a Chattwg yn Llancarfan, a gwedi hynny Teulu Cadell Deyrnllwg. Ceinmyged Emyr Llydaw ag Einion ap Ovvain Danwyn, a Dewi Sant, Bangor Enlli. Ag felly y terfyna. 1. Dochwy, 2. Sulien, 3. Teccwyn, 4. Mael, 5. Llewin, 6. Llynab, 7. Ethrias. [O Lyfr hîr Tomas Truman o Bant Lliwydd, a fuassai yn un o Lyfrau Thomas ab Ifan o Dre Brynn.] DADYSGRIF IOLO MORGANWG. Myfi,—Taliesin ab Iolo Morganwg,—a dynnais yr Achau a Gwelygorddau uchod, o Ddadysgrif fy Nhad, yn llwyr fal ag a’u cefais yno. —1841. ACHAU SAINT YNYS PRYDAIN. (O Lyfr Mr. Cobb, o Gaer Dydd.) BRAN Fendigaid ap Llyr Llediaith, y cyntaf o Genedl y Cymry a ddygwyd i’r ffydd yng Nghrist, ai Welygordd ef yvv’r hynaf o Welygorddau Saint Ynys Prydain. ei Eglwys ef Llan Daf. Avvystl hen gwr o’r Eidal a ddaeth gyda Bran ap Llyr i Ynys Prydain i ddysgu’r ffydd yng Nghrist. Hid Sant gwr o’r Israel a ddaeth gyda Bran ap Llyr o Rufain i ddysgu’r ffydd ynghrist i Genedl y Cymry. Eigen ferch Caradawc ap Bran ap Llyr Llediaeth, gwraig Sall- awc Arglwydd Garth Mathrin. Lleurwg Sant a ehvir Lleufer Mawr ap Coel ap Cyllin ap Ca- radawc ap Bran ap Llyr Llediaeth a ddanfones at y Pab Elidir i geisiaw Escyb i ddodi bedydd ar a gredynt i Grist o Genedl y Cymry. Medwy sant a fu’n gennad dros Leurwg ap Coel ap Cyllin at y Pab Elidir. ag efe a wnaethpwyd yn Escob yn Rhufain ei Eglwys ef Llan fed wy ym Morganwc. Elfan Sant a fu’n gennad dros Leurwg Sant, at y Pab Elidur ag a wnaethpwyd yn Escob yn Rhufain ei Eglwys ef Ynys y Fallon. Dyfan Sant a wnaethpwyd yn Escob yn Rhufain fal y gallai fedyddiaw a gredynt i Grist o Genedl y Cymry. ei Eglwys ef Caer Dyf a’r Merthyr Dyfan lie ai lias gan y Paganiait Ffagan Sant gwr o’r Eidal a ddaeth yn Escob i Gymru o anfon- iad y Pab Elidir ei Eglwys Llansantffagan. Gwerydd Sant ap Cadwn ap Cenau ap Eudaf o wehelyth Bran fendigaid ap Llyr Llediaith, ei Eglwys ef Llanwerydd, honno yw San Dunwyd. Gwynno Sant o wehelyth Bran Fendigaid ap Llyr Llediaith ei Eglwys ef Llanwynno. Cadfrawd Sant ac Escob ap Cadfan ap Eudaf ap Coel ap Cyllin ap Caradawc ap Bran Fendigaid ei Eglwys ef Caerllion a’r Wysg, Tydwal Sant ap Corinwr ap Cadfan ap Eudaf ap Coel ap Cyllin *p Bran Fendigaid Ifor ap Tudwal ap Corinwr, ut Supra yn Lloegr y mae ei Eg- lwys ef. Gwrmael ap Cadfrawd Escob ap Cadfan ap Eudaf Ei Eglwys ef Caerloyw. Cadgyfarch Sant ag Escob brawd Gwrmael ei Eglwys ef y Brynn Buga, Rhystud hen Esgob o Gaerllion ar Wysg o wehelyth Bran fendigaid ap Llyr. Cloffan Sant o wehelyth Bran ap Llyr Llediaith ei Eglwys ef yn Nyfed. Cynneddaf hen Sant gwr o’r Israel a ddaeth yn escob at Leu- rwg Sant ap Coel ap Cyllin o Rufain. Mabon Wynn ap Glas, ap Glassawc, ap Coedwallawn ap Coel ap Cyllin ap Caradawc ap Bran Fendigaid. Glassawc ap Coedwallawn, ut Supra, yng Ngwynedd y Gorwedd ei Eglwys Llanynglassawc. Melydd ap Cynfelydd o wehelyth Bran Fendigaid ap Llyr Llediaith, yn Llundain y mae ei Eglwys lie bu yn Escob. Nyniaw Sant ac Escob Brenin Gwent a Garthmathrin, ei Eg- lwys ef yn y Gogledd, Teithfalch ap Nynniaw, a elwir hefyd Tudfwlch ap Nynniaw, ei Eglwys ef Llandudfwlch yng Ngwyr. Tewdric ap Teithfalch Brenin Gwent a Garth Mathrin, a las gan y Gwyddyl ym Merthyr Tewdric yng Ngwent lie mae ei Eglwys ef. Meyric ap Tewdric a las gan y Gwyddyl yng Ngheredigion lie doded Eglwys iddaw. Morgan ap Adras ap Meyric ap Tewdric a wnaeth Eglwys a Chor ym Margam lie y gorwedd. efe a elwir Morgan Morganwg o gyfrinach (Quaere—what does this mean ? Iolo Morganwg.) Geraint ap Erbin ap Cystenin Gorner Arglwydd Gereinwg. yn Henffordd ei Eglwys. Caw Cawlwyd ab Geraint ab Erbin oedd Arglwydd Cwm Caw- lwyd yn y Gogledd, ag efe a yrrwyd oi wlad gan y Gwyddyl Ffichti ag a ddaeth i Dwr Celyn ym Mon, a llyma enwau Plant Caw o Dwr Celyn a fuant yn Seintiau. i. Garhai: 2. Gildas: 3 Cewydd : 4. Peirio: 5. Cjilielyn: Cyngar, Iestin, Caw Cawlwyd, Selyf. Meibion Geraint ab Erbin. 6. Annef: 7, Cof, 8. Gvvrthili : 9. Cynddilic: 10. Samsvvn ; 11 Huail : 12. Gallgof: 13. Eigrawn. 14. Maelon : 15. Aidan y Coed Aur: 16. Eigrad : 17. Idwal Dirinic. 18. Cyngan foel : 19. Cywellawc : 20. Peithini. Cenydd, \ Gwynnavvc, I Meibion Gildas ap y Caw, a elwir Gildas Nwython, j y Coed Aur. Madawc Fardd. ' Meibion Nwython ap Gildas ap y Caw o Gwm Cawlwyd Egwad Sant, ap Cynddilic ap Nwython ap Gildas y coed aur yn Ystrad Tywi y mae. Ffili Sant ap Cennydd ap y Coed aur, yng Ngwyr y mae. Gwrin Sant ap Cynddilic, ap Nwython, ap y Coed Aur. Tref- wrin a elwir Gwrinstwn. Ufelwyn ap Cennydd ap Gildas ap y Caw o Gwm Cawlwyd escob Llan Daf. Tudwal Mwynfawr ap Cadfan ap Cynan ap Eudaf o Wehelyth Bran ap Llyr. Tegwen ferch Tewdric ap Teithfalch, gwraig Gallgu Rieddawc Tad Elian Ceimiad. Eldat Sant ac Escob ab Arth ab Arthwg ap Cystenin Gorner ap Cynfar ap Tudwal Mwynfawr ap Cynan ap Eudaf o wehelyth Bran Fendigaid ap Llyr Llediaith. Cynan ap Eudaf o wehelyth Bran fendigaid a fu’n escob yn Llundain amser Macsen Wledig. Marchell ferch Tewdric ap Teithfalch Brenin Gwent a Garth Mathrin, gwraig Anllech Goronawc a mam Brychan Brychein- iawc. Dygain, Ì Yscwn, V Tri meib Cystenin Gorner, Erbin J Rhun, Ì Tyfaelawc, ! Meibion Euryn y coed aur a elwir Gil- Gwynno, j das Sant a Gildas Broffwyd. Cynddylan Sant J Gwythelin Sant ac Escob ab Teithfalch ap Nynniaw o wehelyth Bran Fendigaid ni wyddys ba le yr oedd yn Escob. Cyhylyn Sant ap Tewdric ap Teithfalch o wehelyth Bran ap Llyr, a fu yn Escob yn Llundain amser Cystenin Llydaw. Cynddilic Teilaw Fyrwallt Rhun, Macsen Wledig ap Llywelyn I aril Cerniw, ap Tegfan ap De- hcufraint, ap Tudbwyll, ap Eurben, ap Gradd, ap Rhydeyrn, ap Eurdeyrn, ap Cyndeyrn, ap Euddos, ap Afallach, ap Aflech, ap Lludd, ap Beli mawr, Macsen Wledig a fu’n Frenin Unben Ynys Prydain, ac Amherawdr Rhufain ai Lys yng Nghaerllion ar Wysg, ac efe oedd y cyntaf er ym amser Dyfnvval Moelmud a gynhaiiawdd Llys unben yno, a chyntaf oedd ef a ddodes Escyb Dyledogion yn Ynys Prydain a thiroedd a chyfoetheu iddynt. a phedwar maib a fu iddaw nid amgen, Gwythyr, \ Owain Finddu, ^ Cystenin, C Ednyfed, ) Peblic. A llyma’r Seint Eraill a ddywedaint fod iddaw fab arall sef Pebli yr hwn y sydd Sant yn y Gaer yn Arfon eraill eisioes a ddyvved- ant mai Mab Owain finddu oedd a ddeuant o Facsen Wledic nid amgen. Ednyfed ap Macsen Wledic Brenin Gwent. Dyfnwal Hen Brenin Gwent ap Ednyfed ap Macsen Wledic. Peblic Sant ap Owain Finddu ap Macsen Wledic ei Eglwys ef yn y Gaer yn Arfon. Madawc ap Owain Finddu ap Macsen Wledic. Ceinwr Sant o Gor Illtud, ap Cedig ap Dyfnwal Hen ap Ed- nyfed, ap Macsen Wledic. Gafran ap Aeddan Fradawc ap Dyfnwal Hen ap Ednyfed ap Macsen Wledic, ei wraig ef Lleian ferch Frychan Brycheiniawc. Mordaf ap Serfan ap Dyfnwal Hen ap Ednyfed ap Macsen Wledic. Elidir Mwynfawr ap Gorwst Briodawr ap Dyfnwal Hen, ap Ednyfed ap Macsen Wledic. Rhydderch, ap Tudwal Tudclyt ap Cedig ap Dyfnwal Hen, ap Ednyfed ap Macsen Wledic. Ceidiaw ap Ynyr Gwent ap Dyfnwal Hen, ap Ednyfed ap Macsen Wledic, A Madren ferch Gorthefyr Fendigaid ei fam. Cadwr ap Ednyfed ap Macsen Wledig a fu Escob yn Ynys Prydain, a Brawd Dyfnwal Hen ydoedd. ac yn byw yng Nghacr- llion a’r Wysg. Gwyddnaw Garanir ap Gorboniawn ap Dyfnwal Hen Brenin Gwent ap Ednyfed ap Macsen Wledic. Elffin ap Gwyddnaw Garanir ap Gorboniawn ap Dyfnwal Hen Brenin Gwent ap Ednyfed ap Macsen Wledic. Nudd Hael ab Senyllt ap Cedic ap Dyfnwal Hen ap Ednyfed ap Macsen Wledic, Meibion Nudd Hael, ap Senyllt, ap Cedig ap Dyfnwal Hen, ap Ednyfed ap Macsen Wledig. ac Arglwydd y Brynn Buga. Cynheiddon ap Ynyr Gwent ap Dyfnwal Hen, ap Ednyfed ap Macsen Wledic. Dingad, \ Gwrtherin, Baglan, Lleuddad, Tegwyn Tyfriawc, liar ap Nudd Tegwyn n, Llidnerth, Eleri ferch Nudd Hael ab Senyllt ap Cedic ap Dyfnwal Hen ab Ednyfed ap Macsen Wledic, Melangell ferch Cyfwlch addwyn Fab Tudwal Tudclyt fab Cedic fab Dyfnwal Hen, fab Ednyfed, fab Macsen Wledic. Mygnach Sant o Gaer Lëon ap Mydnaw ap Gwron ap Arch, ap Gwrddyled, ap Eginir, ap Owain Finddu, ap Macsen Wledic. Llyma etto eraill o Seiniau, o Welygordd Bran Fendigaid, ap Llyr Llediaith. Selyf ap Geraint ap Cystenyn Gorner ap Cynfar ap Tudwal Mwynfawr ap Cynan ap Eudaf O wehelyth Bran Fendigaid ap Llyr Llediaith. Cybi Sant ag Escob ap Selyf ap Geraint, ut supra, Archescob Gwynedd, a Thonwen ferch Ynyr o Gaer Gawch ei fam. Pawl Sant ac escob o Gor Illtud ap Meyric ap Tewdric, efe a wnaeth Gor lie mae y Ty Gwynn ar Daf yn Nyfed. Rhun ap Euryn y Coed aur ap Caw o Dwr Celyn y sydd Sant yn Ystumllwynarth. Cynddilic ap Nwython ap Euryn y Coed aur, y sydd Sant yng Ngwlad yr Haf. Elfod Sant ac Escob o Gor Cybi, ac Archescob Gwynedd, ap Goleudrem ap Glassar, ap Geraint, ap Nynniaw, ap Cynddilic, ap Nwython ap Gildas Broffwyd ap Caw o Gwm Cawlwyd a elwir Caw o Dwr Celyn ym Mon. Cain Santes ferch y Caw o Dwr Celyn, ei heglwys yn Ystrad Tywi, Glassawc ap Glassar ap Geraint ap Nynniaw ap Cynddilic ap Nwython ap Gildas Broffwyd ap Caw o Gwm Cawlwyd, ei Eglwys ef yn Arllechwedd. efe a fu’n Escob yng Nghaer Gybi T ag a ddodes diroedd at Fangor Deinioel yng Ngwynedd uvvch Conwy. Dolgain ferch Gildas y Coed aur ap Caw arglwydd Cwm Caw- lwyd. Brychan Brycheiniawc ap Anllech Goronawc Brenin y Wer- ddon a March ferch Tewdric ap Teithfalch Brenin Gwent a Garthmathrin ei fam. Llyma enwau Plant Brychan Brycheiniawc, enwau ei feibion ydynt, 9. Cynbryd, 18. Mathaern, 10. Dyfnan, 19. Cledwyn, 11. Rhaint, 20. Cynin, 12. Pascen, 21. Hychan, 13. Cynfran, 22. Nefydd, 14. Clydawc, 23, Llecheu, 15. Cadawc, 24, Cai, 16. Gerwyn, 25. Dyfric. 17. Rhawin, 1. Cynawc Ferthyr, 2. Cyflewyr, 3. Dingad Arglwydd Brynn Buga, 4. Pabiali, 5. Neffei, 6. Rhun, 7. Dogfan, 8. Arthen, Enwau Merched Brychan Brycheiniawc ydynt, 1. Gwawr, 2. Gwenfrewi, 3. Eleri, 4. Gwrgon, 5. Mechell, 6. Lleian, 7. Nefyn, 8. Ceindrych, 9. Eluned, 10. Enfail, 11. Gwladus, 12. Gwenddydd, 13. Dwynwen, 14. Flawystl, 15. Rhieingan, 16. Goleuddydd, 17. Tydyeu, 18. Cymmorth, 19. Tanglwst, 20. Ceinwen, 21. Tudfyl, 22. Gwawrddydd. 23. Clydai 24. Cenedlon, 25. Arianwen 26. Tybieu, 27. Gwen, 28. Anna. Nefydd Sant ap Rhun Dremrudd ap Brychan Brycheiniawc. Nefydd ap Nefydd ail ap Rhun Dremrudd. Tewdwr Brycheiniawc ap Nefydd ap Nefydd ail ap Rhun Dremrydd. Andras ap Rhun dremrydd ap Brychan Brycheiniawc. Llan Andras ym mhlwyf Teilaw ym Morganwg. Brynach Wyddel Periclawr Brychan Brycheiniog, ei wraig ef Cymmorth ferch Brychan. ei Eglwys ym Morganwg. Gerwyn ap Brynach Wyddel a Chymmorth ferch Frychan ei fam. Mwynwen, "t Gwennan, Gwenlliw, Merched Brynach Wyddel a Chymmorth ferch Brychan eu mam. Llyma Wehelyth Ynyr o Gaer Gavvch. Ynyr Sant o Gaer Gawch ap Gwyndec ap Saethenin Frenin o Faes Gwyddno a oresgynnes y mor ei dir, ap Seithenyn Hen ap Plaws hen Brenin Dyfed ap Gwrtherin Tywysawc o Rufain a yrrodd y Gwyddyl o Ddyfed a Gvvyr. Meyrig Brenin Dyfed ap Gwrthelin ap Eudaf ap Plaws hen Brenin Dyfed, ap Gwrtherin Pendefic o Rufain a yrrodd y Gwy- ddyl o dir Gŵyr a Dyfed. Sadwrn Hen fab Ynyr o Gaer Gawch, ei Eglwys ef yn Emlyn, Patric Sant fad Gwyndec a Brawd Ynyr Caer Gawch. Sadyrnin ap Sadwrn hen ap Ynyr Caer Gawch. Nonn Fendigaid Mam Dewi Sant ferch Ynyr Caer Gawch ac Anna ferch Uthur Brendragon Amherawdr Ynys Prydain ail wraig oedd hi i Ynyr Caer Gawch ag a fu cyn no hynny yn wraig Amwn Ddu ap Emyr Llydaw. Banhadlen ferch Ynyr Caer Gawch a gwraig Dirdan. Pendefig o’r Eidal. Elfyyv ap Dirdan a Banhadlen ferch Ynyr Caer Gawch ei fam. Anna Santes merch Uthyr Bendragon, a mam Dewi Sant, a chyn o hynny hi a fu wraig Amwn Ddu Brenin Grawec ap Emyr Llydaw a mab iddi a fu o’r Amwn hwnnw, ai Enw Samson Sant o Gor Illtud. Saethenin frenin o Faes Gwyddno a oregynnes y mor ei dir ap Seithin hen ap Plaws hen Brenin Dyfed ap Gwrtherin Pendefig o Rufain a ddaeth i Yrru’r Gwyddyl o Dir Gwyr a Dyfed, Gwyndeg, Senewyr, Arwystl Gloff, Llibio, Tudclyt, Meiryni, Gwynhoedl, Hoedloyw, Tudur, Ynyr, Meibion Seithenin ab Seithin, frenin o Faes Gwyddno a oresgynnes y Mor ei Dir. a myned a wnaethant yn Saint ym Mangor Fawr ym Maelawr yng Nglan Dyfrdwy, yn gosail Dawn Cyngen Frenin ap Cadell Deyrnllwc. Meiryn ap Meiryni, ap Seithenin o Faes Gwyddno. Plant Arwystl Gloff, ap Seithenin frenin a fuant gyda Deinioel ym Mangor Maelawr, a gwedi torri’r Gor honno hvvy a aethant ym Mangor Gadfan yn Enlli, eu mam hwy oedd Tywanvvedd merch Amlawdd Wledic. Ceithaw Sant ap Tudur ap Arwystl gloff, yng Ngheredigion ei Eglwys ef Sawyl Felyn Sant, ap Bledri Hir, ap Meyric Brenin Dyfed, ei Eglwys ef Llansawyl yn Emlyn uwch Cuch. Meyric Brenin Dyfed oedd un o’r pedwar Brenin a ddygant y Cleddyf Aur o flaen yr Amherawdr Arthur ar y Tair Gwyl Ar- bennic ag ymmhob gwyl a gwledd gorfoledd ac Urddas Tyneio, Tyrawc, Tydiaw, Tefrydawc, Tudur, Dihaer, Marchell, Llyma enwau Plant y Caw Cawllog, I. Ceidiaw, 2. Blenwyd, 3 Afarwy, 4, Auryn y coed Aur.—5, Peirio, 6. Gwrddelw, 7. Gwrddwdw, 8, Afrogwy, 9. Celyn Moel, 10. Aeddan, sef oeddent deg Llyfr Thos. Truman, y Du Mawr. ag mewn Llyfr arall iddo fal hynn, 1. Peirio, 2 Ceido, 3 Afarwy, 4 Blenwyd 5 Gildas y coed aur, 6 Gwrddelw, 7, Cyhelyn foel 8. Cennydd, 9, Eigrawn, 10 Afrog- wy, 11 Gallgof, 12, Cilydd 13 Dirinic. 14. Caffo, 15, Huail, 16, Aeddan. O Lyfr Mr. Llwyd o Fewmares, fel y canlyn, 1 Peirio, 2 Cennydd, 3, Samson, 4 Cyngar, 5, Huail,—6, Cy- helyn Fardd, 7, Gallgof. 8, Eigrawn, 9, Gwrddelw, 10, Cilydd, 11, Dirinic, 12, Cewydd, 13, Aneuryn y Coed Aur, 14, Cynwrig, 15 Cof (Coff,) Ag fel y Canlyn o Lyfr Thom Hopcin o Langrallo. 1, Peirio, 2, Gallgof, 3, Eugrad, 4, Cenydd, 5, Aneurin, 6, Caffo, 7, Dirinic, 8, Cewydd, 9, Maelog, 10, Gwrddyly, 11 Cilydd, 12 Huail, 13, Eigrawn, 14, Cyhelyn fardd, 15, Cyngar, 16, Samson, 17, Canna ferch y Caw. Tad y rhai hyn sef y Caw o Brydyn, a yrrwyd oi wlad gan y Gwyddyl Ffichti, ag Arglwydd Cwm Cawlwyd oedd efe, a dyfod efe ai blant i Gymru a wnaethaut rhai at Arthur, ag efe a roddes iddynt diroedd, a rhai o honynt a aethant yn Saint yn Nghor Illtud ag ynghor Teilaw Ag yng Nghor Cattwg. eraill a aethant at Faelgwn Gwynedd, ag efe a roddes iddynt diroedd ym Mon nid amgen na Thwr Celyn ag o hynny allan Caw o Dwr Celyn ai gelwid ef. Plant Caw o Brydyn o Lyfr Mr. Davies Bangor. 1, Dirinic 2, Cilydd, 3, Bangawr, 4, Ustic, 5, Cynwric, 6, Gwydion, 7, Samson, 8, Cyngar, 9, Huail, 10, Gildas, 11, Cyhelyn, 12, Gallgof, 13, Gwrddclw, 14, Eigrawn, 15, Aneurin, 16 Caen. Cywyllog, Peithian, Gwenafwy. Merched Caw, yn Sir Fon y maent yn gorwedd. Llyfr Llanganna, a’r pethau hynn ynddo yn amgen nag y sydd yn Llyfr Thomas Truman eithr Cytuno ag ef ymhob peth arall, un o Lyfrau Tre Brynn ydyw ef, Llyma’r Esgobion a fuant yn dadlu ag Awstin Escob y Saeson ar lan Hafren yn y Denau nid amgen, Esgob Caerffawydd a elwir Henffordd, 2, Escob Teilaw, 3 Escob Padarn—4 Escob Bangor— 5 Escob Elwy—6. Esgob y Wig 7 Escob Morganwg. (Llanganna) Saith Cangell oeddynt ym Mangor is y Coed a 300 o wyr go- lychwydol o fenaich gwyr Lien ymhob Cangell, a moli Duw Dydd a nos heb orphwys—(Llanganna) Endwy ap Hywel Farchawc ap Hywel Feic ap Emyr Llydaw. Meigan ap Patric ap Cyffylloc, ap Garmon ap Goronwy o Wareddawg Sant o Gor Beuno, Meigan ap — Patric ap — Cyffyllocap — Garmon ap — mewn Llyfr arall fal hynn. Goronwy o Wareddawc Saint o Gor Beuno. mewn arall fal hynn, Meigan ap Gronwy o Wareddawc, Patric ap Gronwy o Wareddawc, Cyffyllawc ap Gronwy o Wareddawc, Garmon ap Gronwy o Wareddawc. Ceinwen Santes Ffinan o Gor Seiri> Trystan,— Llibio, Machraith,— Rhuddlad— Rhwydrys,— Llwyfo.— Arfon, Deiniolen, Melldeyrn,—Llŷn, Elidan I Dyffryn Cynhafal J Clwyd. Cyfin Ceredigion Dygwy— 1 a aeth yn Escob i’: Carannawc, Dyfed Ystudwal, Ystinau, Elfyw, Hywel, Dylwyf, Rheithion, Satyrnin, Emlyn Gwrda—Llanwrda Elfed Llawddawc Gogledd, Cedweli, Cynheiddan, Darawc, Brychan, Gwenfael, Elwy, Elli. Gwent Gwarwg Henwg Ffwyst, Gofor Mablu ] mableu j Illtud Sant a wnaeth yn ael Plodnant wyth ugain cell ag wyth fal y dywed y Prydydd Gwnaeth Illtud Sant Ar lan Hodnant Wyth ugain Côr Ag wyth ragor Lie ddanneddaint Ddwyfil o Saint Yn Bucheddu Wrth ffydd Iesu, Arall. Ylltud a wnaeth wyth ugain ag wyth dy Cylfar ag ynddynt ddwv fil o Saint a dwyfolion yn cynnal gwybodau Cristnogolion a daionus, fal y dywed y Prydydd Cedwaint o neb Coel Duwioldeb Dirwest unpryd Gweddi Penyd Elusennau a Chardodau, Ag yn eu mysg Cynnal addysg Brychan a gafas Garth Mathrin ac ai gelvvis oi henw ei hun Brycheiniawc Gwynlliw ap Glywis a gafas Gantref Llinwent, ac ai gelwis Gwynllŵg oi enw ei hun. Glywys ap Tegid a gafas Glywyseg ac ai gelwis felly oi enw ei hun, Lie mae gwelygordd Elystan Glodrydd. Morgan ap Arthur a gafas Gantref Gwent a Gantref Essyllt, a Gorwenydd, a Rheged ag ai gelwis oi enw ei hunan Morganwg. Cadfan Llydaw a wnaeth Fangor Enlli, lie mae’r Fonachlog yn awr. Gwyddno Garanir a Geraint ap Caranawc meibion Carannawc ap Cleddyfgar ap Cynan Glodrydd ap Cadell Deyrnllwg a or- esgynes y Mor eu Tir Gleddigar ap Cynfarch ap Rhychwain. Cyndaf Sant Gwr o’r Israel a ddaeth gyda Garmon i’r Ynys honn. eraill a wedant gyda Chadfan, Arwystl gloff ap Seithenin o faes Gwyddnaw, Tudur ap Arwystl gloff ap Seithenin yn Nargwain. Annan Llawforwyn Madrun ferch Gwrthefyr Fendigaid. Cynhawal Sant ap Elgud ap Cadfarch ap Caradawc Freichfras. Mor ap Pascen ap Urien Rheged yn Llanfor ym Mhenllyn. Llawdden Sant o Ynys Eiddin yn y Gogledd. Cadell ap Urien Rion ap Llywarch Hen Sant o Gor Cattwg yn Llangadell. Lleuddad Llydaw, ap Hywel ap Emyr Llydaw. Lleuddad Gwent, ap Dingad. Llynab fab Alan fab Emyr Llydaw, Cirig Sant ap Urien ap Cynfarch, (in al, ap Arawn ap Cynfarch) Edern ap Nudd ap Beli ap Maelgwn Gwynedd, Teilaw ap Eusyssyllt ap Hiddyn Ddu ap Ceredig ap Cyncdda Wledig, Sant o Gor Cattwg. Concilium Arelatense in Gallia Anno 314. Elborius Escob Caerefrawc, Rhystyd Esgob Llundain, ac Adelffin Escob Caer- llion ar Wysg Saint ym Morganvvg a Gwent. Cennydd, Mabon, Gwynno, Tewdric, Tewdric, Madawc, Ci'wg, Iag°, Isan, Nonn (Gẃyr) Cewydd, Tybi'eu, Samled, Rhidian Garai, Elldeyrn, Cenwyn, Garan, Ymherawdr Jovanus anno 363. Llythyr Athanasius atto yn son am ffydd y Cymry fal y Brutaniaid) Morgan yr Heretic 405 Ymhrydain 425. Garmon a Lupus 427. Mor ap Morien, a ddug fedydd a chred ag ni ddygai fedydd ar Dir Gwynedd, sef y cyntaf oedd Gwydion ap Don, Brenin Llych- lyn a fu yn frenin ar Wlad Wynedd amser y bu y Gwyddelod y gwladychu Tir Gwynedd, a gwedi hynny aeth Mor i Ilufain a Chaersalem. Garmon sant a — — — — MAN-GOFION AM RAI O SAINT YNYS PRYDAIN, O WAHANOL FAN-YSGRIFAU ANGHYSSYLLTEDIG. Naw Gwehelyth Saint Ynys Prydain, ac o Genedl y Cymry ydd hanoeddynt oil. 1, Bran ap Llyr Llediaith, ac efe oedd y cyntaf, am hynny y gelwid ef Bran Fendigaid, a Bendigeidfran. 2, Macsen Wledig ab Llwybrawd ai wehelyth ef a fuant, yn saint a gwyddys hyd heddiw y lleoedd y buant au heglwysau. 3, Brychan Brycheiniawc ai fam ef oedd Marchell ferch Tew- dric Brenin Morganwg ai wraig gyntaf ef oedd gyfnither iddaw nid amgen no Rhybrawst ferch Meiric ap Tewdric, Brenin Mor- gan wc a gwent ac Euas. 4, Coel Godebavvc Brenin Ynys Prydain ac efe a wnaeth Eg- lwys yn Llandaf. 5, Gwehelyth Dyfnwal Hen, a fuant yn Saint ynghymru lie mae eu heglwysau yn gadwedigion dan eu henwau. 6, Caw o Brydyn efe a ddaeth i Gymry ac a gafodd Dwr Celyn, ym Mon, ac or lie hwnnw ydd hanoedd ei fam a hawl a chyfiawn- der iddaw ar Dir a Daear yno. 7, Emyr Llydaw a hanoeddawdd parth ach a gwehelyth o Ynys Prydain, nid Amgen nag o Gynan Meredawc Tywysawc Cernyw, ag ef sef y Cynan hwnnw a gafas Gyfoeth a thiroedd gan Facsen Wledic yn Llydaw lie y gwledychawdd ef. ai wehelyth ef a ddaethant yn Saint i Ynys Prydain ac a fuant yn ynys Enlli yn Gyfif Saint Gwynedd lie mae llawer o’u heglwysau. 8, Cynedda Wledig Brenin Ynys Prydain ac yng Nghaer Liwelydd ei Lys Cynnal. 9, Helic ap Glannawc o Dyno Helic yn y Gogledd a ynnillawdd mor ei dir ef a’i wehelyth a fuant yn saint yng Ngwynedd, lie mae llawer o’u heglwysau. Eraill a ddywedant mai nawfed gwehelyth Saint oeddent Gwehelyth Gwrtheyrn Gwrthenau, ag yng Ngwent llawer o’u heglwysau. u O Lyfr Sion Bradford, a gafoedd ef, meddai, o Lyfr yn llaw Wat- kin Pywel o Ben y Fai, ynghylch y flwyddyn. 1600. Bleiddan Sant o Dir Gal a wnaeth Eglwys Llanfleiddan fawr ac un Llanfleiddan fach. Brawd ffydd ydoedd ef i Armon Sant. Nudd hael ap Senyll o Gor Illtud a wnaeth Eglwys Llys- fronudd. Owain ap Urien Sant a wnaeth Eglwys a Chastell Aberllychwr. Ceinwr Sant a wnaeth Eglwys Llangeinwr. Tyfodwg Sant o Gor Illtud a wnaeth Eglwys Llandyfodwg ag un Ystrad Dyfodwg. Cadwaladr fendigaid a wnaeth Eglwys Tref Escob yng Ngwent, ac un y Fagwyr, gerllaw Iddi. Ynyr Gwent a wnaeth Eglwys y Fenni, Glywys ap Tegid a wnaeth Eglwys Machen Tewdric Sant ap Teithfallt, a wnaeth Eglwys Bedwas ag un Merthyr Tudfil. Caerllion ar Wysg Macsen Wledig ai Gwnaeth. Maenarch Iarll Henffordd a wnaeth Eglwys Gelli Gaer ag un Llanfabon er cof anrhydeddus am Fabon Sant, Ceinwr Sant ap Coel ap Cyllin ap Caradoc ap Brân, ap Llyr Llediaith, ap Baran ap Ceri hir Lyngwyn, a wnaeth Eglwys Llangeinwr ym Morganwg. Gwr oedd ef ni chredai neb yn ber- chen bywyd yng nghnawd, nag un ysprydol y chwaith nagi amgen o’r byd y credai namyn i Dduw ei hun, neu yntau a ddelai ym mraint Duw drwy wyrth rhyfeddodau lie nis gellid teb na godeb nad o Dduw ydoedd. partli a welid ac a ddyellid er a wnelai ac a wettai mal y gweddai ar hân a hendid a fu’n gydgymrhain ansoddau a’r hynn a welid Ar Fab Duw ai Saint, fal nas gellid dwyn ar odeb nad o Dduw y byddaint. Ag efe Beinydd beunoeth yn gweddio Duw er cael ar olwg a chlyw gantho a ddiriai arno ddal ar gred—ag ymbwyll o gymhrif olwg a chlyw a geid yn anesgorol modd nas gellid amgen, parth ag ynddo ef yr hyn a ddamunai. Llyma fwy o fonedd saint o Lyfr Antoni Pywel. 1. Ylldud farchog ab Bicanws o Dir Llydaw, ai fam ef oedd ferch Brenin Morganwg, a Phenraith oedd ef ar holl farchogion Arthur, ag Ymryson a fu rhwng Ylltud ar Ymherodr Mar- tianys a dau wr a fynnai ei ladd o benswyddwyr yr Ymher- odr, ag a ddaliasant Ylldud Sant ar weddi ac ni allasant syflyd y dim lleuaf, eithr Ylltud oi vveddiau a’u hadferawdd, a phan wybu’r Ymherodr hynn am ei Swydd Wyr ef a’u difreiniawdd ag a roddes Gyfoeth i Ylldud, i wneuthur Cor Saint yn y Man y bu Cor Eurgain Santes ferch Garadoc Brenin Morganwg yr hwn vvedi ei ddwyn yn gaeth i Rufain a ddygwyd ef ai ferch Eurgen i’r ffydd ynghrist gan Ilid Sant Gwr o’r Israel, yr hwn Ilid a ddaeth o Ryfain ir Ynys hon gyda Charadoc ac Eurgen, a hwy a ddyg- asant y Cymry Gyntaf ir ffydd Ynghrist ag Eurgen a wnaeth Gor i ddeuddeg Sant, a Lies ab Coel a roddes Gyfoeth i’r Gor honno, a chwedi hynny hi a aeth yn benna Cor yn y Bŷd Ag yn y Man hynny y gwnaeth Ylldud dair Cell fawr newyddion yno o ddawn Martianws. ag a aeth yn Sant yno, ag yn benraith ar yr holl gelloedd a’r Minteioedd yno, y rhain oedd Gell Eurgen tair Cell Ylltud, Cell Arthur, Cell Gildas, a Chell Dyfrig, a’r lie a elwid cynno hynny Bangor Lleufer Sant a chwedy hynny Bangor Ylldud a Llanyldud. ag enwoccaf ar Goreu’r Byd ydoedd am Ddwyfoldeb a phob Dysgeidiaeth a dwyfil o Saint yno. ag Arthur a roddes Gyfoeth a Rhenti Mawrion i’r Celloedd hyn. a Thewdrig frenin a Sant a roddes gyfoeth iddynt ag a wnaeth Bedair Cell newyddion yn lle’r saith Gell gyntaf, a Phedair Llan y sydd iddo Ymorgan, nid amgen Llanylldud fawr, Llanilltyd Gŵyr, Llan- ylldud faerdre a Llanylldud Glynn Nedd. 2. Cattvvg ab Cynlais ap Glywis ap Tegid Brenin Morganwg, ef oedd gar Illdud, ag a wnaeth Gor i fil o Saint yn Llancarfan a’r lie hynny a fu enwog iawn am Dduwioldeb, a phob dysg er a fedri’r a Chattwg yn Benraith ar oil o naddynt, (it is rather strange that Cynlas and Gwynlliw should be the same person*) 3. Lleufer Mawr ab Coel ab Meyryc, ydoedd frenin ar Ynys Prydain, ag yn byw yn Llandaf, ag ef a wnaeth Esgobaeth yno gyntaf ag a roddes gyfoeth i Gor Eurgen i gant o saint, ag a wnaeth Gor yngwynedd y lie a elwid wedi hynny Bangor is Y Coed, ag Arthur wedi hynny a roddes gyfoeth i Gor is y Coed ag a wnaeth yno saith Mintai yn ol y cynghorwyd cf gan Ylldud. A Lleufer ab Coel a fu’r Brenin Cyntaf a wnaeth Drefn Gwlad a Chyfraith ar y ffydd ynghrist, ag a wnaeth Dair Esgobaith nid amgen Llandaf a Chaerwyryl, a Chaerfelyn, a’r tair Esgobaeth a fuant y rhai cyntaf yn Ynys Prydain. * Eglur yw mai synniad Iulo Morganwg yw’r un Saesneg ymma.—An IoLO. Ilid Sant Gwr o’r Israel a ddaeth i’r Ynys hon gydag Eurgen Santes ag efe oedd y cyntaf yn dwyn Ynys Prydain i’r ffydd ynghrist. Illtud a vvnaeth Saith Eglwys, ac a ddodes saith mintai at bob Eglwys, a Saith cylfar ym mhob mintai, a saith sant ymhob Cylfar al Saith Eglwys 7 Saith Mintai 7 49 Saith cor cylfar 7 343 Saith Sant 7 N ■£* O A chynnal mawl i Dduw a gwcddi yn ddiorphvvys ddydd a nos gan ddeuddeg Sant o leenogion o bob mintai Illdud a ddug dri hwylbren Tri thop Castell: chwech dart o aur— Ef a wnaeth Illtud Farchog a sant saith Eglwys a saith Llann, a saith Mintai at bob Llan, a saith Gell ar bob Mintai, a Chor o bob Mintai, a saith Lleen ymhob Cell, a chynnal mawl a gweddio Duw gan ddeuddeg sant o bob Cor ddydd a nos heb orphwys Illtud farchog ef a a ddug ariant dri hwylbren. Tri thop Castell aur, a chwech dart o’r aur, (y tair hwylbren dros ei dair ysgol ai dri thop Castell dros ei dair cor Saint ai chwech dart aur dros y chwech Eglwys a wnaeth ef er dysgu’r ffydd yng Nghrist, a chyf- riw rif Llannau. ag yr oeddynt oil yng Nghaer Worgorn, ym Mor- ganwg, lie y gelwir yn awr Llanilldud Fawr. ag eraill o lannau a wnaeth efe yn y wlad honno. Gwarthan fab Dunawd fab Pabo Post Prydain a fu Beriglawr Cattwg yng Nghor Garmon, a Chattwg ai danfones efe ai frodyr Deinioel a Chynwyl i arllwybraw Bangor ym Maelor ynglann Dyfrdwy. ag o ddoethineb a dwyfoldcb y Tri brodyr hynn ydd aeth honno yn urddasolaf Ag amlaf ei Saint o holl Fangorau Ynys Prydain, a hi a dorrwyd gan y Saeson Paganiaid yng Ngwaith Perllan Fangor, ac yno y lias llavver o’r Saint ag eraill a ddi- anghasant a aethant yn Saint ym Mangor Enlli ag o hynny ydd- aeth Enlli yn amlaf ei Saint a chlodfavvrusaf ei Gwybodau o’r holl fangoreu a geid yng Ngwynedd, a rhoddiau Brenhinoedd a Phen- defigion a Bonheddigion iddi yn amgen a mwy nag i un arall. Gwarthan a las gan y paganiaid Saeson yn rhyfela yn y Gogledd, ei Eglwys ef Llanwarthen yn Nyffryn Clwyd. Llyma Enwau Celloedd Cor Illtud, Cor Mathew Cor Marcus, Cor Lucus, Cor Ieuan, Cor Arthur, Cor Dewi, Cor Morgan, a Chor Eurgain, a chor Amwn ag Illtyd yn Benrhaith ar yr wyth Gor hyn, Ag envvi’r Lie Bangor Illtyd, a theirmil o saint. Yng Nghor Dyfrig yr oedd y Corau hynn sef Cor Dyfrig Cor Arthur, Cor Jiliws, Cor Aran, a’r rhain oil ynghaer Lleon ar wysg, a Chor Dyfrig a Chor Meugant ar lan Gwy, a Chor Llan- daf a Dyfrig yn Ben rhaith arnynt oil a dwyfil o Saint, Bangor Aidan a Saith Gôr a dwyfil, a’r enwau’r Saith niwar- nod yr wythnos. Cor Cattwg yn Llancarfan a thair Cell a mil o Saint, a dwy Gell ynglyn nedd iddo. ConCyby ymôn a phumcant o saint a Chybi’n benrhaith. Cor Eurdeyrn ab Gwrtheyrn yn Llaneurdeyrn ymorganwg ag Eurdeyrn yn Benraith a Mil o saint. Cor Dochwy ymorganwg a mil o Saint. Cor Gadfan yn Enlli i ugainmil Saint ag nid oedd yno Gell- oedd eithr pob un fal y mynai a gwedi ugainmil saint e fu Enlli yn Gor o Gell i bumcant Sant. Cor Mechell ym Môn i Gant Sant. Cor Dewi ym Mynyw i bumcant o Saint Cor Teilo yn Llandaf i fil o saint, Cor Cawrdaf ymorganwg i dri chant o Saint Cor Dyfan yn Llan Daf a Dyfrig yn Benraith, Cor Ffagan yn Llansanfifagan, a ffagan yn Benraith, Cor Elbod ym Mangor Elbod yn Arfon ag Elbod yn Benraith- raith ar bumcant o saint, Cor Tathan ynghaerwent ar bumcant o saint a Chor hefyd gan dathan yn Llandathan Ymorganwg i bumcant o Saint, a Thathan yn Benraith ar y Ddwy Gor yma. Cor Eurgan yn Llanilltyd i bedwar Sant ar hugain a hon a fu’r Gor gyntaf yn y Byd i ddysgu’r Efengyl, a’r ffydd ynghrist, Cor Sarllawc yn Llandaf i ddegsant ar hugain a Sarllawc yn benrhaith. Cor Elvan yn Ynys Wydrin i fil o Saint, GWYLIAU SAINT CYMRU, &c. Allan o hen “Galander” mewn Ysgriflyfr a ysgrifenvvyd ynghylch 1500, ym meddiant Mr. Thomas Davies o Ddolgelleu. IONAWR, ii Llwchaearn, 12, Elar a Llwchaearn, 13, I lari, Elian, 19, Gvvylystan. 23, Elli, 24, Cat- twg, 3, Malangell, CHWEFROR, 1, St. Ffred leian 9. Teilaw, Mawrth. 1, Dewi 3, Nonn fam Dewi, 5, Caron, 7, Sannan 11, Duw Paso, 17, Padric, 19, Cynbryd, 29, Gwynllivv, Ebrill, 5, Derfel, 7, Brynach, Lin. a Gwrnerth, 16, Padarn, 21, Beuno, Mai. 1, Philip a Iago—Asaph, 4, Melangell, 6, Isan borth Lladin 9, Gwyl Ofor 13, Mahael a Sulien, 16, Granog, 17, Noe i’r Arch, dilyw’n codi. 20, Anno, 21, Collen, 22, Helen frenhin- es, 27, Melangell, Garmon 29, Erbin, 30, Tydglyd, Mehefin, I, Tegla, 3 Gofen, 4, Pedroc, 13, Sannan, 15 Trillo, Geneu 16, Cirig 17. Mylling, 22, Al- banus, 23, Mifilia, 24, Ifan vawr 26. Turnoc, 30, Pawl, Gorphennaf, 1, Gwyl Gewydd y Glaw, 3, Peblic—4, Marthin, 6 Cofyl, 10, Saith frodyr. 11, Gowair, 13, Doewan, 17. Eliw, Cynllo, 27, Saith Gysgadur—31, Gar- mon Escob. Awst. 8, Illog yn Hivnant, 15, Gwyl Fawr fawr, 18, Elen, 22, Gwydd- elau, 27, Feddwid, 29 Ifan fechan, Torfynygl, Medi, 1, Silin,—2, Sulien, 4, Rhudd- lad, 5, Mechell, 6, Idlos, 8, Cynfarch 9, Y Ddelw fyw, 10, Eigion, 11, Daniel, 20, Gwen- frewi—24, Tegla Mwrog, 25, Beugan, 30. Nidan. Hydref. 1. Silin a Garmon, 5, Cynha- fal, 8, Cain,—Cammarch, 9, Cynog, 10, Tanwg, 15, Tudur, 21, Gwryddor — 23, Gwnog, Noethan, 31, Dogfael. Tachwedd. 3, Clydog Christiolys Gwenfoe, 5, Cybi—6, Cydnerth -—Ed wen, 7, Cyngar—8 Tys- siliaw Powys, Cynfarwy, 9, Pa- bo Post Prydain, 11, Marthin ir. Edeyrn, 12, Padarn, Cadwa- Clement, 27, Gallgof, 29, Sadwrn, ladr, 13, Gradifel, 14, Meilig, 15, Rhagfyr Machudd—Mechell, 17, Afan, 1. Grwst a Llechyd, 5, Cawr- 21, Digain—22, Dyniolen, 23, da, escob 6, Nicolas * Padrig ab Alfryd ap Goronwyt ap Gwydion ap Don ap Dar- onwy Padrig ap Mawan, ap Alfryd ap Goronwy ap Gwydion ap Don, ap Daronwy o Dir Llychlyn a Brenin Mon. Plant Urien Rheged. 1. Owain Marchog or ford Gronn, a Iarll y ffynon,—2. Pasgen, Cyff Cenyddol Gwaed Brain. 3, Rhun, 4, Elphin, 5, Cyndeyrn, 6, Rhiwallon, 7, Cadell, 8, Garth ap Urien. 542 bu farw Deinioel Escob Bangon; ag y gvvnaed Theon escob Caerloyvv yn Archescob Llundain. ag y bu farw Samson archescob Caerefrawc. marvv Dewi hefyd. Meyryg Brenin Morganwg a roddes ar ei fedydd y Tir i Dduw a Theilo ag Escyb Llandaf dras fyth y Tir Cyfoeth a’r Breiniau ac o hyn y ddaeth yn ddefod rhoddi Tir i Dduw ai Saint ar fedydd, a lleni bai bedydd ar Aberth Corph Crist, canys cadarnaf llw ar bob llw yvv a wnaler ar fedydd neu Aberth Corph Crist.— (Llyfr Antoni Powel 0 Lwydarth.) Segin Wyddel Sant o Gor Ultud, Llanmihangel y Bontfaen, ag Eglwys iddaw yng Ngwynedd. *Y Gwyliau uchod a ganlynant “Hen Galander ” Amaethyddiaeth, yn yr ysgr rag-enwedig; ond gann fod y ddalen ag oedd yn cyssylltu y cyfryw ddosparth ag un y gwyliau ymma, ar goll, ymddengys gwall yn y gofrestr honti. Rhwng y ddau ddosparth y mae Iolo Morganwg, yn ei adysgrif, yn dywedyd fal hynn : — “ Y mae’r ail ddalen ym Mis Rhagfyr ar goll.”—An I01.0. t Goronwy Waredrfaivc—maun arall. DAMMEGION CATTVVG DDOETH AP GWYNLLIW AP GLYWIS AP TEGID AP CADELL DEYRNLLWG. I. DAMMEG Y WADD AR HEDYDD. Y WADD ar un bore teg o Fai tesog ysblennydd a ganfu’r hed- ydd yn entyrch awyr yn canu goslef gorfoledd; gwae fy nghynged, ebe hi, na bawn hedydd ac nid Gwadd, cawn esgyn ehangder di- rwystr yr wybren lie ni chawn am lluddiai’n fy nhaith, ag yng ngoleuni ryddle’r nwyfre cawn ganu fy ngvvala gan lawenydd bodd calon; lie ydd wyf yn awr yn gorfod ymdrafferthu yn clodio’r ffordd ydd af drwy’r ddaear gated garegog heb fymryn yn rydd o’r ffordd y Cerddwyf. lie nid oes na goleu na gweled na dim ond llwyrdeb tywyllwch im ymbalfalu’n galedgamp drwyddo, a chyda bod y gair oi phen gwelai walch yn gafaelu ar yr hedydd ag yn ei lladd ai bwytta, yna gan feddwl gwell y dywed y Wad, clod i Dduw fy mod yn vvadd mewn diogelwch er maint fy nhrafferth am helbul, am bod ynghudd dan ddaear a thywyllwch lie nid oes o walch nag i arall o reipus am gwel, nid gwynfyd heb ddiogelwch, nid diogelwch heb drafferth. Bodloned pawb i’r cyflwr a’i rodded ynddo gan Dduw a wyddai yn well na dyn beth oedd oreu, ag a wnaeth o wir gariad a weles yn oreu i bob byw a bod. II. DAMMEG Y GWR A LADDWYS EI FILGI. Yr oedd gwr gynt yn byw yn Abergarwan ag iddo wraig ac un mab o unig blentyn yn faban yn ei gawell, myned a wnaeth y wraig yn ei golychwyd, y gwr a glywai lafar bytheuaid yn ymlid Carw ar ei dir. mi a af yn erbyn y cwn ebe efe fal y cafTwyf y ran o’r carw am dylu a minnau yn Arglwydd y tir, myned a wnaeth a gadael ei blentyn yn ei gawell yn cysgu ai filgi yn gorwedd ar ei bwys. Tra bu ym maes y gwr, dyfod a wnaeth ceneu blaidd i’r ty ac a fynnai !add y plentyn ai Yssu, yna’r milgi a ymladdwys yn galed a’r blaidd ac ai lladdwys gwedi hir ymdrin a chael ei glwyfaw yn friwedig, ac yn hynny o ymdrech troi a wnaeth y cawell wyneb i wared, pan ddaeth y gwr yn ol i’r ty y milgi a gyfodes yn waedlyd i roesawi ei feistr gan siglo ei gynffon ai ben arno yn garedig ond y gwr gan weled gwaed ar y milgi ac yn llynwyn ar y llawer a feddylwys ir milgi ladd ei unig blentyn ac yn ei wyn o lid ac amhwyll gwan y milgi ai gleddyf a wnaeth ai ladd. gwedi hynny wrth droi’r cawell i fynydd gwelai’r plentyn yn fyw ac yn iach diniwed, ac ar bwys y blaidd yn farw, ar milgi yn friwedig gan ddaint y blaidd, ac edifar y bu gan y gwr hyd ynghlais amhwyll. ac o hynny y cafad y ddiareb, cyn dial gwy- bydd yr achos. ag ystyr ddwywaith cyn taraw unwaith. ac am a fu o hynny y dywedir mor edifar a chan y gwr a laddwys ei Filgi. a gwaith byrbwyll nid gwaith ystyrbwyll. ond fal y gwr a ladd- wys ei filgi. Y Gwr a oddef i lid ddwyn y blaen ar ei bwyll a wna ddryg- waith nis gel Hr byth ei ddadwneuthur ac a bair edifeirwch tro fo byw. Da yw ffrwyno Hid rhag dialu yn angyfiawn, fal y gwnaeth y gwr a laddwys ei Filgi. III. DAMMEG Y DDAU BYSGODYN. Dau frithyll yn canfod rhwyd pysgodwr yn eu hymlid a ym- gynghorasant au gilydd pa fodd y diengynt, mi a wanaf yn ddwfn i’r llaid ebe un onid elo’r rwyd heibio. nage, ebe’r Hall afian yw hynny o le. mi a neidiaf i’r tir sych lie nid rhaid ofni rhwyd i’m gwarchae a hynny a wnaeth efe, ond cyn bod yno ennyd efe a deimla angerdd y tes y peth ni wyddai cyn hynny am dano a sychder anesgorawl yn ei faeddn. Gwae fi ebe efe na wanaswn gyda nghyfaill i’r llaid nes myned o’r rwyd heibio gallaswn drwy wneuthur felly a gwiliaw’n ofalus rhag Haw ddiangc o rwyd pysg- odwr hyd ddiwedd fy ocs naturiol lie ddwyf ynawr yn hyn o le yn trengi gan sych a gwres heb feddu na thraed nac adenydd er cyrchu’r dwr y daethum o honaw, a marw y bu. am hynny dy- wedir mal y pysg ym maes or dwr, a gwell i ddyn y drwg a wyr na’r drwg nas gwyr. gwnaed pob un ei oreu yn y cyflwr ai doded ynddo gan Dduw. x IV. DAMMEG Y CEILIOG RHEDYN A’R FYRIONEN. MYRIONEN a fu’n ddiwyd tra fu’r haf i gynnal ei ossymaith y maint o bob cyfraid a ddigonai ei hun ai deulu dros y gauaf. a phan ddaeth y rhew ar oerfel o wynt a gwlaw ac eira yr oedd ef gydai wraig ai blant ai boll dylwyth yn ddigongael a llawen yn ei dy ai dyddyn. Ac ar un brig nos oer yn Rhagfyr efe a glywai alw wrth ei ddrws, Pwy ydvvyd ebe’r Fyrionen ? car yt ebe’r atteb. Car ebe’r Myrionen dywed imi’th enw nid er nac ofn nac er drwg ond er gwybod pwy ydwyd. Dy frawd ffydd ydwyf y ceiliog Rhe- dyn, ebe’r atteb, a dyfod attad i west yr ydwyf fal y mae defod ceraint. pa le buost drwy’r haf a’r cynhaiaf ebe’r Myrionen. na chawswn dy weled a chael gennyt gymmorth i gynnull yr yd ar gwair ar cynnyd. Llemmain a chanu fy ngoreu ar hyd y meus- ydd meillionog ar tes claerwyn er diddanu pob byw am clywai, ebe’r Ceiliog Rhedyn, Dos, ebe’r Myrionyn. at a gawsant eu di- ddanu gennyd, ni chefais i fawr o hynny, nac amser ychwaith gan bres fy nghynhaiaf i wrando arnat. ynawr y mae amser canu gyda ni, dos di a gwna drosot dy hun fal y gwaethum innau. Troi ymaith yn drist a wnaeth y Ceiliog Rhedyn ac nid pell oddiwrth y drws y cafwyd ef y boreu dranoeth wedi rhynnu a newynu hyd farw. ac o hynn y dywedir am bob annarbodus, fal y ceiliog rhe- dyn ar y Tes, a goreu celfyddyd diwydrwydd. ac a fo gar iddo ei hun a gaiff bob un arall yn gar iddo. ac, a lafur tra phery’r haf a gan drwy gydol gauaf. A wnel ei ran a wyr ei fan. V. DAMMEG YR ADARWR A’R CYLCHWR. ADARWR a Chylchwr a aethant i goed, yr adarwr y gyffylocca, ar cylchwr i gynnull ffynn cylchau, a gwedi myned o honynt nep- pell o gerdded, a phob un ai lygad am a geisiau, ebe’r adarwr, mi a welaf gyffylog ; p’le mae ? ebe’r Cyclchwr, docco lie mae oth flaen yn gymmwys, ebe’r adarwr ym mon y llwyn gwern occo lie gweli’r lie goferllyd occo ar ei bwys, docco fe! y llwyn gwern ! y lie goferllyd ! ebe’r cylchwr, ai gerllaw’r ffon cylch ccco y mae? y ffon cylch! pa le mae dy ffon cylch di? ebe’r adarwr. docco lie mae ar fon prysgollen a weli di yn union o’th flaen occo, ebe’r Cylchwr. ni welaf ddim o’th gollen na’th ffon cylch, ebe’r un, ra minnau na’th gyffylog na’th lwyn gwern, ebe’r Hall, ag fal hynny y mae ymhlith pob ryw ddynion. y mae llygad pob dyn or byd bob amser yn bwrw oi amgylch am a chvvennych ei gael. acebrwydd iawn y gwel a fo debyg i hynny. lie nas gwel na fo tawr iddo er amlycced y bo. a gwir yw’r diarhebion, sef Craff pob llygad a gais —a—Hawdd y gwel llygad chwannog: a, Llygad dichwant nis gwel er amlycced y peth—A llygad ceisiad a wel yn graff, fal yr Ada'rwr a’r Cylchwr yn y coed. VI. DAMMEG Y GOF AI AIR DA. Gof gynt a gafas air da iawn a chlod am wneuthur Celfi min tra rhagorol, a Gwr a erchis gantho fwyall dda, ac addewid oi chael a gafas. a phan oedd y Gof yn gweithio ar y fwyall, y dur dan bwys yr ergyd a dasges ymaith. Meistr! meistr! ebe gwas y gof, y mae’r dur wedi tasgu ymaith! pwya di’r haearn ebe’r gof, os ydyw’r dur ym maes mae’r gair ym mewn. ac fal hyn y mae yn y byd. ni waeth pa ddrwg a wnelo undyn gwedi y caffo air da, na pha ddaioni a wnelo undyn gwedi y caffo air drwg, neu cyn y caffo air da, a gwir y diarhebion, gwyn ei fyd y gwr a elo gair da am dano. —a, Dedwydd a gaffo air da, a nythed drwg ynghesail gair da. neu o fodd arall. Cais nyth y drwg ynghesail gair da. a mynych y syrth mefl o gesail gair da. fal y bu i’r gof ar dur yn y fwyall. ac am hynny nid diogel ymddiried yn fawr i air da nebun or byd. gwae a gaffo air drwg yn ieuangc, a chan mwy gwae a fo iddo air drwg yn hen, can nis gellir diwyg ar hwnnw. VII. DAMMEG Y TWRCII AR GOG. Twrch yn ymloi’n y llaid budr a glybu Gog ar frigyn uchaf y berllan yn canu ar awr anterth tesog ym Mai, a chan ddangos ei drwyn trwylledig iddo, ebe fe, rhyfedd gennyf y drafferth a gymmeraist i dringo cuwch i ganu gwccw mor ddiflin ag yr yd- wyd, lie nid oes neb a ry’r ffado fechan am dy gaingc a lie nid oes itti les yn y byd o honi. nid felly y mae, ebe’r Gog, yr wyf fi yn canu gan lawenydd dyfod haf a thes claerwyn, ac yn ymwynfydu yn fy nghan ai hachos. ac nid oes namyn tydi a’th fath yn y byd o fyw a bywydol nad yw yn llawen ganthynt fy nghlywed yn dat- gan iddynt goelfain newyddion da ddyfod hirddydd haf a hinon. da gan bawb fy ngweled am clywed, hen gyfaill cariadlais wyf iddynt ac nim niweidiant na dyn, nag un rheipus yn y byd nac o adar na milod a vvypper am danynt onid tydi pei bai yn dy allu. lie nid oes it, er gwynfyd immi, na gallu na deall i wneuthur i mi ddrygder, eithr tydi, yn ymloi’n dy fudreddi, nid hoff gan neb, cas gan bob llygad yr olwg arnad. drvvg a wnai di ymhob man lie bythot. newydd drwg yw dy fod ti yn unman ba bynnag, ag oni bai am y trwyll a ddoded yn dy drwyn, diwreiddio a difethu’r cyfan o’th amgylch a wneit, eithr yn ol itti ymdewychu dy ddognedd ar a ffieiddia bob byw arall, ti a leddir am dy frasder, lie ni chais neb fy lladd i, ond gwaefiaint na bai’n hwy fy nyddiau, ag nid oes les i neb o honot ti oni dderfydd am danat. Ag yn ail i’r twrch am y Gog y gwed y Cybydd am bob hael gwybodaethgar, yr hwn a wna les a diddanwch i bob rhywiog ei anian, lie nid oes ond afles i bawb or cybydd tro fo byw. cans 'drygu pob byw a bod a wna efe er cynull golud ac ynddynt yr ymfudredda, ac nid ymattalia oni bai fod cyfraith a chosp yn ei luddias yn ail i’r trwyll yn nhrwyn y twrch. pan bo marw y cyb- ydd ac nid cynt y ceir lies o hono, yn ail i’r Twrch ai fola tew. ni chydfydd hael ag anhael, ag, nid unnaws gwyraws a gwern. ag. ni chlyw’r llwynog ei ddrygsawr ei hunan. nid drewdod yn nhrwyn twrch ei fudreddi. nid cynghais Cybbydd ag Anghawr, mwy na’r Twrch yn y budredd a’r gog ganiadgar. ar y gangen. VIII. DAMMEG YR HEN WRAIG AI HEDAFEDD. Hen wraig yn fam i lawer o blant ac wyron yn gweled anghyd- fod rhyngddynt, au gelwis ynghyd ger eu bron, a phan ddaethant nid llai nag ugain o honynt. dygwch immi, ebe hi, bob un o honoch bellen o edau, a hynny a wnaethant a cymmeryd o un or pellenni edefyn ungor a rhwymaw dwylaw y gwannaf oi hwyron. ond buan y torres y mab bychan ei rwymau; rhwymaw ei ddwylaw ag edefyn oedd gryfach o bellen arall, a hawdd y torrcd hwnnw, ag yn unwedd y bu a phob un arall o’r pellenni, nis gellid rhwym didor ag un o honynt. torrid y cryfaf yn ail ir gwannaf. yna peris yr hen wraig iddynt gyfrodeddu yr holl bellenni yn un rhaff. a hynny a wnaethpwyd, gwedi hynny y cymmeres yr hen wraig o honaw ac a rwymes ddwylaw y cryfaf oi meibion ag nis gallai mewn modd yn y byd ei dorri. Gwelwch ebe hi, maint cadarnach yr edau yn gyfrodedd nag yn ungor, felly chwithau fy mhlant am hwyron. tra bo’ch yn ymwahanu pob un ar ei ben ci hunan, y nail 1 yn anghydgais ar Hall, havvdd i bob un a chwennych eich gorfod. ag nid oes na chais orfod, a fo galledig iddo, namyn o fil ; ond ymgydlunwch yn un ach gilydd yn gydgyfrodedd. a chadarn y byddwch heb alledigaeth i elyn o’r byd eich gwrthladd. ag o hynn y cafwyd y ddihareb, cadarnach yw’r edau’n gyfrodedd nag yn ungor—a diarheb arall a wed, nid cadarn ond cydnerth, ac medd un arall, Hawdd taflu’r mynydd ir mor yn ol ei wahanu y naill garreg oddiwrth y Hall. IX. DAMMEG, YR YSGUTHAN A’R BI. Y Bl a ganfu’r Ysguthan yn gwneutbur ei nyth yn drwgl iawn ac anghelfyddgamp, ac a roddes iddi gynghor ac addysg gan ei dangos a dywedyd wrthi, dod frigyn y ffordd hyn, a brigyn y ffordd yna, un y modd yma, ac arall y modd hynn ar modd. a thi wnai’th yn gywair yn gadarn, ac yn llettŷog a chynnes. mi wn ! mi wn ! mi wn ! ebe’r ysguthan, ag er hynny myned yn y blaen ai gwaith a wnai hi yn ei hen ffordd anghelfydd yn ol ei harfer. ar Bi fyth yn ei dangos gan geisio gyrru addysg arni. ond mi wn. mi wn. mi wn. oedd holl attcb a diolch yr ysguthan heb ymwellhau’n ei chelfyddyd na chymmeryd atti’r gronyn lleiaf o addysg. os gwyddost pa ham ynteu nas gwnei ? ebe’r Bi. ac yna ei gadael ar ei hen ffordd ei hun, gan weled yn ofer ei dangos. Ag o hynn y mae’r ddihareb, Mai y Bi ar ysguthan, a, mi wn, mi wn. fal atteb yr ysguthan. a. nid anghelfydd ond ysguthan. a dihar- hebion eraill a ddangosant yr un peth sef, nid hawdd gyrru dysg ar ddoeth yn ei olvvg ei hun ; a, nid hawdd y cymmer anghelfydd ei ddangos, call pob ffôl yn ei olwg ei hun. nid hawdd dwyn gwr oddiar ei gamp, a, ni wyr neb lai na’r hwn a wyr y cyfan. Hoff gan ynfyd ei gwnwppa. ac eraill nis gellir eu dysgu gan ddiffyg deall anianawl arnynt, am y rheiny diarhebir, nid hawdd tynny mer o bost, ni cheir o un llestr ond a rodded ynddo, nid hawdd gyrry y mhennydd ym mhost clwyd. nid hawdd o fran y gwneir Eos. X. DAMMEG Y GWR AR LYGODEN. Gwr bonheddig Aberthog yn rhodio’r Meusydd brydnawngwaith gwlyboer o Ragfyr, a ganfu gwr o gloddiwr dan wasgawd y clawdd yn bwytta bara haidd sych dienllyn ac yn yfed dwr o’r pyllwyn ger ei law, gan gwynaw a gwedyd. “ Gwae fi ! dyma fyd gwael arnaf, yn gorfod gweithio’n galed ar ymborth na’m ceidw ond o fraidd yn fyw, a llai na digon o honaw, tra fo fy meistr yn byw’n fras ac yn segur, a minnau’n cael dim gwell na hynn a gweithio’n galed am dano, ac arno ef nid oes na gwaith na gorchwyl.” a chyda hynny y gwr bonheddig yr hwn oedd ei feistr a ymddangoses iddo. beth ebe fe a fynnit. “ byw ychydig well nag yr wyf ’ ebe’r gwr. pei cait fyw ar yr un ymborth a’th feistr, ebe’r gwr bonheddig, ai ymfoddlonit ti i hynny heb chwennych amgen, gan weled dy ddi- gon ? gwnawn yn llawen ebe’r gwr, ac ar lawer llai na hynny boddloni a wnawn, a wneit ti ei orchymyn os hawdd a dilafur y byddai, ebe’r gwr bonheddig, gwnawn ebe’r gwr yn llawen a chyda pob ufudddod a chariad a gofal. or goreu ebe’r gwr bonheddig, dere gyda mi, mi yw dy feistr, a chystal y cei di’th fyd ac y mae arnaf finnau. myned eill dau hyd y plas a wnaethant, ac yno y dangoses y gwr bonhedd iddo ystafell mor wych ar gwychaf yn y plas ac ynddi wely o fanblu alarchod o fewn i babell sidanwysg oreuraid ac ar y gwely y meinaf o liain ar rhywioccaf o wlan yn ganheidliw harddwych a Hyl oreuraidwaith nodwyddgrefft ar y cyfan. ac yn yr ystafell pob costus o ddodrefn a phob tacclusder ardderchowgwych. yn ddiddan i’r olwg ac yn drefnusdeg at bob achos a ddymunid. gwedi hynny rhoi am dano’r gwychaf ar cost- usaf o bob gwisgoedd bonheddigaidd hyd nad oedd gwychder a ellid ei ddychymyg nas gwelsid yn ei gylch. yn ol hynny dodi gweision a morwynion esgudlym ufuddbarch llawgywraint i weini iddaw ar frys y peth a ddymunai. Yna gosod bord gostuswaith ac arni liain weithiedig ag addail arianaid ag euraid a sidanaid. ac ar hynny y goreuon ar moethusaf o bob bwydydd a diodydd, yn anif- eiliaid ac adar a physg a phob miodfwyd blasusber, a phob ffrwythau coed, a phob gwin a medd a chwrw a bragod, ac ymhlith y dysgl- eidiau un dysgl gwarcharedig, Ebe’r gwr bonheddig wrth y gwr, hyn oil y sydd itti a chymer o honynt dy wala hyd eitha, a llyma’r gweision ar morwynion a ddug itti ychwaneg y pryd y bot yn chwennych. eithr yr hynn a rodded yn y ddysgl gwarchar- edig fy rhan innau o’r wledd y sydd ynddi, ac nid cennhadedig itti gyffwrdd a’r ddysglaid honno nac ymdawr o honi na chymaint ac edrych ar y sydd ynddi. Ufudd a llwyr ufudd ith arch ath orchymyn, ac felly y bu dros ychydig ddyddiau. eithr ar un diwar- nod gwedi ymginiawa yn foethus daeth chwant ar y gwr wybod pa ddanteithfwyd goreuryw oedd yn y ddysgl gwarcharedig, a thra’r aethant y gweinyddiaid o’r ystafell codi’r gwarchar a wnaeth y gwr, a buan y llemmis allan lygoden ac amgcn na honno nid oedd yn y ddysgl ronyn o ddim yn y byd. Yna y gweles y gwr ynfytted ei drachwant a’i orchwilgarwch, ac ni wyddai gan ofid calon beth a wnelai. a gwedi dwyn ymaitb yr arlwy y cafas y gwr bonheddig y lygoden ar goll. a danfon am y gwr a goleddasai atto a -wnaeth, Gwel ebe’r gwr bonheddig pa beth a ddaw o dra- chwant a thrachwilgarwch tu hwnt i’r hynn a’th dorai, a nid digon o bob peth wrth fodd dy galon oedd genyt. ai mawr o boen oedd itti gadw yr un gorchymyn hynaws a roddais arnad a gwneuthur yr arch geisiais yn garedig gennyt yn dal am y cyfan a roddais itti? eithr ynawr am nas gwnaethost dos ynol ir clawdd a ba le a’th gymerais a bydd foddlon neu anfoddlon fal y gallot ir hynn a ddyly’th lafur a’th orchwyl yno, ni chai yn hwy aros yma. ac ir clawdd y gorfu arno ddychwelyd. ac yno y deallodd ei ynfydrwydd ac a vveles mai gwir y ddiareb gormodd o esmwythder sydd annodd ei drin—a cos din taeog ac efe a gach yn dy ddwrn. a, pa fwyaf y geffir mwyaf i gyd a geisir. a ni wel y trachwant fyth ai ddigon, ac ni wyl y trachwant fyth ei fai onis tyrr ei wddwg fal y bu i’r gwr a’r lygoden. a, Trachwant a dyrr asgwrn ei gefn ei hun, ac, anfoddlon y bydd anfoddlon er maint a gaffo. yn ail i’r gwr ar lygoden. ac nid esmwyth trachwilgar oni wyppo liw mhennydd tin ci. a, Trachwant a fydd trachwant er maint y rhodder yn ei safn. a ni ymfoddlonir i’r corph oni cheir y coludd, nac i hynny onis ceir a fo yn y coludd a phan weler a fo hynny mwy fyth yr an- foddlondeb. gan ddiwyno’r dwylaw a fuassai heb gael hynny yn lân, felly y gwnaeth y gwr a ollyngwys yn rydd y lygoden. XI. DAMMEG Y GWR A’R ABWY YN EI LA WES Dau wr gynt, au henwau Eidiol ac Eidwyll oeddynt yn byw yn yr un pentref, a chan bob un o honynt ei wraig. glan a syw yn ei gwaith a’i gorchwyl oedd Gwraig Eidiol, a threfnus a doeth ymhen ei theulu, a da iawn ei gair ymhlith ei chymmodogon. a pherchit ei gwr o barch iddi hi. Aflan. a swglwyd a budreddgar oedd gwraig Eidwyll ac annhrefnus ac annoeth ymhen ei theulu, ac nid oedd a ddywedai air da am dani ymhlith ei chymodogion, ac ammherchit ei gwr oi hachos. ac nid oedd namyn drwg o gamp ar bob gair a gorchwyl iddi. A’r gwyr hyn ar ucha diwarnod o haf ar faes eu eystref yn lladd gwair. Eidiol a welai Eidwyll yn aflan ei wisg a brattiog, ac aflan ac afiach ei fwyd a’i lynn. gofudredd ac anferchwch ymhob peth parth ac atto. ac arno: Ac amgen na hynn ymhob peth Eidiol. glan a threfnus ei wisg ai ddiwyg oedd ef, glan a syw ei fwyd ai lynn. glan a syber ymarwedd a moes. Yna y dywed Eidiol fal hynn wrth Eidwyll, Rhyfedd yw gen- nyf dy gynnal gyda’r cyfryw a feddi o wraig. lie ni chai erni namyn aflwys ac aflan, ac annoeth ac annvvyn yn mhob peth. ac ammharch itti gan bawb oi hachos. Arfer, ebe Eidwyll. arfer a wna gynnefin ar bob peth. nid oes ar a welir yn y byd namyn o’i arfer, arfer a ddygymmydd a phob peth. Arfer yw’r gwely esmwyth ar ba un y cwsg bob peth. ni chlyw cydwybod a’i blino lie gor- weddo ar wely arfer. Bu amser nas carwn a weli o wall, ac yr awr honn nid yw gas gennyf. eithr gorwedd yn ysgawn y mae ar fy meddwl. Nid felly y byddwn i, ebe Eidiol, eithr ei gadael, a myned lie nas gwypai fy mod, a’r lie y cawn a fai wrth fy modd. lie nas caid a’m difwynai yn fy mharch am diwyg. Mi a’th glywaf ebe Eidwyll. ac yna tewi. gan amdroi yn ei feddwl a wnelai er dangos i Eidiol a ddichonai arfer a chyn- nefinder. Yr ail ddiwarnod. a hithau’n des cadarn. Eidwyll a welai wisg Eidiol yng nghwr llwyn, ac efe a wybu’r man lle’dd oedd Abwy drewllyd, yna torri darneni o honaw a’u dodi ym mhlygiadau Llewys Eidiol. yr hwn pan y gwisgai ei ddilledyn a glywai ddrewdod aruthrol yn ei amgylch ag a gwynai ragddo. a phob gair atteb a gai gan Eidwyll yn anghyfachos. cwynaw’n y blacn. cwyn ar ol cwyn a wnai Eidiol. oni leihâes ei fynychder, ac or diwedd darfod yn ddim, a thaw arnaw. ymhen amser Eidwyll a ofynes i Eidiol am y drewdod. yr atteb, dywedyd ei ddarfod, ac nas clywai mwyach. Felly, ebe Eidwyll. arfer a wna gynnefin ar bob peth, a chynnefin a fydd esmwyth dan bob peth; yna dywedyd fal y bu. a phan ai clywes Eidiol. Drwy nerth Duw. ebe fe, ni fydd pellach yng nghyd tydi a mi ; aros lie ’ddwyd, a bydd ag ydwyd. mwy nis byddaf lie am llygrer gennyt, nag ynghyflwr y gellit arnaf gynnefin a pheth ni wedd ar ddoeth, a syw, a syber. Felly ymwrthod yn llwyr a chyfeillach Eidwyll, yr hwn ni weddai ei fod namyn ar ei ben ei hunan. ac o hynny y cafwyd y ddiareb. Arfer a wna gynnefin ar bob peth, fal y dyn a’r abwy yn ei lawes. a chynnefin a fydd esmwyth ar bob peth, fal y dyn a’r abwy yn ei lawes. ar wely cynnefinder o arfer y cwsg pob drwg hyd farw. am hynny gocheler ymarfer a drwg. ac ymwrthoder ac ef, ac eler lie nas galler llwgr oddivvrtho. scf ffoi oddivvrtho fal y ffocs Eidiol oddivvrth Eidvvyll. Arfer drwg a wna’r drwg yn arfer. Ac, Arfer nid havvdd ei anarfer. a rhag ymarfer a drvvg ymsvvyned pob Cristion, a phob doeth a chydwybodus, a phoed felly fyth. XII. DAMMEG CEINAN FERCH CEINWAWR. Merch oedd gynt o genedl rieddavvg y Cymry a elwid Ceinen ferch Ceinwawr, a thecca merch dan haul ydoedd : A myned a wnaeth y son am dani ymhell ag yn agos. a’r pell fal yr agos gan bob un. a phawb a chwennychent yn fawr ei gweled, a chyn ei gweled pob un ai dyfalai yn wenn fal od unnos, arall ai dyfalai yn ail distrych y donn, a rhai yn orllivv gwynn y calch ar gaer gerwyneb haul y bore, sef y defelid ei gruddiau yn harddach na rhos ymha rai y gwelir pob cymmysg o goch a gwynn, y naill yn cyflodd y lladd hyd nas gellir canfod y man y terfynant y lliwiau. ei gwefus- edd yn ddeulivv gwawr goleugoch yn ymgyfliw a gwynder dydd o fore haf tesog. ei gwynn ai gwrid y naill yn ymguddio yn y Hall ni welai neb ym mha le nac ym mha fodd. i bob melyn ac eurlliw y dyfelid ei gwallt, ai llygaid gleision yn harddach na ser yn yr wybren gannaid. ac am ei thwf ai hagwedd nid oedd a fedrai ddy- falu maint yr harddwch a gaid arni. mal hynn y dyfelid ar feddwl a dychymyg cyn ei gweled gan lygad. hagen yr un ai gwelai a farnai wall tegwch erni un ai gwyngalchai’n wynnach, arall a liwiai’n gochach ei gruddiau, dodai arall amgen o wrid ar ei gwefus- edd. duaw ei haeliau gan un, gorlliwio’i gwallt gan arall. rhy fyrr ydoedd gan un, rhy hir ymarn arall. pob un a fynnai ei gwellhau yn y modd a fai orau ganthaw ei hun, pob un a farnai’n hagr a fernid yn hardd gan arall. Gwedi hir yrru arni a fernid yn hardd a phrydferth gan un a chan arall, ni ellid erni namyn anhardd ac anferth, ac nis gellid arni faint y gronyn lleiaf ym mhelydr yr haul o’i thegwch ai lliw cyssefin. a hithau erbyn hynn wcdi myned yn atgas a gwrthun yng ngolwg pob dyn, ac nid oedd neb ai gwelai’n hardd, ac nis carai neb hi. nid oedd ai gofwyai, ac ni chaid na chaeai lygaid yn ei herbyn. gan ei barnu n ffieddiaf o bob peth yn y byd. a phan weles Geinan hynny a rhyfeddu yn fawr nad oedd ai hymgeisiai fal cynt, edrych yn ei drych. a phan y gweles hi’r lliw a’r llun a ddodesid gan bob un arni, bu ryfedd ganthi, ac anfoddloni yn aruthr, can nas adwaeniad ei hunan; yna meddwl am ymolch ac ymlanhâu o’r budredd a roddesid erni. a v gwedi gwneuthur hynny teg a serchog fal cynt ai gwelid. a phob un ai carai ac ai hymgeisiai, namyn y rhai a fynnesynt wellhau a wnaeth Duvv erddi fal y gwedwyd, a’r rhai hynny, cyd nas carant hi dan a ddodasant arni, ai gvvrthenwasant yn hagr ac yn anferth. gan nas mynnynt nad iawn ac er gwell y cyfan a fwriasent erni. canys nid hawdd gan annoeth gyfaddef ei annoethineb, ac ni fynn neb gydnabod ei fai; ac nid oes namyn Dedvvydd a gais ymchwel ar a fo gwell. Felly’r gwirionedd. pob un ai car ar ei dafod. a phob un ai llygra drwy yrru arnaw’r budredd a garo fe ei hun. ar oddeu dar- wellhâd iddaw. Sef y dodir y mawrgelwyddau arnaw hyd nad elo rhith celwydd arnaw yn gwbl, ac yna pawb ai cashâ. eithr taer yw gwir am y golau, ac ef a fynn er gwaetha’r gwaethaf ymddiosg ai ymgudd hyd yn y bo amlwg fal cynt, a hardd a hygar gan bawb ai gwelo namyn y rhai a fynnesynt ei anharddu a chelwydd ai lygru a thwyll gyfliwiad, diau nis ceir gan y rhai hynny gydnabod a chyfaddef a fu arnynt o fai a chamsyniad, a choegddychymmyg, a thwyll ymbwyll, canys diarheb a ddywed, ni chydnebydd ei fai a daerawdd ei fod ar yr iawn; a dyngodd y fran yn wenn ni chyf- addef, cyd y gwypo gystal a’r goreu ei bod yn ddu. ac a dwyllo arall efe a dwylla ei hunan yn fwy. pawb a geisiant y gwir ac nis gadawant ir gwir fod yn wir. ac un a hir yrro’r celwydd ar gred ai cred ei hunan o’r diwedd. DAMMEG ARTHUR A’R* HANNER DYN.* Fal yr oedd Arthur yn rhodio ynghyntefin dydd, ag yn Nydd Cyntefin Haf, ar hyd Dolydd gwyrleision meillionddail arogleuber, a phob blodeu gwydd a gwaen yn eu llawn harddwch o gylchon ag adar caneugar ymhob llwyn ag ar bob colfen deilgoed a dolgwm yn hy ergyd trisaeth o ddinas Freiniol Caerlleon ar wysg. a hoffder calon ganddo ganfod harddwch a thirionwch yr awr ar cyfarwel yn nechre mandes dydd haf ysplennydd—ef a welai rywbeth o led- hirbell yn dyfod tuag atto. yn egwan a golesg ei daith fal y tybid nis delai tan ymhen undydd a blwyddyn hyd tricham y dryw tuag atto, edrych o’i amgylch a wnai Arthur ac ef ynghanol ei wynfyd ni selwai ronyn ar yr eiddil o bell a welasai ar farw tros fyth. ond gan droi ymhen ennyd fechan ei olwg tua chammen y ddol. ef a Gap Taliesin, medd Iolo Morganwg. welai’r peth a welasai braidd hannercyn yn ol, yn dyfod yn nes atto nawran y ffordd a buanach, etto gwan ac eiddil ydoedd, edrych o’i gylch a wnai Arthur, a myfyrio dial ar y Saeson. a pheri difant llwyr arnynt, a chan edrych eilwaith oi amgylch efe a welai megis llederthyl hanner dyn yn dyfod iddei gyfarfod, ni ellid ynddo a ofnai Arthur, a gwrandaw ar gan yr adar a wnai, onid oedd yr hanner dyn yn ei gyfwysg, yn ei gyfarch yn llyn dydd da itti heddyw Arthur, dydd da i titheu’r hanner dyn, bydd ydyw a fyn- nit? Mi a fynnwn ymdrech cvvymp a thi, pa glod a gaf o ymdrech cwymp a hanner dyn, ebe Arthur, dos i’r ffordd. ac edrych ar wyneb y glasdon blodeudardd a wnai. Arthur ti a etiferi ebe’r lled- erthyl, a myned yn ol,—boreu nesaf y daeth Arthur ir un man a Thrystan ab Tallwch y gydag ef. a Thaliesin Ben Beirdd. a dyfod o’r hanner dyn erthylaidd fal y dydd o’r blaen a chyfarch a gofram i Arthur, ymdrech ag ef ebe Taliesin, mal y gorffer cyn y bo dyn cyfan. ni ddaw imi glod yn y byd o ymdrech ac erthyl ebe Arthur, a rhodio hyd obeli y ddol a wnai ar Erthyl yn cyf- arch Trystan. a Thrystan ynghyngor Taliesin, ai cyrchwys pa les i mi ymdrech ac am beth. ebe ef am dy ben Trystan, eber erthyl, ac ymdrech wrth gyngor Taliesin a wnaeth a rhoi llawr i’r erthyl, ti a enillaist fy mhen eber erthyl. do ebe Trystan a pha les imi hynny, os caf er werth genyt. ti a weli dal. cymmer dy ben yn rhad ebe Trystan, ni fynnaf i ben neb namyn cloffi troed buanach na chyfiawn DAMMEG Y LYGODEN AR GATH. Y Llygoden gynt a oedd yn rhodiaw mewn Tafarn Gwin, ac o ddryg ddamwain hi a gwympawdd mewn pylleid o’r gwin gerbron y tunelleu. ac yno llefain er nerth a orug, ac wrth y lief y Cath ar frys a ddaeth ac a ofynodd pa ham ydd oedd hi yn llefain felly : a’r Llygoden a ddywawd am y mod i ym mherigl o’m bywyd ac na allaf ymryddhau heb nerth. ac yna dywawd y Cath “ beth a roi di imy er dy ryddhau a’th dynnu oddiyna”? a’r Llygoden a ddywawd “beth bynnag a erchych mi a’i gwnaf” “o’r myni di i mi dy nerthu yr awr honn mi a fynnaf it ddyfod attaf pan yth alwyf gyntaf; a hynny a wnaf fi yn Uawen heb y Llygoden ; moes dy gred ar hynny heb y Cath, a’i chred a roes y Llygoden y gwnëi a fynnei hi.—ac yna y Cath a estynnawdd ei balf. as a dynnawdd y Llygoden o’r pwll ac ai gollyngawdd yn rhydd i redeg rhagddi, a threiglwaith pan yttodd y Cath yn rhodiaw a dirfawr newyn arnaw, dyfod cof a wnaeth iddaw ei ammod a’r Llygoden. ac ar frys dyfod a orug lie gwyddiad fod llochwes y Llygoden, a dy- wedyd o’r tu maes a’i lawnllef, “y Llygoden dyred ymma attaf fi i neges. Pwy wyt ti ? heb y Llygoden. y Cath vvyf fi. heb ynteu. na ddeuaf rhof fi a Duw, heb y Llygoden. Pam ? heb y Cath, poni roddais ti dy gred ar ddyfod attaf fi pan harchwyf it? Ie, heb y Llygoden, brwysg oeddwn i yna, ac am hynny ni chynhaliaf fi ammod yr awr honn. Felly yn awr llawer o’r bobl pan font gleifion neu mewn perigl a addawant wellhau eu buchedd ac na wnelont byth gammwedd yn erbyn Duw na dyn. Eisoes pan ddyhangont o hynny ni chynhaliant ddim o’u haddewid, gan ddywedyd, ie, mewn perigl yr oeddem ni yr amser hwnnw, ac am hynny nis cynhaliaf, megis y dywedir am ryw longwr gynt a oedd mewn garw fordwy a pherygl o’i fywyd ; ac addaw a orug i Dduw, er ei amddiffyn o hynny y byddei wr da tra fei fyw. a phan ddaeth ef i’r lan ac i’r tir dilys, dywedyd a orug: ahâ! Iesu! mi a’th dwyllais yn wir yr awr honn : ni byddaf wr da etto !* * Tynnedig o adysgrif Iulo Morganwg, a gynimerodd ef o Gasgliad Dammegion Owain Myfyr, a hwnnw o hen Ysgrif ar Femrwn tua’r flwyddyn 1300.—Ab loro. HEN DDAMMEGION. I. DAMMEG CENFIGEN YN LLOSGI El HUN. TALHAIARN, Bardd ydoedd a gwr dysgedig a chall a da oedd efe. a mab oedd iddo ai enw ef oedd Tanwyn a gwedi rhoddi dysg ac achlesu dawn ac awen yn y mab hynny byd onid oed yn wr gwybodus a chelfydd a fedrai ar bob doethineb a gwybodau daionus yn gyfun a phob cydvvybodolder a dwyfolder, a phob harddwch ymddwyn parth ac at Ddyw a Dyn. efe a elwis Dalhaiarn ei fab atto ar ddivvarnod. ac a ddywed wrtho fel hyn. Fy mab Tan- wyn fy unig am hanwyl fab ydwyd. mi ath gerais ac ath feithrin- ais fal y gweddai i dad parth ag at fab a garai'n anwyl. mi a’th athrawiaethais ymhob celfyddyd a gwybodaeth daionus ac ymhob ymddwyn gweddus ac a’th wnelai fal y barnwn yn wr a fedrai ddaioni a gwasanaeth i’th wlad ath genedl ac i bob byw or byd. ac a’th wnelai yn wr a garai bob deddfol dy feddu yn wr wrth achos gwr a gwlad a chenedl. ac yn benna dim yn a gai fodd Duw yn y byd hynn ac yn y byd a ddaw. gweli gan hynny imi wneuthur fy rhan a chywiro fy nyled tuag attat. ac yn awr fy mab anwyl nid oes gennyf na thai na thir, itti. nac aur nac arian na gwisgoedd gwychion na meirch na thlysau o b.a ryw bynnag. am hynny fy mab y mae’n orfod arnof o anfodd fy serch tuag attad erchi itti ymadael ath dad ai dy a myned lle’th arweinir gan Dduw a’th dynged i wneu- thur dy fyd ac ynill dy fywyd. nid oes na lie nag achos i rhoddi addysg a chyngor ymhellach itti nag a wnaethum. eithr yn yr hynn a wettwyf ynawr wrthot. sef, na rhodia ffordd newydd lie na bo torr pont ar yr hen ffordd, na chwennych Bendodaeth lie gelli gael cariad yn ei le. ac na ddos heibio’r lie bo doeth a dwyfol yn athrawiaethu ac yn thraethu gair a gorchymyn Duw heb aros iddei wrando. Ac yna myned a wnaeth Tanwyn o Dy ei dad gwedi caffael ei fendith ai weddi ar Dduw drosto ac nas gwyddai ba le yr elai eithr myned gan Dduw ai dynged, onid aeth efe Her oedd traeth hir a theg ar lan y mor a ffordd iddo drosto. a theg a llyfn oedd y traeth a thanwyn a ysgrifenwys a blaen ffon ac oedd yn ei law y geiriau hynn nid amgen. a ddymuno ddrwg iddei gymmydog uido ei hunan y dazv. ac Arlwydd cyfoethog ac aberthog iawn yn ei weled o beth wrth farchogaeth yn ei erbyn. a gwedi myned y naill heibio’r Hall gan gyd gyfarch moesdeg a charuaidd. y gwel- wys yr Arlwydd yr ysgrifen ar y tyvvod a gwedi gweled ei hardded ai chelfydded fe a droes ei farch yn ei ol a marchogaeth yn dyn oni ddaeth ef yng ngorddiwedd Tanwyn. ai tydi ebe’r Arlwydd a ysgrifenwys ar y tywod? ie ebe Tanwyn, gad imi ebe’r Arlwydd, dy weled yn ysgrifennu etto, mi a wnaf hynny ebe Tanwyn, ac ysgrifennu a wnaeth yn deccach nac o’r blaen y geiriau hynn. goreu canwyllpwyll i ddyn. iba le yr wyt yn myned ebe’r Arlwydd, i’r byd i ynnill fy mywyd. ebe Tanwyn. yn y lie a’r modd y myn- no Duw, ac y mettrwyf inneu. Tydi ebe’r Arlwydd yw’r gwr y sydd arnaf ei eisieu. a ddewi di gyda mi a bod yn wr imi i drefnu fy nghyfoeth am Teulu a thi a gai’n wobr dy ofyn, gvvnaf ebe Tan- wyn, beth yw’th ofyn o gyflog ebe’r Atrlwydd y peth a dal fy ngwasanaeth ebe Tanwyn. ym marn y gwybodus a’r cyfiawn. pan ai gweler. or goreu, ebe arlwydd. dyna ammod deccaf a glywais erioed am deni. A myned a wnaeth Danwyn gan yr Arlwydd a chael ganddo y pendod ar ei gyfoeth ai deulu. a Thanwyn yn trefn mor ddoeth, ac yn ymddwyn mor gywir. ac yn atteb y gofynion arno mor gyfiawn fal y carai yr Arlwydd a phawb oi deulu ef. a phan daeth amser talu cyflog yr arlwydd ai rhoddes ar farn ei ddoethion ai wyr gwybodus a deddfolion. a barnu a wnaeth y ddau cymmaint yn gyflog i Danwyn ag a roddai neb arall yn unman i’r goreu. a phan glybu’r Arlwydd a farnwyd efe a wnaeth y gyf- log yn ddau cymmaint ac a roddesid ar farn. ac ymhen amser yr aeth Clod Tanwyn mor fawr am ddoethineb a chariad a chyfiawn- der a phob gwybodaeth daionus a gwerthfawr ac na fynnai bendod ar neb eithr cadw ynghariad pob dyn. gan wneuth cariad a chyfiawnder. a dysgu doethineb a daioni ffordd yr elai ar achlysur a gaffai a’r holl amser a feddai yn ol y cyngor a roddes ei dad iddo. Gwr doeth a chall ydocdd yr Arlwydd a gwybodus a chyn- nilgamp. ond pan welwys ef, a chlywed fod Tanwyn yn uwch ei glod nag ef am bob campau a gwybodau moliannus cenfigenu wrtha a wnaeth efe. a gwedi gweled o ddydd i ddydd clod ei wr yn mwyhau ai glod ei hun yn lleihau, ymgais a dichellion a wnaeth a chael gwyr i gyhuddo Tanwyn o frad ac anghyfiawnder ac anghywirder a wnaeth ef, ond Tanwyn o lwyr bwyll a doeth- ineb a ddygwys yr anudon i’r amlwg onid aeth barn gwlad a chyfraith ar yr anudonwyr a’u crogi oil, gwedi hynn diccach diccach beunydd wrth Danwyn oedd yr Arlwydd er lleied yr achos, a bwriadu ei ladd ef a wnaeth. yr gantho ef y pryd hynny odvn galch ar waith, a myned a wnaeth ef ben boreu at y calchwyr a dywedyd wrthynt fal hynn. “ Y mae gwr, ebe fe, sydd elyn imi yn amcanu dwyn Arlwydd o Estron yn ormes im cyfoeth am difeddiannu om tir am daear am gvvlad am cywiriaid, am gwyr ffydd, a’n oil chwi a minnau yn gaethion dano a gyrru’n aeth wlad lawer o honom yn enwedig chwi ac eraill o’m ffyddloniaid a garaf yn oreuon oil, ymae ef ar hynn o bryd yn gwesteia gyda a phei gellid ei ddihenyddu ef na fyddai hynny a diogelder inni oil. yna tyngu a wnai’r calchwyr y llosgaint hwy ef yn yr odyn pei gwypynt pwyn ydoedd, chwi a gewch wybod hynny ebe’r arlwyd wrth hynn o arwydd, scf y cyntaf a ddel attoch gwedi yr ymadawyf a chwi ar hyd y ffordd a wnaethum o’m ty parth ac ymma, a dangos hael- ioni tuag attoch hwnnw y bydd efe, teflwch ef i’r odyn a gwedi hynny mi a ddawaf a mwy haelioni yn fy llaw ich gobrwyo a a hynny a gyttunwyd arno. myned iddei dy a wnaeth yr Arlwydd a galw Tanwyn atto. a dywedyd fal hynn wrtho : y mae imi, ebe fe. wyr yn llosgi wrth yr odyn ar ben y ffordd newydd, dos ar hyd y ffordd honno attynt a thal iddynt eu cyflog yn aur ac yn arian. a rhoddi dros ben eu gofyn yn syberwyd a haelioni fal y caro dy galon. a rho iddynt gwrw a medd a fynnont, a dos ar hyd y ffordd newyd. tewi a wnaeth Tanwyn gan feddwl am gyngor ei Dad Talhaiarn. a chymmeryd arian ac aur a grenn o iedd yn ei afael a hynny yn haelionus yn ol cennad ei Arlwydd a bodd ei galon. a myned parth a’r odyn a wnaeth eithr ar hyd yr hen ffordd. yn ol arch ei dad. ac ar y ffordd efe a glywai mewn Ty ar ei neilldu wr doeth a duwiol yn traethu gair Duw a doethineb. a throi i mewn iddei wrando a wnaeth Danwyn. ac aros yno encyd lie clywai lafar dwyfolder a doethineb. yn y cyfencyd yr Arlwydd, ac efe yn bwrw erbyn hynn nad oedd lai na bod Tanwyn yn ulyf man, a feddylwys fyned at yr odyn i weled ac i glywed fel ac y bu. ar hyn o bryd nid oedd ond gweision dierth yn wyr wrth arch ac ammod y calchwyr wrth yr odyn y rhai nis adwaenant eu har- lwydd. a chwedi clywed a chael gorchymyn a deddf gan eu pen- dodwyr, ar arlwydd yn dangos haelioni a chwedi cyrchu yno ar hyd y ffordd newydd, hwy ai tawlasant ef heb air uwch nai gilydd. i’r odyn ai llosgwyd ef yn ulyf. ac ymhen ychydig llyma Danwyn yn dyfod at yr odyn ai aur ai arian ai rennfedd II. DAMMEG CENFIGEN YN LLOSGI El HUN (Dull amrafael, herwydd ysgrif arall) Ir Cwtta Cyfarwydd o Forganwg yr oedd mab a elwid Hywel ag ef a ddysgwyd gan ei dad ymhob Campau Clodfawr a gvvybod- au Llesawl i ddyn ei harfer. a Hywel wedi cyrraedd oedran gvvr a chwennychodd ymadael a thy ei dad ag olrain ei ddigwydd ar glawr byd. ag wrth ymadael ef a roddes ei Dad iddo y Cyngor hyn sef nad elai fyth heibio i bregethiad gair Duw heb aros i wrando. felly Hywel a aeth ymaith a gwedi trafaelu encyd efe a ddaeth i Lan y mor Lle’r oedd y ffordd ar hyd draethen hirdeg Lefn. a hywel a blaen ei ffon a ysgrifenodd ar y tywod yr hen ddiareb hon. sef a ddymuno ddnvg iw gymodog iddo ei hun y daw. ag ar ei waith ef yn ei ysgrifenu Llyma Arhvydd Ardderchog yn ei orddiwes ag wrth weled decced yr ysgrifen efe a wybu mae gwr amgen na Dyn gwladaidd Cyffredin ydoedd Hywel. a gofyn iddo a wnaeth o ble’r hanoedd a phwy ydoedd ag i ba le yr oedd ar fyncd. a hywel a roddes iddo fonheddigaidd attebion i’r cyfan a ofynodd iddo, ar Arlwydd a’i hoffodd yn fawr a gofyn iddo a ddeuai ef i fyw gydag ef yn ysgolhaig Teulu er trin a threfnu iddo bob achosion Dysg a gwybodaeth ag addo iddo gyflog a weddai i wr bonheddig. ag felly cyttuno a wnaeth Hywel ag ef a myned i fyw gydag ef. ar holl fonedd yn Arlwyddi a Marchogion a ddeuant i ymweled ar Arlwydd hynn a ryfeddasant wrth ddysg a Doeth- ineb Hywel. ai fawr ganmol a wnaent. oni fagodd yr Arlwydd gynfigen wrtho am ragori mor fawr arno mewn Doethineb a dysg a bonheddigeiddrwydd. a chlod Hywel a gynyddodd beunydd ag am hynny yn gydfesur y cynyddai cynfigen yr Arlwydd ei feistr. oni feddyliodd o’r diwedd ddihenydd ag angau i Hywel. ag un di- warnod efe a achwynodd wrth ei Arlwyddes am fawr ddrygau ag amharch a wnaethai Hywel iddo, ag ymgynghori a hi a wnaeth am ei ddihenyddio. a hi herwydd ei mawrserch tuag atto a feddyl- iodd y ffordd y gwnelid hynny yr oedd gan yr Arlwydd ar ei dir galchwyr yn llosgi Calch. ar Arlwyddes a aeth attynt ag a roddes iddynt swm fawr o aur dan ammod daflu’r i mewn i’r odyn y Cyntaf a ddelai attynt a grenaid a fcdd. a hwy a addawsant wneuthur felly, ar Arlwyddes pan ddaeth adref a ddywed yr ystryw wrth yr Ar- lwydd ei gwr, a hwy a lanwasant renn fawr a medd ag a archasant i Hywel ei ddwyn at y Calchwyr, a Hywel a gymerth y Grenn ag ai ddygodd tua’r odyn ag ar y ffordd efe a glywai mewn Ty. hen wr Duwiol yn darllain Gair Duw, a throi i mewn a wnaeth ef iw wrando ag aros yno encyd yn ol cyngor ei dad, a chwedi r encyd hyn o aros yr Arlwydd a fwrwodd yn ei fryd fod hywel erbyn hynny wedi ei losgi yn yr odyn, a gymerth rennaid arall o fedd yn obrwy i’r Calchwyr, ag ef pan ddaeth at yr odyn a gymerwyd gan y Calchwyr ag a daflwyd i dan yr odyn ag a losgwyd yno a chyda ei fod yn trengu y daeth Hywel yno ai rennaid fedd. ag wrth weled ladd ei Arlwydd fal hynn a ddygodd y Calchwyr ger- bron Ynad, ag yno cyfaddefasant fal ai gobrwywyd gan yr ar- lwyddes am losgi’r cyntaf a ddelai a grenaid medd iddynt, ag mae’r Arlwydd oedd hwnnw. a gwedi holi’r Arlwyddes y cafwyd allan y gwir fal y bu, ag fal hyn y llosgodd Cynfigen eu hunain, ag a fu gair Duw yn gadwraeth ag amddiffyniad ir sawl ai parchodd III. DAMMEG Y DIAL. PAN oedd Cynlas ab yn Arlwydd Morganwg yr oedd iddo fab a elwid Cadoc yn wr Duwiol iawn ag yn Sant o Gor 111- tud, ag ef yn nhy ei Dad ar ddiwarnod fe ddaeth Eurych heibio ag ef a geisiwyd i loywi tlysau aur ag arian yr Arlwydd Cynlas ag wedi darfod a’i waith ai goden yn agored ef a gymmerth Langes o weinidoges ffiol arian ag ai dodes ynghoden yr Eurych ynghudd dan ei peirianau ag felly’r Eurych a gaeodd ei goden ag a aeth ymaith yr oedd Cadoc ar ddigwydd yn gweled y cwbl ag a wnaeth- pwyd. wedi gweled eisiau’r ffiol dilyn yr Eurych a wnaethpwyd a chael y ffiol yn ei goden ag am hynny ei roddi yngharchar, eithr Cadoc a feddyliodd ynddo ei hun na adawai Dduw yr hwn sydd gyfan gyfiawn gospi’r Eurych diddrwg diniwed eithr ei ryddhau o’r gosp ar gwradwydd, eithr amser Barn a ddaeth a chafwyd yr Eurych yn euog ag felly ei Grogi, a phan welodd Gadoc hyn efe a feddylodd nad oedd un Duw neu ynteu nad oedd gyfiawn am adael o hono i’r Eurych diddrwg ar gwirion gael ei grogi ar gam, ag felly y daeth arno anghred am Dduw a daioni ag ef roddes ei fryd ar wynfyd a digrifwch y Byd ymhob modd ag a ellid ei gael, heb bris am na chrefydd na chyfraith, ag wedi iddo ddarfod ai gyf- oeth, efe a gymmerth farch ag arfau ag a aeth i goed trwy ba le yr oedd ffordd fawr. a gwyr cyfoethogion yn mynych dramwy r ffordd honno, ai fwriad oedd yspeilio ar bawb a ddelai’r ffordd honno eu cyf- oeth. a gwedi gwneuthur ei le’n y Coed, efe a welai megis Arlwydd cyfoethog o hen wr yn dyfod ar hyd y ffordd, ag yn arfog, eithr 7 Cadoc ag ynteu’n wr glew ynghyfnod ocdran gwroldeb, a aeth i gyfarfod a’r arlwydd ag a archodd iddo ei aur ai arian yn ddirvvg- nach ddiymgis. na chai ebe’r Arlwydd er dy fod ti’n Ieuanc a minnau’n hên mi ymbrofaf a thi am fy meddiant drwy nerth arfau a glewder, o’r goreu ebe Cadoc parod wyf fi, eithr ebe’r hên ŵr ynghyntaf torrwn bobei fedd fal y bo parod le i gladdu yr un a ladder fal na bo mwy son am dano o ewyllys fy nghalon ebe Cadoc ag felly myned a wnaethan i dorri pobei fedd ag wrth ei torri cafwyd ymhob un or beddau esgyrn Dyn, gwel yma ebe’r hên ŵr y rhain ydynt esgyrn dau ddyn a laddodd yr Eurych a grogwyd am ffiol dy Dad am ei cyfoeth. ag un o honynt oedd Tad y Langes a roddes y ffiol yn y goden. ag wrth hyn gwel mai cyfiawn yw Duw, ag ni oddef i’r Drwg ddiangc yn ddigosp, eithr hwyra Dial Dial Duw. a Llwyra dial dial Duw. Ti a welaist ddodi’r ffiol yn y goden eithr ni chefaist nerth a Chennad gan Dduw iw adrodd am y mynei ef gospi’r Eurych, ag o hyn allan Dysg hyn o wers sef nas gelli weled y modd y mae Duw’n gweithredu ei gyfiawnder nai ddoethineb, nai drugaredd, gad Ddhw iddei Ddoethineb ei hun can ni wedd ar ddyn ei farnu yn ei drefn uchelddoeth ai ddoeth- ineb annirnadwy, a gwel ei drugaredd ef yn dy arbed di rhag cosp drwy fy nanfon i i’th waredu ag ith ddysg pan nas disperit eithr y grogbren ar ba un y crogwyd yr Eurych. rhy ddisglair yw Duw i ddyn edrych arno ai weled. ag felly ei weithredoedd ai rhag drefniad, a chyda’r geiriau hyn efe welai Gadoc ef megis gwr ieuanc glanbryd iawn o’r prydferthaf a welsai erioed ag wrth hynny y Gwybu mae angel o’r nef ydoedd, a dychwelyd adref a wnaeth a gwedi digwydd cyfoeth iddo efe a wnaeth iawn i bawb am yr aniawn a wnaethai ef iddynt ag a roddes i’r tlodion yn helaeth ag a ymwrthododd a’r Arlwyddiaeth gan adeiladu Cor yn Llancarfan i drichant o seintiau ag efe a nhwy a fuant fawrglod am Dduwioldeb ag elusenwaith gan Ddewis gwasanaeth Duw o flaen pob gwynfyd a digrifwch daearol. gan gyfrif Cyfoeth ag urddas Byd yn ddim wrth Dduw a Duwioldeb IV. DAMMEG Y DYLLUAN Y GOLOMEN AR YSTLYM. Y Glomen ar Dylluan gynt yn ymdaith a ddaethant ynghlais nos at hen ysgubawr lie yddaethant i letya y nos honno yr yr hen ysgubawr honno ddoedd pengordd yr ystlumod gyda ei deulu yn anneddu, a wedi gweled o hono y dieithraid yma efe a’u gwa- hoddwys hwynt i gwynosa atto, a wedi bwytta ag yfed eu gwala ar gnyw fwydydd a phergryf ddiodydd, yna y codes y Dylluan ag a ddechreuwys ymarfawl y Cordd yn y modd yma a dywedyd O ardderchoccaf ystlum dirfawr yw’th haelioni, anrhaethglod di, ni farnvvn neb yn gymhryd a thi ath Iesinwych deulu, ag adwaen im oes dy gyfal am Len a dysgwybodaeth, gwrol wyd na’r na’r Eryr a theccaf a gwychach na’r paun, a dy lais yn gynghaneddach nag Eiddo’r Eos, yr ystlum a fu orfalch gantho y canmolwawd. yma a disgwyl ydoedd i’r glomen ei areithio’n gydwedd, ond y glomen a eisteddodd yn wyl wrth y bwrdd, heb wneuthur na syniaeth na selwyd ar a ddyvvaid y Dylluan eithr troi yn y man a vvnathoedd, a diolch yn foesweddol i Gordd yr ystlumod am ei letyaeth a’i haelioni, heb roi iddo fwy o ganmolwawd, ar hynny wele’r holl deulu yn Edrych yn hyguch ar y glomen ag yn bwrw sarugwawr arni a beiaw ei hafoesoliant, ag achliw iddi ei hammonedd, ai syml daeogyd, am nas amarfawlasai y pencordd yn ddisyml foneddig- aidd, meis a wnathodd y Dylluan sef y dywaid y glomen ei bod yn angharu trutheiniaw a darllidiaw y wnaeth yr holl gymdeith- on a gorchurasant hi yn anaelau ag ai troesant hi allan yn nyfn- der y tywyllnos garwhinog, i rynnu a dychrynu oni ddaeth y wawr ag yna hi a ehedvvys at yr Eryr ag achvvyn a wnathoedd, ar yr ystlumod ar Dylluan ag yna’r Eryr a dyngvvys os yr ystlum ar Dylluan a ymddangosai byth livv dydd ar ol hynny y byddai i holl adar y byd ei beiddiaw ai amherchi, ag efe a ganiattavvys i’r Clomenod fyth ar ol hynny y caent helfu ynghyd er ymddiffyn eu hunain ai cashaai ag ai perchis o hynny allan yn erfawr am ei di- druth wirionedd. ond ni welwyd helf o ystlumod na dylluanod byth wedi hynny, llyma barch yn argoroni, gwirionedd didwyll ag ammarch a gwarth yn gefynu trutheiniant V. DAMEG Y GEIFR Y DEFAID AR BLEIDDIAID Rhyfel a ddigwyddwys gynt rhwng y Geifrod ar Defaid. ar Defaid mewn darofn ag anghalondid a feddyliasant mai galon ffyrnig y geitrod, oeddynt y bleiddiaid heb ystyr ei bod cyffyrnic- ced galon iddynt hwy’r defaid hefyd a erfynasant eu hadorth yn erbyn y geifrod. hynny a gavvsant dan ammod y caent hwy y bleiddiaid yr holl eifrod a liasid yn y frwydr: a chyttuno a wnaethant: ag i ryfel ydd aethant, a’r holl eifrod a laddasant a’r holl brainiau ag ysglyfaethon a gafas y bleiddiaid a mawr a gloddestus wleddon a wnaethant a chig y geifrod. ag ymlenwi a wnaethant a Mawr fu’r rhialwch ond pan deryw’r ystoriant brwysgl e feddylwys y bleiddiaid, gwympo yn nesaf ar y Defaid ag felly y gwnaethant ag a ddewisant yr wyn goreu a’r gweddrod brasa o’r holl gorfa, er cael y blysig fwythau a drachwantant, ar Defaid a ddargwynasant achos y camwedd yma ar afies a ddioddef- ynt, ond ni chavvsant fael o’u cwyn, eithr y bleiddiaid a daerasant ar y Defaid dorri o honynt ffrion y cyn ammod, a wnaethant ar y cyntaf. ar defaid pan oedd ry ddiweddar a welasant rnaint eu di- synwyrdeb ai hafanas am gyttuno o honynt fal hyn eriod ar bleiddiaid, a thra etifar y bu ganthynt feddwl iw hoed am erfyn adorth yr Enfilod anhrugar a rheipus hynny, o herwydd ni adaw- saint yr un o honynt yn fyw oni fuasai er cynnal y fagvvriaeth er cael gwastadawl amhaethunon a seigiau gloddestus. a phoed felly y darffo i bawb a fy cyn fyrred eu cynwelwg, ar Defaid hynny VI. DAMEG Y MARCH GWYLLT Gynt yr oedd March lefanc gwyllt ynghelltydd glyn daronwy. a dyfod a wnaeth un boregwaith hyd yn ymyl dol Gynon, ag mewn macs pawrlas, ucheldwf, efe a welai farch dof yn pori meillion a ffwynwair, blodeuog, ag yn yfed dwfr o nenig sisellog a lifai fal ffrwd o ariant toddianus, rhwng dwy ffwyneg, yn llawn rhoglon a fflorion glasdyfiant mai. heb ef, pa ynfytted, wyf aros im oed yn y gelltydd coedwysawg accw lie ni chaf ond garwellt anhyflys anhy- sawr, iw fwytta a’r lie ni chaf well danteithion na manfrig cor- wyddos i’w cnoi. yn ol hir drafferth i’w hysgythru, a lie raid im yfed o fudrnant na wenis yn wyneb haul erioed a rylif dan gys- godwydd, deilgoll ar a chlai waelod. mi af ir ddol geinlas accw i bori meillion a ffwynwellt hefindwf, ag i yfed or nennig glaerlif heul- bryd, ag i gysgu mewn gwely esmwythber o fanwellt, hyrogl a blodau hyfflawr, a byddaf fyw fal gwr bonheddig fal i dirper im gwaedol- edd, a fal y bonheddiccaf a mwy nid af i blith y syml daeogfeirch a rygais y gwylltfaloedd accw, lie nid oes na lien na chyfoeth nag unrhyw wynfyd bynnag, ag a chyrch hyred a wnaeth ag esgud- naid a gymerwys, a melltenu tros yr ammid yspydd-adrill, yn fawr ei wyn, ag yn eidiog ei nwyf a diffri'og, flys, a phan yttoedd yn y dyffrynfaes gwyranlasdwf ef a fwrwys drem diystyrllydfalch i’r gelltydd llei ddoedd ei berthynasau ai gyfeillion, anwrydus drucin- iaid heb ef, pa hab, y cerwch y diffeithfa symleiddwyllt yna, byddwch wrydus fal y mau a mwynhewch y dedwyddyd ar es- mvvythyd y sydd yn y gwynfydfa hwnn. yna ydd attebwys hen farch synhwyrgall ef. yr hwnn a welasai lawer o drafferthion a throfeddau Byd, ag a welasai lawer Iewydyn penchwiban yn di- oddef diriant alcur achos ei ynfydrwydd diystyryd. eb ef y mae etto n rhy ebrwydd yt wynfydu am nis gweli trallod sy’n orchys- ylltedig ar ffugwynfyd yna, ag os gwnai gyngor ath car, Dere i maes oddiyna ar frys ag na ohiria ffrysto, caethfarch yw’r accw a weli a gwynfyd pa un a chwenychi gymmwyd, a chaeth fydd y tau oddieithr yt ffestiniaw a nerth bryd a charn oddiyna ond y march ieuangc a ffromchwerthwys ag droes yn ffroenuchel ymaith ag ni wrandawys ar ddoeth gyngorion yr hen farch callwyddus. ag ni bu hir cyn dywod o berchenog y ddolfaes gyda i arthgwn, ai waedgwn, a weision, ai rwydau rheffynaidd ai ddal ai ffrwynaw, ai ystarnu, ar diwarnod nesaf e orfu arno fyned i glud coed a chynnyd or allt lie buasai gynt yn rhodio ag yn caffael pob cynnes wynfyd. yn rhydd anghaethawl heb wybod pa beth oedd dwyn trymlwyth, y caethfarch. Diwcdd. VII. DAMEG YR OES AR HEBOG Yr Eos gynt a ymfalchiwys yn ddirfawr herwydd ei pherlais a phob edn ai gwheniaethai ag ai galwai Elen y glasgoed a Duwies y Dail ag a roddynt iddi lawer iawn o druthbarch, ar fwyalchen a ddaeth iw charu, ag ef a eirluniwys ei serch iddi mewn alseiniau a charolau melysgaingc, ag ag a draethwys ei gariad mewn llawer, cywydd llaidd, ag amrylen difost, ar fronfraith a luniwys ir Eos pa gystal gwr oedd y fwyalch, maint ei Lêg ai ddysgc a gwirioned a mwyned gwas ydoedd, heb yr eos ni waeth itti daw a’th ffreg ath fableg, mi a fynnaf gwreiddach a milwreiddach a thywysogeiddach gwr no’r Mwyalch, ar hynny e ddigwys y fronfraith wrthi ar holl adar eraill oedd geraint iddi sef yr hedydd ar linos ar gog a llawer mwy o’r ednod gwaraidd a geisiai ei lies, yna hwy a ffosasant Iocc, a gwedi myned o honynt, e ddaeth yr hebog atti ag ai dammeir- chwys fal hyn tydi Duwies y glyngoed, ag awenyddes y llwyni call a doeth oeddyt am na wrandawast ar y gwail gynghoriaid a fynynt wyraw dy wyrthus fryd at eu crinlles cybyddaidd eu hun- ain heb ystyr y gwynfyd dau myfi yw twysog yr adar ag eistedd yr wyf ar ddeheulaw yr Eryr, a hir wyf yn dwyn poen a hiraeth im calon oth serch nid hafal dy ffrinc ath glesyddiaeth un organ na thelyn a Bread arswydus yvv melusaf lais a cherddi r adar cel- fyddgaingc lie i bôt anhyall imi adrodd maint fy serch attot nid hyall imi fod yn wynfydus os ti am digar, canniatta imi nesâu attod a moeslavvn, raith ag hyfull galon, mal digelwyf fy serch am hir- aeth. Dwyn ag almyg yw dy gallineb a thyner yvv dy nwyd. ag ni chair a edvvyn dy fath, yr eos a fu falch glywed ei gweniaithaw fel hynny ag heb ystyr ei anian hi ai wahoddwys ef atti. Dere’n nes (ebe hi wrth yr hebog) hervvyd deall wyf mai bonheddig urddasol wyd. da iavvn yvv’th foneddigfoes, a helaeth yw dy wydd- iant, myfi a wrandawaf ar dy ddoeth gyngor ath fwyn foneddig lafar, dynesau a wnaeth yr hebog atti ag yna’n fuan ef ai ysgip- wys ymaith ag a laddwys ag ai llewis, a phoed felly y darpho i bawb ni wnel gyngor ai car. ag a wirgoeliant Druthfawl ag a wrthodent orthelydawg, gynnygion, y gwir Ddoethion. Diwedd. VIII. DAMMEG EINION AP GWALCHMAI A RIAN Y GLASGOED. Einion ap Gwalchmai ap Meilir o Drefeilir ym Mon a briodes Angharad ferch Ednyfed Fychan ac efe ar un bore teg o haf yn rhodio coedydd Trefeilir efe a ganfu Rhiain dlosfain a thra hardd ei thyfiant a manylbryd ei hwyneb ai lliw yn rhagori rhag pob coch a gwyn yng ngwawr boreuddydd a manod mynydd a rhag pob harddliw ym mlodau coed a maes a mynydd. ac yna efe a glywai ferw serch anfeidrol yn ei galon a myned nes atti a wnaeth yn fonheddigaidd ei foes a hithau yn ymneshau atto ynteu, ac efe a gyfarches iddi. a hithau ai hadgyfarches yntau, a gwedi’r ymgyf- arch traserchogaidd rhyngddynt efe a weles ei mwynder ai threm- iadau llygadlon ac a wybu y gallai ef a hi a fynnai a myned ynghyd a wnaethant modd yr a gwryw a benyw ynghyd, a gwedi cael ei flys efe a ddisgwyles ar ei throed ac a welai mae carnau yn lie traed oedd iddi, a diglloni n fawr iawn a wnaeth efe, eithr hi ai hattebes mae ofer oedd iddo ei ddigllondeb ac ni thalai ronyn iddo, rhaid itti ebe hi fy nilyn lie benna’r elwyf tra pharwyf im blodau, cans hynny y sydd o’r serch fy ryngom, yna efe a ddeisyfes ami roi cennad iddo i fyned iw dy i gymmeryd ei gennad a chanu yn iach i Angharad ei wraig ai fab Einion. myfi, ebe hi, a fyddaf gyda thi yn anweledig i bawb onid ti dy hunan, dos ymwel ath wraig ath fab, a myned a wnaeth ef ar ellylles gydag ef, a phan welwys Angharad efe ai gwelai yn wrach mal un wedi gorhen- eiddio, ond cof dyddiau a fuant oedd ynddo a thraserch atti fyth ond nis gallai ymddattod o’r rhwym oedd arno, y mae yn rhaid imi ebe fe ymadael dros amser nis gwn ba hyd a thi Angharad ac a thithau fy mab Einion a chydwylaw a wnaethant a thorri mod- rwy aur y rhyngddynt a wnaethant, efe a gedwis un hanner, ac Angharad y Hall, a chymdymganu’n iach a wnaethant a myned gyda Rhiain y Glasgoed a wnaeth ef ac nid wyddai i ble. cans hud gadarn oedd arno, ac ni welai le yn y byd na dyn o’r byd na pheth o’r byd ba bynnag yn ei wir wedd a lliw ond yr hanner modrwy yn unig, a gwedi bod yn hir o amser nis gvvyddai ba cyd gyda’r ellylles sef Rhiain y Glasgoed. efe a fwris olwg ar un pen bore mal y gwelai’r haul yn codi ar yr hanner modrwy ag e feddylis ei dodi yn y man anwyla ganddo yng nghylch ei gorph. ac yna amcan ei dodi dan amrant ei lygad, ao fal yr oedd efe yn ymegnio gwneu- thur hynny efe a welai wr mewn gwisg wen ac ar farch gwyn manodliw yn dyfod atto, a’r gwr hwnnw a ofynes iddo ba beth yd- oedd efe yn ei wneuthur yno, ac efe a ddywed wrtho mae araul cof clwyfus am ei briod angharad oedd efe. A chwennychit ti ei gweled ebe’r gwr gwynn. chwennychwn ebe Einion yn fwyaf o holl bethau a gwynfydau’r byd. oes felly ebe’r gwr gwyn esgyn ar y march yma iscil imi, a hynny a wnaeth Einion, a chan edrych o’i amgylch ni welai efe drem yn y byd ar Riain y Glascoed, sef yr Ellylles eithr ol carnau aruthrol eu maint a’u anferthwch fal ar daith tua’r Gogledd. pa orbwyll sydd arnat ? ebe’r Gwr gwyn, yna’r attebwys Einion ac a ddywaid oil mal ac y bu rhyngtho a’r Ellylles, Cymmer y ffon wen hon i’th law ebe’r Gwr Gwyn ac Einion ai cymmeres, a’r gwr gwyn a erchis iddo ddymuno a fynai ac efe a gai ei weled, y peth cyntaf a ddymunes efe oedd gweled Rhiain y Glascoed cans nid oedd efe hyd yma wedi llwyr ymrydd- hau o’r hud, ac yna hi a ymddangoses yn Widdones erchyllbryd anferthol ei maint canmil mwy aflan mwy aflan ei gwedd na’r aflan- af o bethau aflan a welir ar glawr daear a rhoddi bloedd ofnadwy gan ddychryn a wnaeth Einion. a’r gwr Gwyn a fwris ei wisg dros Einion a mewn llai na gwinced y disgynnes Einion, fal y dymunes ar Gefn Trefeilir ar ei dy ei hunan, lie ni adnappai efe nemawr o ddyn na neb yntau. Gwedi myned o’r Ellylles oddiwrth Einion ap Gwalchmai myned a wnaeth hi hyd yn Nhrefeilir yn rhith gwr urddasol o Bendefig Arglwyddiaaidd brciniol yn hardd a thra chost- us ei wisg, ag yn anfeidrol y rhif ar ei Aur a’i Arian. ag yntau ym mlodau ei oedran sef dengmlwydd ar hugain oed, ac efe a roddes lythyr yn flaw angharad ac yn hwnnw dywedid fod Einion wedi marw yn Llychlyn er mwy na naw mlynedd, ac yna dangos ei aur a’i urddasoldcb i Angharad a wnaeth, a hithau, wedi bwrvv llawer oi hiraeth ymaith ynghyfamgoll amser, a wrandewis ar ei lafar serch- ogaidd ef, a’r hud a syrthwys arni, ago weled y gwnelid hi’n bendefi- ges urddasol tros ben o beth a welid neb yng Nghymru hi a enwis ddydd ydd ymbrioda hi ac efe. a pharottoad mawr o bob hardd a chostus o wisgoedd a bwydydd a diodydd, ac o bob ardderchog o vvahoddedigion urddasol a phob rhagorgamp cerddorion a thant a phob darpar gwledd ac Arwest llawenydd, a gwedi gweled o’r Pen- defig Urddasolbryd rhyw Delyn harddvvych yn ystafell Angharad efe a fynnai ei chanu a’r Telynorian oddent yno, goreuon Gwlad Gymru, a brofasant ei chyweiriaw ac nis gallent, a phan ydoedd pob peth peth mevvn parottoad i fyned ir Eglwys i briodi. fe ddaeth Einion i’r Ty. ag Angharad a’i gwelai ef yn hen Gleiriach gwyw- 11yd blorwynwallt yn crymu gan oedran ag yn wisgiedig a charp- iau, a hi a ofynes iddo a drothai ef y ber tra phobit y cig, gwnaf ebe efe, ac a aeth ynghyd a’r gvvaith ai ffon wen yn ei law ar wedd gwr yn dwyn ffon fendigaid, a gwedi parottoi ciniaw. a phawb o’r cerddorion yn ffaelu a chyweiriaw’r delyn i Angharad, y codes Einion ac ai cymmerth yn ei law ac ai cyweiriawdd ac a chweris arni’r gaingc a garai Angharad, a synnu yn anfeidrol a wnaeth hi, a gofyn iddo pwy’n ydoedd, Yna’r attebwys ef ar gan ac Englyn fal hynn. Einion aur galon am gelwir o gylch Fab Gwalchmai ab Meilir Fy hud ehud bu ohir Drwg yn nhyb am drigo’n hir. Pa le y buost ti ? Ynghent ac yngwent yngwydd ym Mynwy Ym Maenol Gorwennydd Ag yn Nyffryn wynn fab Nudd Gwel yr aur gloyw yw’r arwydd. ag a roddes iddi’r fodrwy. Nag edrych lewych goleuwyn y gwallt Lie bu gwyllt fy Nhremyn. Llwyd heb gel lie bu felyn Blodau’r bedd, diwedd pob dŷn Y blaned fu’n hir im blino madwys Ym ydoedd nevvidio Ni chad angharad o ngho’ Eingan aeth itti ’nangho’. Ac nis gallai hi ei atgofio ef Yna y dywed ef wrth y gwa- hoddedigion. Os collais a gerais deg eirian ei nwyf Merch Ednyfed fychan Ni chollais evvch chvvi allan Na’m gwely nam ty na’m tan Ag yna rhoi’r ffon wen a wnaethoedd yn llaw Angharad ag yn gyttrem a hynny hi a welai yr Ellyll a welsai hi or blaen yn ben- defig harddbryd Urddasol, yn anghenfil anfeidrol ei anferthwch a llywygii gan ei ofn y gwnaeth hi ac Einion ai hymgeleddes hi onis dadlymunes, a phan agores hi ei llygaid ni gwelai yno na’r Ellyll na neb o’i wahoddedigion na neb o’r Cerddorion, na dim yn y byd eithr Einion ai mab ar Delyn ar ty yn ei drefn cartrefol ar ginio’n bwrw ei hanwedd rhogleddus ar y ford ag eistedd i lawr iw fwytta a wnaethant Einion ac Angharad a’u Mab Einion a mawr iawn y bu’r llawenydd iddynt, a gwelasant yr hud a roddes yr Ellyll cythreulryvv arnynt ; ag wrth hyn o ddigwydd y gwelir mae serch ar degwch a mwynder rhieinaidd yw hud mwyaf ar wr. a thrachwant urddas ai rodres ai gyfoeth yw’r hud mwyaf ar wraig. ac nis anghofia gwr ei wraig briod oni edrycho ef ar degwch arall o ferch na gwraig ei gwr priod onis edrych ar gyfoeth a golud ac anrhydedd o rodres Arglwyddiaidd a gwychder balchineb ac felly y terfyna. Hopkin ap Thomas o Dir Gwyr ai gwnaeth. [Mewn Tynysgrif arall, y mae a ganlyn yn ddernyn anor- phenedig.—Ab IOLO.] LLYMA’r Gyfarwyddyd a wnaeth Hopcin ap Thomas o Ynys Dawy, am a fu ar Einion ap Gwalchmai o Fon a Rhiain y Glas- goed, sef oedd honno Gwyddones o Ellylles ai hudawdd ef naw- mlynedd ar hugain, ar modd y cafas ei waredu o rwymau hud a ddodasai hi arnaw. Einiawn ap Gwalchmai ap Meilir ap Mabon, &c o Fon oedd wr boneddig o Bendefig urddasawl ag yn dyfod Llinolin o Lywarch 2 A ap Bran un o bymtheg Llwyth Gwynedd, ai Wraig ef oedd Angharad Vch Ednyfed Fychan o Fôn a X Vch L. LI. ap BB. ei fam. A Mab oedd iddaw or Wraig honno. IX. DAMMEG Y GWR GOLUDOG* Amser gynt ydd oedd mewn plwyf ryw wr mawr o Arglwydd goludog yn byw ; a mwyaf ei olud ai gyfoeth o dai a thiroedd ag o aur ag arian a phob da byd, ag o swydd ag urddas o neb yn ei ardal oedd ef; ag archa pen boreu ar doriad gwawr wedi trydy ganiad y ceiliog fe glywyd llaferydd yn datgan dairgwaith yn groyw, nid amgen na hynn, “ Heno nesaf, y nos heno nesaf y bydd marw y gwr mwyaf a chyfoethoccaf yn y Plwyf” a’r son a ddaeth i ben yr Arglwydd hynny, am a glywyd ar lafar ysprydol megis o’r nef. ag oi glywed y bu mawr ei dristwch a danfon am y goreu- on o bob meddygon pell ag agos. a’r rhai hynny yn gwiliad wrth ei wely yn ddiymbaid, gan weini pob meddvginiaeth iddaw a ellynt eu dwyn ar gof a gwybod a deal, a phob ymborth bywyd a ellit gael ar ddeall myfyrbell, y nos a ddarfu, er ei weled gan yr Arglwydd mawr lawn gyhyd ag oes gwr, a thorri gwawr, ag ym- lawenhau mawr a fu gan yr Arglwydd mawr ai holl geraint ei fod yn fyw. gyda chyfodiad haul dyma gloch yr Eglwys yn myned. Cnill dyn wedi marw. a danfon ag eitha brys i ofyn pwy ? atteb a ddaeth taw hen wr o gardottyn dall a thlawd a gaid yn fynych yn eistedd yn fwy na hanner noeth ar ymyl y ffordd yn gofyn car- dod ; ag er cael gan ambell arall. byth nas celai gan yr Arglwydd mawr cyfoethawg ei gymmhlwyf. a phan glybu’r Arglwydd efe a ddywedwys fal hynn. Da iawn y gwyddwn mai Lleidr a gwr Twyll a Chribddail oedd yr hen was diriaid, a chan nad oes iddaw na phlant na pherthynas, myfi yw Arglwydd y cyfoeth ag i mi wrth gyfraith gwlad y mae holl olud yr hen Gi digydwybod, Myned a chwilio r Ty’n fanolbwyll, ag ynddo ni chaid namyn Bwrnel o fanwellt a chlustog frwyn ar hen wr yn farw arnynt. ag yn y Ty nid oedd na bwyd na diod na than na dillad rhag anwyd a gwelwyd mai o newyn ag anwyd y bu farw yr hen Feudwy. ag o weled hynn trist afrifed y bu’r Arglwydd cyfoethog, ai gym- meryd yn fawr at ei galon. a gwedi ymdristhau llawcroedd o ddi- warnodau o gweddio ar Dduw, “ daeth ar gof iddaw mai gwyn eu byd y Tlodion golychwydawl ag iddynt hwy y Golud ar Cyfoeth yng Ngwen wlad Nef.” ag o hynny allan ymroddi’n olychwydawl y gvvnaeth ef. gan roddi cardodau a gwneuthur llusenau, a phob gweithredoedd dwyfolion a bucheddolion hyd raccyrch einioes, a gvvaddoli Crefydddai ag Eglwysau a Llusendai, a Chlafdai, ag ys- golion, a gwared pob Tlodi ag angen a gaffai nag yngolwg nag ynghlyw, ag felly marw yn sant golychwydawl, ag ei awr ddiwedd ei eiriau ef fal hynn. “ Mi a gaf fyned at fy ngwell, mi a gaf fyned at yr hen feudwy. a gwynn fy myd hynny cyd bwyf sarn dan ei draed ef. ar awr y bu farw clywyd llafar Angylion yn canu groes- aw Gwynfyd iddaw ag efe a gladdwyd yn ol ei ddymuniad ym medd yr Hen Feudwy. Ag felly terfyna. X. DAMMEG Y CARDOTTYN DALL. Dyn dall oedd gynt yn byw ar gardawd a gelai gan un ac arall, etto yn fawr iawn ei chwant a’i fwriad ar gynull Da’r byd, a chyn- null goludoedd aur ac arian, a thrwy hynn bod yn wr Mawr yn ei wlad: Un diwarnod wedi cael llonaid gren bridd o laeth ai dwyn adref ai rhoi ar ogil y parth fe eisteddwys i lawr, a chan fyfyrio rhywfaint yn dawedig — fe ai clywid ar fyrr yn llafaru fal hynn: mi a werthaf hynn am fygant ag a brynaf gyw Iâr, honno a ddwg immi wy bob dydd dros amcan deg o amser, gwerthaf yr wyau, ag a gadwaf yn gynnil cynnil am a gaffwyf am danynt, a rhai a ddodaf dan y Iâr a phan eisteddo, hi ai deor yn gywain immi, a phan ddelont i faint mi au gwerthaf am bris hynn a hynn. ag ir Andras gwyllt os gwerthaf un i Ddyn or Byd am lai na hynny; prynr.f ddafad a’r arian, a hi a rydd immi laeth, a gwlân, ag wŷn, gwerthaf y llaeth a’r gwlan am y pris goreu. ac am a orfudd ar a fo achos anhepcor wrthynt ei roddi am danynt na bod hebddynt, a byddont hebddynt os na chaf am danynt y gwerth am boddlcno; gwerthaf y gwrrywod o’r wyn hefyd, am bris ni ry neb ond ang- henus. y Benywaid mi au cadwaf yn ddefaid mammogion. ag yn unwedd a’r holl wyn a phob peth arall oddiwrth fy nefaid a ellir eu troi yn gêd ag ynnill, ymhen amser bydd modd gennyf i bryn Tai a thir lie bo goreu daear, a dwr, a diogelwch, a phob daoedd eraill, am gwnelo yn wr golud a chyfoeth, ar pryd hynny os daw un ag arall attaf i ofyn hynn a hynn, beth bynna fo’n angen ar hwn neu arall, ni chant eithr am y parod ar law, a lie delo attaf ar oddeu cyfymrin a mi mi ymwnâf ag wynt. a na bach na mawr na châr nag estron, ni wnaf na chyd na chyfrin a’r goreu o henynt. eithr gvvedaf wrthynt ffwrdd a chwi daiogion, a lie nad elont ar y gair cyntaf bwriaf fal hynn fy ffon arnynt; a chyda hynny bwrvv ei ffonn a holl nerth braich, ag ynghyd a’r grenn ydd aeth ai thorri yn chwilfriw mân, y grenn yn glechdyr, ar llaeth ar hyd y llawr ar goll. a chyda hynny yr holl dai a’r Tir ar da Byd, yn olud a chyfoeth, a’r ffonn hefyd o’i law fal nas gallasai ymmod o’r mann lle’r oedd, na myned ar daith i fann o’r byd i ofyn yn dlawd anghenus a fai ai cadwai yn fyw. heb y ffon heb y cwbl. ac am hynny y dywedir am a wneler yn rhyfyg. Mai dall yn bwrvv ei ffonn ac o fodd arall, na fydd ry barod i fwrw dy ffonn o’th law fal y gwr dall gynt. ac arall gnawd i falchder fwrw ei ffonn o’i law yn ei ddallineb, ac a honno bwrvv i lawr yn glechdyr ei holl fawredd. ai holl olud fal y gwr dall ai rennaid laeth.—[O bapurau cymmysg Edward Llwyd yn yr Ashmolean Museum yn Rhyd- ychen, medd Iolo Morganwg.] XI. DAMMEG Y GWR A’R EBOL. GWR gynt yn berchen Ebol a elai dano ag ai cwnnai yn fis oed ar ei ysgvvyddau. gwneuthur bob dydd. Yr Ebol yn tyfu’n geffyl ar dyn o ymarfer bcunydd a Nerth ei gorph yn ymfwyhau mewn grym fal ag oedd yr Ebol yn mvvyhau mewn maint. ag yn cwnnu’r Ceffyl ar ei ysgwyddau. A’r Ceffyl yn dioddef hynny yn esmwyth. Felly Arfer a fwy nag a feddylir dros ddyn. fal y dyvved y ddiarheb Arfer a wna feistrolaeth; ac, Arfer a wna’n hawdd y peth mwyaf Anhawdd; ac arall, Arfer a drech ar bob trechaf: arall etto, Arfer a ddwg pob peth dan ei Wedd. ac un arall, Arfer a ddaw hanner y ffordd i gyfarfod a phob ymgais, fal y Ceffyl yn dyfod at y gwr ag yn goddef yn esmwyth ei gwnnu: arall hefyd, Arfer yn hanner y Gwaith. Diarhebion eraill, nid nerth ond Arfer, nid nerth ond Celfyddyd, nid Celfyddyd ond Arfer, fel y dyvved y Bardd, Arfer ag ymgais a drech ar bob trais. ag o hynn y mae’r Ddiarheb, Cwnnu’r Ebol heddyw, Cwnnu’r Ebol y fory, cwnnu’r Ebol bob dydd onid elo’n llawn faint Ceffyl, Arfer ag ymgais a drech ar bob trais. XII. DAMMEG MEREDYDD AP RHOSER O LANBEDR A’R FRO. AM GASTELL TREWARIN (SEF WRINSTWN.) CASTELL Ffwg ap Gwarin, a elwir Ffvvg Morganwg a Ffwg Ve- gwnt Caer Dyf Un Twr mawr ag uchel ydoedd ; ag uwch o lawer nag un Twr arall yn Ynys Prydain ; Syr Ffvvg yn son ar uchaf amser Gwyl y Sul Gwynn am y caledi a ddioddefws ef yn ymladd a gelynion a Sarsyniaid ar modd y dychymygodd ef gael y goreu ernynt A Marchogion Urddasol a Bonheddigion gwaeduchcl, yn gwrando ; “Mi a allasvvn wneuthur felly hefyd yn hawdd ebe un Marchog, minnau hefyd ebe un arall, a mynnai hefyd ebe’r tryd- ydd, ac felly o fynnau i fynnau onid chlywid pob Mynnau yn haeru ei hunan gystal a’r goreu, a chystal a Syr Ffwg ei hunan ; Un peth arall ebe Syr Ffwg a wnaethum ond llai rhyfedd rhaid cyfaddef na dim arall ag a wnae : beth oedd hynny ebe un, ebe’r ail ebe’r trydydd, ebe pob un yn y man, ar lie : Ebe Syr Ffwg, mi neidiais i ben fy Nghastell fy hun, yr hwn yw’r uchaf gan gyfaddef pob un o honoch yn y Deyrnas, gwir yw hynny parth yr uwch- der, ebe un, ebe arall, ebe pob un yno ; ond am y neidio iddei ben nid ond gweled y cyfryw orchest a’m llygaid ym hunan a wna i mi gredu hynny ; Da iawn yn Wir ebe Syr Ffwg, Ag os caf yr Anrhyddedd o’ch cyfeillach rhyw ddydd ar fyr o amser i gynniawa gyda mi yn fy Nghastell, chwi a gewch fy ngweled yn neidio iddei ben ef. addaw dyfod, pob un o henynt, ac enwi’r diwarnod, dyfod yno bawb o henynt. ciniawa, bwytta ag yfed yn dda ; y bwydydd goreu y diodydd goreu, Ynawr ebe Syr Ffwg am neidio i ben y Castell dwr, dewch gyda mi dilynwch, a gwelwch bob un ai lygaid ei hunan ; Myned at droed yr Esgynfa, yna neidiodd Syr Ffwg i’r llettring cyntaf, ag oddiar hwnnw i’r ail, ar un modd i’r Tryd- ydd, ag fal hynny neidio o un llettring i arall, hyd yn ys neidwys ef i ben y Castell: och fynnau ebe un, ac ar ei ol bob un arall, myfi a allaswn neidio yn y rhywfodd a hynny yn hawdd iawn i ben y Castell ; Gallasech, ebe Syr Ffwg, mi a wn y gallasech, ac y gellwch yn hawdd bob un o honoch, ynawr wedi fy ngweled i yn gwneuthur felly, a’r modd a’i gwnaethum, a diffyg ddeall yn unig oedd yr achos nas gwnaethoch felly, neu oleiaf nas daeth erioed ar ddeall i chwi’r modd y gellicl ei wneuthur. nid mawr y gorchest ar ddim i ddeall gallu. Perchen dcall gwrandawed ag ystyried y ddammeg—a chym- mered, addysg o Lettfing i Lettring y mae cyrhaedd pen Castell Gwybodaeth ag ucheldvvr Chelfyddyd, ag nid ofcr ar bob ofer, ond amcanu hynny mewn un Naid. Meredydd ap Rhoser o Lanbedr ar Fro. ai dywaid yn yr Eis- teddfod Llandaf, a fu yno yn yr Eglvvys gan Williams Ifans Trysorwr Llandaf er dysgu’r modd y mae cyrhaedd, Gwybodau Lien a Chelfyddyd. Ag yn y Maes Teg lie ydd ymneuaddau Beird Tir Defodwyd gan Earn Tri Chadeirfardd ar ddeg ei datgan gan Ddatgeiniai Dosparthus herwydd prif ddefod, neu ynteu ei darllain ar Osteg gan Fardd Cadair yn Mraint Ofydd can nas dylai na Phrif Fardd na Dervvydd amgen na’i datgan ar osteg gan Lafar Gorsedd. CHWEDLAU. LLYMA GYFARWYDDYD AM GARADAWC AP BRAN AP LLYR, AC AM FANAWYDAN AP LLYR El EWYTHR, AC AM GARCHAR OETH AC ANNOETH.* Pan oedd Caradawc ap Bran ap Llyr Llediaith yn rhyfelu a Gvvyr Rhufain ag yn eu lladd yn aruthr, rhai o’r Gwyr hynny yn ddianghedion a ddywedasant wrth eu Hymerawdr nas gellid na gobwyll na gobaith y gellid llaw uchaf a gorfod ar Garadawc ap Bran gyhyd ag y safaint y Coedydd ar llwyni caeadbell yng Nghyfoetheu Caradawc ai Gymry nid amgen na Phendefigaeth Essyllwg, sef ebynt yn y coedydd ar gelltydd caeadlwyn yn ym- gudd ydynt ym mraint ag ansawdd Gwylltfilod, ag nis gellir na golwg na chraff arnynt mal au lladder yny bwynt rif gwenyn o gwch yn hirddydd haf tesog ag yn ddiarwybod am ein pennau ni y Caisariaid gan ein lladd yn lleibiau ; sef ydd attebwys yr ym- herawdr myn fy Enw mawr am Tynghedfen, ni hir safant y coed- ydd ynghyfoethau Caradawc ai Gymry. mi a ddanfonaf i’r wlad honno Ganlleng om goreugwyr Cad a Rhyfel a gosgymmon Tan Gwyllt yn lie arfau minogion, ag a ddodaf ar dan holl Goedydd Gyfoetheu Caradawc ai Genedl o Gymry au Ciwdodau. ar geiriau hynny a ddaethant i Glyw Caradawc ap Bran ai wyr, sef y dy- wedasant gymmain un a llais a lief mal o un genau, Bach yw gennym gadw ein gwlad ag amgen na chadernyd corph a chalon, gan hynny llosgwn ein coedydd gyhyd a chyfled y gwelir dalen ou twf, hyd nas galler brigyn i grogi chwannen o geulan Hafren hyd yn afon Tywy hyd a lied y Cerddynt Gyfoetheu Essyllwg, Cyrch a dardan yr holl diroedd ar ein helw an henw. yna gwa- hoddwn y Caisariaid in gwlad ag awn gad am gad ag wynt ar y tir dof ar maesdir Oeth yn gystal ag a wnaethom ar lawr Anoeth y Tir Gwyllt. Yna llosgi’r holl Goedydd o galon Hafren hyd yn eithafodd Ystrad Tywi ffordd y cerddai Cyfoetheu Caradawc ai Gymry, heb adael brigyn lie y disgynnai’r Gvvybedyn lleiaf i orphwys yng ngrattes hirddydd hâf, yna danfon Cenhadon an- rhydeddus at Ymheravvdr Rhufain, a phan ddaethant hyd yn Llys yr ymherawdr cyfarch iddaw yn fonhedigaidd nid amgen nag ym mal hynn. Gwyr Caradawc ap Bran ap Llyr Llediaith ydym ni, gwell y cymmerasaint ein Brenin an Cenedl ni lonydd yn heddvvch na Rhyfel, Bodlonach y porthasant eu gwartheg blithion au Defaid gwlanog na’u Meirch Cad a Rhyfel, serchoc- cach y gwaith Cyfnawdd Ceraint na lladd gormes Estron. Bid bai beiawr nid ar genedl y Cymry na’u Brenhinoedd y saif y Bai. chwilia’n amgen am danaw gan fwrvv golwg craff ar a drother dan dy law a’th lygad. buom Gad am Gad a thi ar y Tir gwyllt, a gwyddost modd y bu. mwy nid gwyllt wyneb ein Tiroedd nid edewis y llosg na phren na brigyn yn fyw ar glawr ein gwlad Tir oeth bellach holl Gyfoetheu Caradawc ap Brân, cadw ynghartref dy dan gwyllt nid oes nag achos na gwaith iddaw ar lawr Cymry dawed dy wyr gad am gad a ni ar y Tir Dof, dau Estron am un Cymro ar y Tir Oeth ag ymbrawf ynnill yn ol anrhydedd a goll- aist ar y Tir anoeth. un maes mawr ein gwlad heb fan y gellir nag ymgudd nag ymgil ynddi. mal hynn a’th annerchwn. gyrr a glywaist yn graff ar dy gof a bydd wr. Caradawc ap Bran cf a’th gyfarch, ef ei hun, ag nid amgen. rhyfedd a synn fu gan yr amherawdr y Cyfarch a blin ar ei feddwl y nawdd a gawsant y Cymry ganthaw ym mraint Cenhadau gorwlad pan wybu mai Caradawc ei hun ag nid amgen ai cyfarchai. Daethant y Cenhadon yn ol iddeu gwlad. yna galw cyhydreg ag ymladd. a gwyr Rhufain a ddodaseint Gadau ar Faes ffordd y treiglai’r Gwynt am bedry- fannoedd Byd. a Charadawc ai Gymry yn eu herbyn yn galonog gan ei lladd yn lleibiau celanedd ffordd y tröid wynebau attynt, a chystal y caed Caradawc ai Gymry ar y Tir Dof ag ai caid cyn no hynny ar y Tir Gwyllt. Cystal ar oeth ag ar annoeth, ag yna dodwyd y Cof ar ddiarhebion gwlad, lie dywedir. Cystal ar y Tir Gwyllt ag ar y Tir dof. ag, ni waeth oeth nag anoeth iddaw. a, cystal ar oeth ag ar anoeth. Gwedi llosgi’r coedydd mal y dywespwyd, yng ngwelydd Car- adawc ap Bran ai Gymry, bu gymmaint prinder y coed defnydd fal nas gellid modd Tai, ag o hynny y dywedir ar ddiareb Haws cael Saer na Defnydd, ac anaml saer, anamlach defnydd, achaws hynny gorfu ar y Cymry adeiladu Tai a cherrig, a’r Tai hynny a wnaed ar ddull Das yd neu wair, neu ynteu dyfaler y Tai hynny ar eilun Cwch gwenyn, sef crynion oeddynt yn ymgynnull ynghyd yn y pen yn lie cronglwyd goed, a thwll mwg uwch ben y canol mal y gwelir wrth ddihenyddion y Tai hynny a geffir ar fynyddau ar y lleoedd ynial hyd yr awr honn ; yna dodwyd ar ymgais gvvneuthur calch mal y gellid Cadernyd ar dai cerrig. a’r amser- oedd hynny y dechreuwyd adeiliad Tai a chalch yng Nghymru, a threfnu Tai’n Bentrefydd mal y bai haws cydymgadvv rhag gelyn ag estron a chydymgymmwynasu, a Chydfugeila Defaid a Gwar- theg Blithion a gwarchadw Tir âr a gwyrlawd. Gwedi’r ymladdau hynny lie y lias gymmaint o’r Caisariaid yn ydoedd eu hesgyrn yngweddill Bleiddiaid a Chwn a Chigfrain mal eira gwynn yn gaenen mewn llawer iawn o fannau yn cloriaw gwyneb daear, ag yn y Maes Mawr yng Nhymry sef y wlad ambarth y man y mae Monachlog Margam y caed mwyaf o’r Esgyrn achaws y Gad fawr ar Dir oeth a ddoded yno gan wyr Rhufain lie au lladdwyd. A Manawydan fab Llyr yn gweled hynny a beris gynnull yr Esgyrn ynghyd yn un gludair a dwyn attynt a gaid ymhob man arall o’r cyfoeth or rhyw esgyrn yn ydoedd y Gludair honno yn dra rhyfedd ei maint. yna bwrw yn gyrch yn ei amcan gwneuthur calch, ag adeilad Carchar ar esgyrn hynn er carcharu gelyn ag estron a ddelid yn rhyfel, ag ynghylch y Gwaith a gwneu- thur adeilad crwn helaeth a thra chadarn eu furiau a’r esgyrn hynny ynghyd ar Calch, sef ydoedd ar ddull Crwnn rhyfedd ei faint, ar esgyrn mwyaf yn y Crwnn tu faes a thu fewn i’r crwnn hwnnw amrafaelion dai Carchar o’r esgyrn ag oeddynt lai, a charcharau eraill dan y ddaear yn leoedd Bradwyr Gwlad. a Charchar oeth ag Anoeth y gelwid hynnw er Cof am a wnaethant y Cymry a Charadawc eu Brenin er eu gwlad au Cenedl ar yn gystal y Tir oeth ar Tir anoeth. ag yn y Carchar hynny y dodid a ddelid yn rhyfel yn erbyn Cenedl y Cymry hyd yn ys gellid Barn Llys gwlad arnynt, ag os ynghynllwyn y ceffid dal un neu arall o’r estroniaid ei losgi, os ynghad ddosparthus ai delid a gwelid gwir ar hynny gan farn Llys ei ddadferth yn ol iddeu genedl am gymro cymmraint a gaid ar ddadferth am danaw. a chwedi hynny carcherid yno bob un a geffid yn fradwr gwlad, a lie nas llosgid gan farn Llys, eu cadw yno hyd yn oed bywyd. a’r Carchar hynny a dorrwyd lawer gwaith gan y Caisariaid ar Cym- ry a gwnaint ar ol hynny yn gadarnach nag or blaen. ag ymhen hir amser daeth mall ar yr Esgyrn mal nas gellid cadernyd arnynt canys maluriaw a wnaethant yn Ulyf, yna dwyn y dihenydd yn weryd Tir ar ag o hynny caid rhyfedd ar gnydau gwenith a haidd a phob yd arall dros hir o flynyddoedd. ag felly terfyna. HANES Y TRI ADERYN LLWCH GWIN. Drutwas ap Trephin a gafas gan ei wraig dri aderyn Llwch Gwin a hwynt a wnaent beth bynnag a archai ei meistr iddynt; ac fe osodivyd maes rhwng Arthur a Drutwas, ac ni chai neb ddyfod i’r maes ond hwy eill dau, a gyrru ei adar a wnaeth Drut- was, a dywedyd lleddwch y Cyntaf a ddel i’r Maes, ac fel yr ai Arthur i’r maes e ddaeth chwaer Drutwas oedd ordderch i Arthur ac a lesteiriodd Arthur i’r maes, er cariad i bob un o honynt, ac o’r diwedd fe ddaeth Drutwas i’r Maes, gan dybio lladd o’r adar Ar- thur. ac ai cippiodd yr adar ef, ac ai lladdasant. yn entyrch awyr ei adnabod ef a wnaethant, a disgyn i’r llawr drwy oernad dostur- ia’n y byd, am ladd Drutwas ei Meistr. ac y mae Caniad Adar Llwch Gwin ar dannau a wnaed yr amser hwnnw i gofifau hynny ac o hynny y cafodd Llywarch Hen y testun i ganu’r Englyn canlynol. Drutwas ap Trephin trin diwarnawd Gan drallawd ag orddin Adwy a wnaeth gyssefin Adar ai lladdodd llwch gwin. Llywarch Hen. HENAIFION BYD.* Eryr gynt oedd yn byw ynghoedydd Gwernabwy yn yr Alban, a chyntaf erioed oi rywiogaeth ai enw a gaed yno, a gwedi iddaw ef ai Eryres Epiliaw hyd ymhen y nawfed âch a thros hynny ym mhell a gweled ei lwyth ai Eppil yn aneirif eu nifer, ag yn gwled- ych holl goedydd a Chreigydd Ynys Prydain, bu farw yr hen eryres fammog. gan adael yr hen Eryr llwyd yn weddw adwerydd, ag ymddifad o gyfallai, heb neb ai cysurai nag ai cynhesai yn ei henaint. yna gan drymder bryd a meddwl a thristwch calon meddwl a orug mai goreu fyddai iddaw briodas a hen weddwes adwerydd gyfoed ai hunan. a chwedi clywed son am hen ddylluan Cwmcawlwyd ym Mhrydyn efe a gymmerth ar dyb y gallai honno ymgyfaddef ag ef a bod yn ail briawd iddaw, ond efe ni fynnai ddadryvv a llwgr ar ei waed a difwynaw ei eppil o gael plant o heni, a dodi lledryw a lledach ar ei genedl. Goreu gan hynny meddai ef wrtho ei hunan imi ymholi ac ymofyn gan y rhai ydynt hŷn na mi, am oedran y ddylluan. er gwybod pa un ai amgen ei bod dros ben oedran planta; a hen gyfaill oedd iddaw hŷn nag ef ei hunan a hwnnw Hydd Rhedynfre yng Ngwent, myned attaw a orug, a gofyn oedran yr hen ddylluan ar hydd ai attebai fal hynn dywel fy nghar am cyfaill y dderwen honn a orweddaf wrthi nid yw amgen yr awr honn na hen Gelffeinyn marw heb ddail heb frig arni. eithr cof gennyf ei gweled yn fesen ar frig Brenhinbren y gelliwig honn. a thyfu yn dderwen a wnaeth a thrichanmlynedd y bydd derwen ar ei thyfiant, a chwedi hynny trichanmlynedd yn ei grym ac ar ei goreu. a gwedi hynny trichanmlynedd ar ei meth- iant cyn marw. ac ar ôl marw trichanmlynedd yn darfod ir ddaear. ac y mae dros drigain or cant divveddaf wedi cerdded ar y dderwen honn. a hen y gwelais i’r ddylluan er y cof cyntaf gennyf. heb ar- wybod immi a wyddai am ei hoedran o’m cenedl fy hunan na golwg o iau arni nag y sydd yr awrhon. Ond y mae hen gyfaill ymy sydd hyn o lawer na myfi. Gleisiad Llynn Llifon yw hwnnw, dos atto, odid nas gwyr ef ryw gyfarwyddyd am oedran a helynt yr hen ddylluan. Myned hyd attaw a wnelai yr Eryr, a gofyn iddaw gyfarwyddyd am y ddylluan. ar Gleisiad ai attebai fal hynn, rhif y cennynau ar gemmau sydd arnaf, ac at hynny rhif y gronynau sydd yn fy mola y sydd arnaf o flwyddi’m oedran. ac er eithaf cof imi hên gyheurath oedd y ddylluan, ac nid i neb om cyfeillion ag oedd yn ei llawn oedran pan oeddwn i yn ieuangc na chof na chlyw am ieuenctid y ddylluan nag ychwaith am ei phlanta hi. ond y cydymaith immi y sydd hŷn o lawer na mi, hwnw yw mwy- alch Cilgwri. dos attaw, odid nas gwyr am y ddylluan du hwnt i’r côf a’r gwybod sydd gennyf fi dos atto a gofyn iddaw. myned a wnai’r Eryr, ac a gafodd y fwyalch yn eistedd ar garregyn bychan o gallestryn caled iawn ac a ofynnes oedran a helynt y ddylluan, a’r fwyalch a’i attebai fal hynn. gwel yma bychaned y garreg fechan y tanof, nid mwy hi yr awr honn nag a gymmer bachgenyn saithmlwydd yn ei law, ag mi ai gwelais yn lwyth trychant gwedd o’r ychain mwyaf. a thraul ni bu arni erioed ond o’m gwaith i yn sychu fy mhig arni unwaith bob nos cyn myned i gysgu. ac yn taro blaen fy adain arni bob bore gwedi y desgynnwn arni o ber- fedd draenfrig, a thros bob cof gennyf rifedi blynyddau’m hoedran, er hynny nid adnabum i y ddylluan yn iau im barn am golwg i parth a welid arni nag yw hi y dydd heddyw, ac ni chlywais erioed gan un om ceraint y son lleiaf am gôf oi phlanta hi. Ond y mae un sydd hŷn o lawer na myfi a hŷn na’m tad herwydd a glywais, a hwnnw y llyffan Cors Fochno yngheredigion, dos a gofyn iddaw ag onis gwyr ef, ni wn i am neb a ŵyr. Myned a wnai’r Eryr hyd yng Nghors Fochno a chyffwrdd a’r llyffant yno. a gofyn iddaw oedran y dylluan. a’r llyffan ai attebai. ni fwytiais i erioed amgen o fwyd na phridd y ddaear, ac ni fwyttiais i erioed hanner fy nigon. a gwel di’r bryniau mawrion y sy’n amgylch y y gors honn. y maent yn sefyll ar a welais yn dir gwastad, ag nid oes y gronyn lleiaf ynddynt ond a ddaeth yn dom o’nghorph i, a bwytta cyn lleied rhag ofn darfod ar bridd y ddaear cyn fy marw. tu hwnt i bob cof i mi fy mhynyddau er yr awr am ganed, nag ych- waith er y cyntaf o beth ar gof a gwybod immi. er hynny hyn o lawer na mi yw’r ddylluan heb olwg yn y dim lleiaf o wedd ieu- enctid arni. eithr yn hên wrach Iwyd, yn gweiddi Ty hwt ty hw y coedydd yn hirnos gauaf. yn dychrynu plant bychain ac yn torri ar hynn pob un. ac nid oes immi gof ag ni chefais i glyw er ioed am ei phlanta eithr am a welais i hen wrachiod ymhell dros ben oed- ran pob planta oedd yr ieuangaf o’i merched a hefyd o’i hwyron ai gorwyron. yna r Eryr a weles y galla ef ei phriodi ai chymmeryd attaw yn gywely heb ddwyn ar ei genedl na Ilwgr na lledryw. na lledach na llediaith. ag felly y bu. ag o garwriaeth yr hen Eryr y cafwyd gwybod pwyr hynaf o greaduriaid yn y byd, sef ydynt, Eryr Gwernabwy. a Hydd Rhedynfre a Gleisiad Llynn Llifon. a mwyalch Cilgwri. a Llyffan Cors Fochno, a Dylluan Cwm Caw- lwyd, ag nid oes namyn y Grwn Tir yn hŷn nag wynt o bethau a gawsant ddechreuad yn oes y byd hwnn. ag felly y terfyna. BREUDDWYD PAUL ABOSTOL. MiHANGEL wrth orchymmyn Duw a ddangoses i Bawl Abostol boenau Uffern mewn gweledigaeth. Yn gyntaf fo welai Bawl brennau tanllyd o faes Porth Uffern, a llawer o bechaduriaid yn poeni yn crogi wrth y prennau hynny; rhai wrth eu dwylaw, rhai wrth wallt eu pennau, rhai wrth eu traed, rhai wrth eu ta- fodau, rhai wrth eu breichiau. Ac eilwaith ef a welai ffwrn danllyd, a saith ddialedd yn dwyn saith liw ynddi, a phechaduriaid yn poeni ynddynt, a saith ddialedd o bob ty iddo: cynta oedd Eira, yn ail oedd la, y trydydd oedd Tan, y pedwerydd Gzuacd, y pummed Nadroedd, y chvveched Cessair, y seithfed Sazvyr brwnt. Ac yn ffwrn danllyd honno ydd oeddyd yn taflu eneidiau pechad- uriaid ni wnaethant eu penyd yn y Byd yma dros eu camweddau a’u camweithredoedd, sef y rhai nid edifarhasant; yno yr oeddyd yn dodi pechaduriaid mewn poenau yn ol eu gweithredoedd, ac yn ol y modd yr haeddasant yn y Byd hwn ; ac yno rhai oedd yn wylo, rhai yn udo, rhai yn ochain, rhai yn llosgi, rhai yn deisyf angau ac heb ei gael, canys ni bydd marw Enaid Dyn byth mewn lie pryderus ; pryderus yvv Uffern lie mae tristwch llawenydd, lie mae blinder tragyvvydd, lie mae tristwch calon, lie mae amlder o ddrygioni, lie mae blinder ar Eneidiau, lie mae rhod danllyd a mil o sidelli ynddi, a gormes uffernol yn ei throi fil o weithiau yn y dydd a’r nos, ac ar bob tro y mae hi yn llosgi mil o eneidiau. wedi hynny fo a weles Pawl afon fawr greulon, a llawer y gythreuliaid ynddi fal pysgod yn y mor yn llyngcu Eneidiau heb fesur, a hynny yn ddidrugaredd, fal Bleiddiau yn lladd defaid ; ac ar yr afon honno y mae pont, ac ar hyd y bont honno yr â eneidiau y bobl dda gywiriaid, a hynny yn ddibryder, a thros y bont y cwympa y rhai drwg ffeilsion ynghanol y llif, a phawb yn boddi yn y llif hwnnw, yn ol eu gweithredoedd ; ac y mae llawer lie drwg i aros fel y mae Duw yn dywedyd yn yr Efengyl. “ Rhwym- wch hwy yn Sabyrniaid ” a’u poeni, nid amgen na phawb at ei gyffelyb ; y Gwyr a dorres eu priodasau, ar Gwragedd a wnaeth- ant y cyffelyb ; y treiswyr at y treiswyr eraill. y rhai drwg at y rhai drwg eraill, yr occrwyr at yr occrwyr eraill, y putteinwyr at y putteinwyr eraill ; yno y gweles Pawl lawer o eneidiau yn y llif hwnnw. rhai hyd ymhen eu gliniau, rhai hyd eu gwregysau, rhai hyd ymhen eu hysgwyddau, rhai dros eu pennau, pawb fel yr haeddodd, ac yno wylo ac udo, a chan mil o gythreuliaid yn eu gwatwor a chroch chwerthlef ysgyrnyglyd, a chan yr adlef yr holl uffernoedd yn un waedd fawr ofnadwy. yna y gweles Pawl un ai yno y gofynnes Pawl beth oedd hwn ? heb yr angel drygddyn oedd, ac ni chadwes ef gyfreithiau Dduw. anniwair oedd ei gorph a ffals ei air a’i weithred. ai feddwl, a chybydd o’i dda, a bradwr a balch, am ddrwg fuchedd efe a oddef beth direswn o boenau, o ddydd y Farn allan : ac yna yr wylawdd Pawl, yna y dyfod yr angel pam yr wyt yn wylo? ni welaist etto mor poeneu mwyaf ag y sydd yn Uffern, ac yna y dangosodd iddo bwll uffern dan saith glo. ac yno y dyfod Mihangel saf hwnt ymhell, ni elli oddef y trymsawr y sydd y codi o’r pwll hwn, a phan agored safn y pwll fe godes drygsawr o hono yr hwn oedd orthrwm o’r tu hwnt i holl boenau uffern. yno y dyfod yr Angel, pwy bynnag a fwrir i’r pwll hwn ni bydd coffa am dano gerbron Duw. heb y Pawl pwy a fwrir ynddo ? heb yr Angel, y sawl ni chredodd i’r Arglwydd Iesu Grist, ac ni chredodd ei ddyfod ef mewn cnawd o had yr yspryd glân, ai eni o Fairforwyn, ac ni chawsant fedydd na chymmun Corph Crist, nac un o rinweddau yr Eglwys, wedi hynny fe welai Bawl mewn lie arall, Wyr a Gwragedd a gwiberod a nadroedd yn eu bwytta hwy, yr oedd yr eneidiau yno ar eu gilydd fel y defaid yn y llong, ac yr oedd cyn ddyfned y man hwnnw ac o’r nef i’r ddaear; ac yna clybu oerlefain mawr, a thrwm ocheneidio ; ac yr edrychodd Pawl i fynu ac i wared, ac yno y clybu enaid pechadur rhwng saith o Gythreuliaid yn llefain ac yn udo, ar dydd hwnnw y gwahanasai ef oddiwrth y corph, ac yno y gwaeddodd angylion Duw ar yr enaid hwnw, och y druan beth a wnaethost ti yn y byd yma ? heb yr Ormes gwyl di yr Enaid yma, pa wedd y torres ef orchymynion Duw, ac yna y darlleawdd ef mewn llyfr ei weith- redoedd drwg, ac ai barnes ef ei hunan yn golledig: yna y cym- merth y Cythreuliaid ef yn ei cigweiniau ac a aethant ac ef i’r tywyllwg pellaf, lle’r wylo ac ysgythru a chrynnu dannedd, ac yno y dywedodd yr Angel wrth Bawl, cred di, a thi a geffi mai mal y gwnel dyn y ceiff, wedi hynny fo ddaeth Engylion ac Enaid dyn cywir gwirion ac a aethant ac ef i’r nef; ac yno y clybu Bawl lais mil o Filoedd o angylion yn canu o lawenydd, “ Bydd lawen canys ti a wnaethost ewyllys dy Dduw,” yno dyfod yr Engylion “ codwch ef ger bron ” ac yno y darllenodd ei weithredoedd, ei weithredoedd da; wedi darfod hynny fo ddug Mihangel yr enaid hwnnw i Baradwys, lle’r oedd y saint oil, ac yno yr oedd gwaedd o lawenydd gael yr Enaid hwnnw attynt hwy fel pei crynnei Nef a daear, yna y gweddiodd y pechaduriaid a oeddynt mewn poenau, ac a ddywedasant fal hynn “ Mihangel Archangel, a Phawl Abos- tol Crist, Gweddiwch drosom ni ar Dduw ” Heb y Mihangel chwi a ddylasech weddio tra’r oeddych ar dir gobaith, ond weithian hi aeth yn rhy hwyr, canys barnau Duw ydynt mal yntau yn ang- hyfnewidiol, a lie y syrthio y prenn yno yr erys. Chwithau Grist- nogion da wedi clywed y poenau, a’r perygl sydd arnoch ; trowch eich Calonnau at Dduw, fal y galloch deyrnasu gydag ef yn oes oesoedd. Amen. Ac felly terfyna. HWEDL RHITTA GAWR.* Dau Frenin a fu gynt yn Ynys Prydain, sef oedd eu henwau Nynniaw a Pheibiaw, ar ddau hynn yn rhodio’r meysydd ar un noswaith oleu serenog, ebe Nynniaw, gwel paryw Faes helaeth a theg y sydd gennyf fi ! ymha le y mae? ebe Peibiaw. yr holl wybren, ebe Nynniaw, hyd eitha golwg a therfyn : gwel dithau, ebe Beibiaw, y maint y sydd o dda a defaid gennyf fi yn pori dy faes di! ymha le ebe Nynniaw y maent ? yr holl ser a weli di, ebe Beibiaw. yn aur tanlliw bob un o honynt, ar lleuad yn fugail arnynt ac yn eu harail! ni chant ddim aros yn fy maes i, ebe Nynniaw. hwy a gant ebe Beibiaw; na chant ebe’r un, cant ebe’r Hall, wers tra-gwers. onid aeth hi yn gynnen gwyllt a therfysg rhyngddynt. ac yn y diwedd o ymryson myned i Ryfel fifyrnig. oni laddwyd gosgordd a gwlad y naill a’r Hall yn agos oil yn yr ymladdau : a chlywed a wnaeth Rhitta Gawr Brenin Cymru maint y galanastra a wnaethant y ddau Frenin amhwyllgar hynny a bwriadu a wnaeth efe dwyn cyrch a gosod yn eu herbyn, a gwedi myned wrth Farn a Rhaith ei wlad ai osgorddion, cwnnu a wnaeth- ant. a myned yn erbyn y ddau Frenin amhwyllgar, a aethant fal y dywespwyd, wrth ddifrawd ac anraith. gan ddychymygion o wallgof, au gortrechu a wnaethant. ac yna torri ymaith eu barfau a wnaeth Ritta; a phan glybu y rhai eraill o wyth brenin a’r hu- gain Ynys Prydain y pethau hynn, ymgynnull a wnaethant eu holl osgorddion, er dial sarhâd y ddau frenin eraill a ddifarfwyd, a dwyn cyrch a gosod ar Ritta Gawr ai wyr. ac ymladd glewdaer a fu o bob tu. ond Rhitta Gawr ai osgordd a gawsant y maes. “Llyma fy mawr inneu ! ebe Ritta, ac yna difarfu yr holl fren- hinoedd eraill yno a wnaethant ef ai wyr. A Brenhinoedd yr holl wledydd eraill cylch ogylch a glywsant ac er dial sarhad y Bren- hinoedd a ddifarfwyd. ymarfogi yn erbyn Rhitta gawr ai wyr a wnaethant. a thaer a glew y bu’r ymladd, ond Rhitta ai wyr yn ennill y maes yn bensych. “ Llyma’n maes helaeth a theg ninnau! ebe Rhitta, a difarfu’r holl Frenhinoedd yno a wnaeth Ritta ai wyr. Llymcir anifeiliaid a borasant fy maes i ebe Ritta wrth y Brenhinoedd amhwyll yno. “ ac mi ai gyrrais hwy allan oil. ni chant bori fy maes id a gwedi hynny y cymmerwys Ritta yr holl farfau hynny. ac a wnaeth o honynt ysgin helaeth o bcnn hyd sawdl. a gwr oedd Ritta gymmaint ar ddeuwr mwyaf a welwyd erioed. a gwedi hynny y gvvnaeth efe ai wlad yn gyntaf ar a wnaethpwyd erioed oi bath. Drefn a deddf wrth gyfiawnder a phwyll rhwng Brenin a Brenin, a Gwlad a Gwlad, yn holl Ynys Prydain, a’r Werddon, a Llychlyn, a’r Almaen, a Thir Gal, ar Ysbain ar Eidal. a phoed fyth y cadwer y drefn ar ddeddf honno er gwrthladd y cyfryw Frenhinoedd a soniwyd am danynt rhag myned o honynt i Ryfel mwyach lie na bo na rhaid na chyfiawn yr achos. Amen, a phoed felly y bo dros fyth. Ac felly y terfyna chvvedl Rhitta Gawr. KYNFFIG. Mab gwreng yn caru merch Iarll y Clar, hi nis mynnai (am nad oedd oludog, myned i ben y ffordd fawr a gwilied ysgogyn Arlwydd y Cyfoeth yn dychwel o gynnull arian ei Arlwydd tua’r Castell ai ladd a chymmeryd ei arian, dangos y Fath, ar Riein yn ei briodi, cynnal Gwledd anrhydeddus a gwawdd goreuon y wlad iddi a gwneuthur yn llawen hyd yr eithaf, Yr ail nos honno ym myned yn ansawdd priodas a phan lawenaf clywed llaferydd, Gwrando’n glustfain a deall, Dial daw! Dial daw! Dial daw’! deirgwaeth gofyn pa bryd ? pen y nawfed ach ebe’r llaferydd, dim achos i ni ofni pawb o hano ni dan y ddaer ymhell cyn hynny— ond byw er hynny a genni goresgynnydd iddynt, goresgynnydd arall i’r gwr a laddwyd a hwnnw yn gweled pen y cyfnod yn ymweled a Chynffig. yn fab ieuanc ymarweddbwyll a bonhed- igfoes a bwrw golwg ar y ddinas ai gwychder heb un yn medd- iannu na chwys na chell ond Epil y lleiddiad ag ynteu yn fyw ei hunan a’i wraig, ar ganiad y Ceiliog, clywed lleferydd dial daeth, Dial daeth. dial daeth ar bwy y daeth ? ar a laddwys fy nhad o’r nafed ach ! cwnnu mewn dychryn, myned tua’r Ddinas dim iddei ond llynn mawr, ag ynddo uvvchlaw’r wyneb dri phen sawell yn mygu ar mwg yn edafwr drewllyd, ar wyneb y dwr menig y gwr a laddwyd ar eu nawf at draed y gwr ieuangc, eu cwnnu a gweled enw ag arfau a laddwyd a llafar gan gwawr yn moliannu Duw a myrddiynau cerddi nefolion. ag felly Terfyna, AMRYWIAETHAU. GWYDDOR DEWINIAETH GILDAS BROFFWYD A FYNNO wybod wrth Ddywiniaeth cymmered gyngor ag addysg a gwnaed yn ei ôl. 1. Cared Dduw ai holl galon. ai holl serch. ai boll egni, ai hoil ddeall. a holl gynheddfau’ei enaid, ai holl ymgais, parth y rhain oil. 2. Cared ei gymmydog ai holl ynn'iau cyn belled ag nas torro hynny ar ei gariad tuag at Dduw 3. Ymryddhäed oddiwrth oil ag a alio ef ei feddwl, a hyd eitha deall a fo er lies a diddanwch neu unryw raneboddiaeth byn- nag iddo ei hunan nac i a garo ; ag yn unwedd ymryddhâu oddi- wrth y peth a ofnai ag nas carai erddo ef ei hun ag erddynt a garai ; yn y modd ag nas gellid ar feddwl unpeth o’r byd a fai a chwennychai nag a ymwrthodai iddo ef ei hun nac i a garai, na dim ar ddeall a ddymunai ar a angharai o ddyn nag o beth. 4. Bydded wr Deddfol a Dedwydd o reddf a Chyneddf. a dwyf- awl o gydwybod, a dedwydd ynni'awl. 5. Bwried ystyr a phwyll ar a welo yn y byd gan ymolrhain au bonedd au magwriaeth, au cerddediad, au peirioldeb, au divv- eddiad, ac edryched a ddaeth, y sydd, ag a ddaw o honynt. 6 Yna efe a ddeall y peth a fo da, a’r peth a fo drwg, y peth a weddai fod, a’r peth nas gweddai, a phob iawn a chyfiawn, a phob cam ag anghyfiawn a phob cam a phob cymmwys ar air meddwl a gweithred. a phob lies a phob afles, a phob hardd a phob anhardd, a phob berth a phob anferth, a phob gwir, a phob celwydd, a phob cariad a phob cas, a phob llwydd, a phob aflwydd, a phob gwan a phob cadarn, a phob dechreu a phob diwedd, a phob ymmod a phob gorphwys, a phob bod a phob an fod, a phob ad fod a phob darfod, a phob galledig a phob analledig, ac o ddeall a gweled ag ystyriaw hynn oil o bethau. efe a wêl a ddylai fod ag a ddylai ddyfod, ag ag a ddylai adfod, ag a ddylai ddarfod, ag a ddylai gydfod, ag a ddylai orfod. ag o welcd a ddylai efe a wybydd a ddylai fod, ag o wybod a ddylai fod, ar amser y dylai fod, ar modd y dylai fod, ar achos y dylai fod, efe a wybydd a wna Duw, canys ni wna Duw ond a ddylai fod a’r modd y dylai fod a’r pryd y dylai fod, nag yn amgen o fodd nag y dylai fod, nag ym modd ond a ddylai fod, ag yn yr amser y dylai fod, ag yn nosparth y dylai fod ; ag o wybod a gweled a deall a wna Duw, modd a phryd y dylai fod, efe a broffwyda a ddylai fod, ag a fydd, ag ni feth ar ei fod ai hanfod, yn ei le ai amser dyladwy. Ag mal hynn y cawsant y proffwydi santaidd wybodaeth am a wnelai Dduw, ag ai prophwydasant. ag yn yr un modd y cawsant y Beirdd o Broffwydi ymhlith y Cymry yr wybodaeth honn, ag a broffwydasant ddamwain, a thynged, a' helynt. eu Cenedl hyd ddydd brawd. a Duw a rotho’r wybodaeth honn i bob Bardd o Gymro, oi ddirfawr râd ai ddawn, ag i bob Cymro arall, mal y gwnelo parthei hun ai genedl herwydd ewyllys Duw ymhob daioni Amen fyth. A honn a elwir Gwers Gildas broffwyd ag efe ai dywawd ger- bron Beirdd Ynys Prydain lie ydd aethant yngorsedd i broffwyd- aw a ddelai ar y Brenin Arthur ag ar genedl y Cymru. TYBIAWN. Gwedi goresgyn o’r Gwyddelod wlad Fon ag arfon a’r Cantrcf ag eraill wladoedd yng Ngwynedd Yspaid trichant a naw a’r hugain mlwydd daeth ar y Cymry ymgais a chyfnerth y gan Frenhinoedd Gorwlad, a’r gyrru allan y Gwyddelod. a’r Brenhin- oedd hynny a ddaethant ynghyd lie y gnotteynt o brifarfer, nid amgen no Chaerllion ar wysg ym Morganwg ag yno myned yng- hyngor, a gwedi hir ymddadlu, nis gellid arfeddyd am nas Gellid Braint gwlad ar a wnelai ryfel adoresgyn ar y Gwyddyl. Yna Tybiawn mab hynaf Cynneddaf wledig Brenin y Gogledd a ddy- wed fal hynny. Lie nis gellir Braint Gwlad Bid iawn braint arfau, ag ymarfollynt wyr ieuainc dyledog o brif deuluoedd Cenedl y Cymry, a dygent gyrch a gosawd ar wladoedd y Gwyddyl gan eu lladd a’u gyrru ar ffo drwy for, a rhodder Teyrnedd i’r Tywysog awnelo hynny ar y wlad y gorfeddo. a Brenin Caerllion a wran- dawes yn llawen ar y mab ieuanc yna dywed Tyb iawn dy dyb di, Bid Tybiawn dy enw bid ym mraint Teyrnedd Ynys Prydain a wneler yn llwrw a fernaist, a myned yn eu cynghor a wnaethant, a phwy ond meibion Cynneddaf wledig yn ymgymmeryd a’r gor chestion, a gyrru’r Gvvyddelod a wnaethant, ag ar y gwledydd a ddaresgynasant rhodded iddynt i bob un ei Deyrnedd. ag fal hynny y cawsant wehelyth gyneddaf weledig braint Teyrnedd ar wledydd Cymry a diffawd yr hen wehelythoedd a fu cyn no hynny am nas gallyant Gadvv eu cyfoetheu rhag gormes Estron. ag nid aroses yn e’u Braint namyn Gwehelyth Brenin dyfedd ag un Gaerllion sef honno gwehelyth Bran fendigaid ap Llyr Llediaith. ag Urien ag yno Urien Rheged yn Ben hynaif a ddodes Gadernyd ar a wnaethpwyd yn nghyngor Tybiawn. ARFER TYWYSOGION CYMRU Arfer Tywysogion Cymru ,oedd pan ymgydwelaint a’u gilydd mewn Gwledd Rial, oedd galw y naill a’r Hall Gerfydd enwau Gwledydd, sef, Dinefwr, Aberffraw, Mathrafal, Morganwg a Maelienydd, a Gereinwg. Un amser yn y Elys Wen ar Wy a Mor- gan ab Ithel o Forganwg yno heb na chad na gosgordd gydag ef. rhai ai bychenynt achos hynny ai farnu yn dlawd, a dechreu son am eu gosgorddau Arfogion, a chadarned pob un pei a gelyn y cyffyrddai ar ei ymrawd, a phob un yn wych ei ansawdd yn ei ODEB ei hunan. a gwedi son ag un ag eraill. a gweled Morgan yn ddilafar, gofyn iddaw a wnaeth Anarawd Gwynedd pa beth a wedi di Morganwg. ebe Morganwg, gallaf dramwy fa ngwlad man y mynnwyf heb ofni gelyn gallaf hynny yn eich gwledydd chwithau un ag eraill, gallaf Gymru a Lloegr, a gadael fy nghywiriaid bob un yn ei fan ai ansawdd, heb na galw na gormes arnynt, ond os cam a gaf man y bwyf, braidd ei glywed gan fy nghywleidiaid. cyn au gweler yn arfog ag ar ymrawd parth y bont am camwedd- aint. a dial arnynt, pa raid gosgordd i frenin ffyddloniaid ai carant. Tydi dy wala ebe Hywel dda. cymmer y blaen gennyf ag er mwyn Duw a pho daioni danfon attaf i’r Ty Gwyn ar Daf ni waeth ba ddeuddeg o’r Doethion Morganwg. a hynny a fu a Blegywryd ei frawd yn benymbwyll iddynt. lie bu mawr eu clod am ddoethincb. ag o hynny hyd heddyw Gair cyfarch Beirdd Morganwg. Duw a phob daioni. a gair Deheubarth Calon wrth galon, a gwedi hynny dodi ar Bywys A laddo a leddir. a Gruffydd ap Cynan a ddodes ar wynydd Iesu. a Gereinwg, un câr ymhen cant cadarn. Gwel Cyfrinach y Beirdd. Cyn no hynny nid oedd Cadair ar Gymry namyn un Caerllion ar Wysg. MADAWC MIN. Fal hynn y mae mewn llawer Llyfr am Frad Madawc Min Esgob Bangor, (Gwel achau 15 llwyth Gwynedd.) Madawc Min, ap Cywryd, ap Ednywain Bendew Brenin Teg- eingl, Efe a wnaeth frâd y Tywysawc Llywelyn ap Seisyllt, ag o hynny y lias Lywelyn ; a chwedy hynny yr Un Madawc Mîn a wnaeth frad y Tywysawc Gruffudd ap Llywelyn ap Seisyllt, er gwerth tri chan pen gwartheg a gafas ef ar addaw am ei frâd gan Harallt Brenin y Saeson. a gwedi llwyddaw yn ei frad Harallt ni thalai iddo y Gwartheg Yna Madawc a aeth mewn llong ar oddeu Tre Ddulyn yn y Werddon, ond boddes y llong heb golli bywyd o neb namyn Madawc Min, ac fal hynny y digwyddawd dial Duw arnaw am ei frâd, a phoed felly y bo i bob Bradwr gwlad a Brenin yn yr holl fyd, A gwr Gymmaint ei ystryw ai ddichell oedd y Madawc hwnnw fal y daethpwyd i alw Madawc a madyn ar Lwynawc, sef mwyaf ei ystryw o’r holl wyllt filod yw Llwynog, a Bradgaraf o’r holl Fradwyr. Madawc Min GRUFFUDD AP MEREDYDD. GRUFFUDD ap Meredydd Gethin ap yr Arglwydd Rhŷs a fu yn Arglwydd Caerllion ar wysg a Chyfoeth Meredydd Ac efe a wnaith gastell Machen yng Nghaerllion, ac efe a fy yn Arglwydd Llanymddyfri a Thai y Llechey, ac efe a wnaeth Gastell Llanym- ddyfri, ac yn y Castell hynny y bu ef farw ar nos wyl Veir yn Awst ac a gladdwyd yn Ystroed Fflyr, a mam Gruffudd ap Me- redydd Gethin oedd Wenllian Vch Syr Iorwerth ap Owain Wan Arglwydd Caerllion ar wysg. Meredydd ap Gruffudd ap Meredydd Gethin Arglwydd Cyf- oeth Meredydd a Chaerllion ar wysg a wnaeth y Castell Newydd ar wysg. Mam y Meredydd hwnnw oedd o Lann Ayron A Syr Morgan ap Meredydd oedd ei fab yntey o Vch Gadwgan ap Madoc Arglwydd Maesyved o Vch Phe ap Meyryc ap Gwas Teilo o Went Gwraic Syr Morgan ap Meredydd oedd Grisli verch Dafydd ap Meyryc o Went, ac or Grisli honno by Merch i’r Syr Morgan hwnnw a elwid Angharad ferch Morgan yr hon Vch y canwyd yr Englyn hwnn iddi. Hawdd fyd iawn wryd wen eirian yng Nghaer, Angharad ferch Morgan Lliw rydd ayr, Haw rodd arian Llwyr oreu merch lliw’r eiry man. Ar Angharad honno oedd mam Morgan ap Llywelyn, ap Llyw- elyn ap Ifor, — — — *diffyg dalen yma yn Llyfr Coch Pant Lliwydd. IEUAN GETHIN. Ieuan Gethin ab Ieuan, ab Lleison ab Rhys ab Morgan Fy- chan, ap Morgan Arglwydd,, ap Caradoc, ap Iestin, ap Gwrgan Tywysawg Morganwg a Gwent a Gwyr. Ieuan ap Ieuan Lleison a fu gydag Owain Glyndyfrdwy yn torri Cestyll y Twyllbendefigion ym Morgan wg, a phan acth y dydd yn erbyn Owain a gorfod arno fyned dan gel a Chudd. gorfu hefyd ar Ieuan ap Lleison fyned yn wr cel a chudd hyd F'ôn at hen gyfaill câd iddaw, ar holl amser y bu ef yno ydd oedd y Brenin Harri’r Bummed yn lladd ag yn gormesu pob un a fernid yn gy- mhlaid ag Owain, ond ymhen tro cyttunwyd rhwng y Cymry a’r Bre- nin ymiawnhâu er arian a’u Gwerth yn wartheg a defaid a daoedd eraill. Yna ydd ymiawnhawyd dros Ieuan ap Lleision sef Cant o bennau Gwartheg a deucant o ddyfaid, wedi hynny efe a ddaeth adref, ag ymhen amser wedi hynny fe fynnodd y Brenin ladd 11a- wer o’r Cymry am nas gallent dalu’r iawn nag yn arian nag yn werth. achaws eu tylodi, a hynn yn dyfod i glyw Ieuan ap Lleison efe a ddywad y ddiarhebgoel hon, sef. Tri pheth nid ebrwydd au gwelir, yn sych ; Mawn Mon, Gwae- lod Llyn Tegid, a dwylaw Gwaedlyd Hên Harri Cân, sef Harri Can y Galwai’r Cymry Harri Frenin y pummed. a myned a wnaeth y goel honn ar gof a llafar Gwlad ag y mae hyd heddyw. —(Llyfr Mr. Bassett, o Lann y Lai.) RHYS BRYDYDD [O Ysgriflyfr y Parchedig Roger Williams: sef casgliad a Synniad Iolo Morganwg yw’r uchod, ar wall yr ysgrif.—An Iolo. wnaeth o bethau amrafaelion, ond yn fwyaf neillduol, Achau,— rhwng 1600 ac 1622.—Ab Iolo. Rys Brydyth o lanharan or ty ym maelen kynllan a little Ryver of that name wher Ievan gitto ap leva yscolaige dyd dwell, o Rys brydyth y bu Rychard ap Rys, y Rychard y bu lien ap Rychard, yr hwn y elwid yn lewis morganwg yng wynedd' Ve vy vab arall y Rys brydyth a elwid leva ap Rys, y Ievan ap Rys y bu tho : ap leva ap Rys, yr hwn a elwid tom ap leva ap Rys gwndidwr, ag oeddyn trigo yn llandydwg Rys brydyth had a sonne named Rychard, y° sayd Rychard had a sonne named lien ap Rychard, the wch lien ap Rychard was was named lewis morganwg in north wales' The sayd Rys brydyth had another sonne named Ievan, the sayd Ievan had a sonne named Thomas the Thomas was comonlye called Tom ap Ievan ap Rys gwnditor and he dyd dwell in Ty- thigtow otherwyse called in welshe llandydwg Lien ap Rychard ap Rys Brydyth o lanharan' Thomas ap Ievan ap Rys Brydyth o landydwg lien ap Rychard, and Thomas ap Ievan were Coossine germans. GRUFFUDD AP IEUAN AB RHYS BRYDYDD. [Llyfr Thos. Hopcin o Langrallo ; lie, gwedi enwi fal uchod, yr ychwanegir fal hynn.—Ab Iolo.] I Ieuan ab Rhys Brydydd y bu fab arall a elwid Gruffudd, a chan lawer efe a elwid Gutto ab Ieuan, Prydydd ynteu hefyd, a mab iddo yn byw yn awr ym Mlaen Cynllan a elwir Ieuan Gutto Ieuan ysgolhaig, a Ieuan Ysgolhaig, a chan eraill Ieuan Gruffudd y gelwir ef. Gwr ysgolheigaidd a doeth o Ieithydd a Phrydydd. RHYS BRYDYDD. Rhys Brydydd o Lanharan oedd yn byw yn y ty ym Mlaen Cynllan. Dau fab oedd i Rys Brydydd, un Rhisiart ap Rhys Brydydd, a hwnnw yn Brydydd, ag efe oedd Athraw Iorwerth Fynglwyd, ag yn byw yn y Merthyr Mawr. ai fab ef oedd Rhys ab Rhisiart Brydydd, o’r Wig. Ail fab i Rys Brydydd oedd Ieuan ap Rhys Brydydd, ag ym Margam ydd oedd ef yn byw. efe a fu yno yn fynach, ond achaws ei gyfrif yn anffyddlon efe a droed i maes o’r Fonachlog, Ag a fu yno wedi hynny yn Dal tir ag yn briod ag iddaw blant a gorfu arno efe ai blant fyned oddyno achaws Syr Matthew Caradog o Abertawy, efe aeth i Ferthyr Cynon ym Mrycheiniog lie bu yn hir ag a ddaeth wedi hynny i Langynwyd i fyw ag a fu’n cadw Ysgol yno. ydd ef yn Brydydd a Chwndidwr da. I Ieuan ab Rhys y bu fab a elwid Thomas ab Ifan ab Rhys, ag yn gyffredin Twm Ifan Pys, fe fu yng Ngharchar yng Nghastell Cynffig gan Syr Matthew Caradawc wedi hynny fe roddes Syr Mat- thew iddaw ei ryddyd, ag a ddodes dir dan ei law ef yn rhywle yn y gymmydogaeth hynny. bu wedi hynny yn byw ym Margam. A gwedi hynny yn Llangynwyd.- ag yn ei henaint fe ddaeth i fyw i Landidwg. ag a dreulws ei ddyddiau diwedd ym Margam. ydd oedd ef yn Brydydd da o Deuluwr a Chwndidwr, ag achos ei fod o’r fifydd newydd, efe a gafas lawer am ei benn. a chasineb gan fwy na mwy. efe a fu fyw i oedran Mawr, canys efe ddywed ar Driban fal hynn. Un mil chwech cant yn gywrain, A phedair blwydd yn gyfain, Dechreu Ionor, cyfrif teg, Wyf gant a deg ar hugain. (o Lyfr Mr. Lewys o Ben Llin.) Fal hynn y mae’r hanes am Twm Ieuan ab Rhys yn Llyfr Sion Bradford. Ieuan ab Rhys oedd fynach ym Margam, eithr efe a drowyd i maes o’r Fonâchlog achos ei fod yn Loleraidd ei farn. wedi hynny efe a briodwys Fynaches a drowyd i maes o ryw Fonachlog, ag a fuant fyw yng Nghynffig, eithr Syr Matthew Caradog o Abertawy ai canlynwys ef a chyfraith am ryw bcth, mae’n debyg, yn ei farn am grefydd, oni orfu arno ymadael a Chynffig, efe a gafodd le ym Merthyr Cynon yn Sir Frycheiniog lie bu yn dala rhyw faint o dir. ymhen rhyw amser fe ddaeth yn ol i Forganwg, lie bu’n cadw Ysgol. Prydydd da oedd ef. Ydd oedd mab i Ieuan ap Rhys a elwid Thomas, yr hwn oedd Twm ab Ifan ab Rhys y Prydydd a’r Prophwyd, fe fu hynn mewn rhyw alwad yn y Fonachlog ym Margam, ag efe ai trowyd ef i maes oddyno ag a fu yngharchar amryw o weithiau yng Nghastell Cynffig gan Syr Matthew Caradog, yr hwn o’r or diwedd ai rhows ef yn rydd ag a fu haelionus tuag atto, efe a fu’r dala tir, ym Mar- gam a Llangynwyd a llefydd eraill, nes iddo gwympo i ryw fedd- ylon anghyffrcdin, ar hynny fe ddodwyd ef yngharchar gan Syr George Herbert o Abertawy ynghastell Cynffig, ag ar ol cael ei ryddyd ni wnaeth ef nemor iawn o beth ond rhodio’r Wlad fal Cardottyn, a dyrnu rhyw ychydig weithiau, a gwneuthur Cwn- didau Duwiol a phrophwydo llawer o bethau, ag am hynny y gelwyd ef Twin Gelivydd teg. Yr oedd wedi dechreu prophwydo cyn cael ei garcharu gan Syr George Herbert, a hynn, meddi’r, oedd yr achos Wedi geni mab o Difedd i Syr George fe gynhaliwyd wledd a Rhialtvvch gorfoledd mawr ar fedydd y plentyn, gan bedoli’r ceffylau ag Arian, a llawer o bethau eraill costus iawn o’r ceffylyb. Twm ab Ifan ab Rhys yn gweled hynn a ddywed, Ha! dyna Rwysg a balclider mawr wrth fedyddioplentyn a aned i ymgrogi wrth linyn ei dalaith! cymmer- wyd ef dan graff, a dodwyd ef yngharchar ynghastell Cynffig, a dodwyd y plentyn dan ofal Mammacth, a gorchymmyn iddi wiled yn fanol ag yn ofalus arno nos a dydd, hynn a fu dros ryw amser, ond fe aeth ar son yn y teulu fod y crafu ar y famaeth, danfonodd Syr George ai Arlwyddes am dani i’r neuadd attynt fal y caent weled pun ai bod hynny’n wir ai nad oedd, a chwedi gweled nad oedd dim o’r crafu arni aethant gyda hi ynol i’r ystafell lle’dd oedd y plentyn, a’r peth cyntaf a welent yno, oedd y plentyn yn ei gawell wedi gwan ei ddwylaw dan linin ei dalaith a chwcdi ei ymddrysu nhwy ynddo yn y cyfryw fodd, nes iddo dagu a marw o’r achos, neu fel y gellid gwedyd mewn gwirionedd, wedi ymgrogi yn llinyn ei dalaith, yna danfonwyd yn heinif iawn i ryddhâu Twm ab Ifan ab Rhys, ag i roi arian iddo. Un pryd arall ydd oedd ef mewn ’scubor yn dyrnu, ag feddaeth llanc ifanc heibio ag a gyfarchwys iddo fal hynn. Wei! Twm Gel- ivy dd teg, py newydd sy gennyt ti heddy? y mae gennyf newydd i ti, ebe ef, Ti a fyddi farw o dri Angau cyn y nos he no. ha! ha! ebe'r llancy ni all neb farw ond o un angau! ag a aeth ymaith dan chwerthin. ynghcrdded y dydd fe aeth i llanc i benn pren mawr ar fin afon i dynnu nyth Barcut, ag wrth wân ei law i’r nyth efe ai rwygwyd gan neidr a ddygwyd yno gan y Barcut iddei hadar mal fal y main nawd iddi wneuthur, gwnaeth hynn iddo ellwng ei afael nes iddo gwympo i lawr ar golfen fawr a thorri ei wddwg, ag oddi- yno i’r Afon. ag yna y cafas ef dri Angau, ei rwygaw gan neidr, Torri Gwddwg, a boddi. Ydd oedd Twm ab Ifan ab Rhys yn vvr duwiol a da iawn me- ddi’r, ag yn Brydydd da, y mae llawer o gwndidau fyth o’i waith ef ar glawr gwlad. y mae son iddo ddodi rhai o henynt mewn print, ond nid oes nemor, os neb, yn fyw yn awr ag ai gwelasant erioed. dywedir iddo weled mewn llyfr bychan ysgrifen y geiriau hynn. “ Ymgais o dy dduw a’th holl allu, a’th holl fwriad, ag ath holl Ddeall, a char êf a’th holl serch ac a’th holl ewyllys ag a’th holl galon. Câr dy gymydog fal y cerit dy hunan. a dioddef drosto a ddi- oddefit dros dy Dduw a thros dy gar anwylgu, a thros dy hunan. Câr pob daionus a phob hardd, a phob gwir, a phob iawn, fal y cerit dy Dduw a’th hunan. Glŷn wrthynt oni bot gymmaint yn un ag wynt ag y mae Duw, ag o wneuthur felly ti a fyddi mor wahanedic oddiwrth pob drwg a drygionus, ac oddiwrth pob anhardd ac anweddus, a phob anwir- edd, a phob anghyfiawn, a phob twyll a phob hud, ag y mae Duw ei hun. Nag ofna na chosp na phoen nag un eisiau neu ddiffyg, nag un dioddef pei angau, ag na’th rwystrer ganthynt Na chwanta ddim o ddäoedd byd a welot nag a glywot am dan- ynt nag a ddeallot, namyn daoedd o Dduw ai rad oi Yspryd Glân. a gadael i dy Dduw drosot ac erddot. Ag o gaffaeliad ar hynn a gampau a chyneddfau y ceffi ddeall cyfiawn ar bob peth o’r byd, ag o ddeall cyfiawn gwybodaeth gyf- iawn, ag o wybodaeth gyfiawn gwybod oil a fu, y sydd, ac a fydd. ac o hynny awen o Dduw a medr ar Brophwydoliaeth, yna y gwy- byddi ac y dangosi oil a ddaw ar y byd hyd ddydd brawd, canys golwg Duw a fydd ynot.” Wedi darllain hynn efe a ymrois yn wr Duwiol iawn ac a ddy- wed lawer o brophwydoliaethau, ag ni fynnai yn yn y byd o dda namyn a roddid o fodd iddo am waith a wnelai. a hynny dyrnu yd gan mwyaf. COELBREN Y BEIRDD. YR HEN AWGRYMAU. Cyn amser Beli mawr ab Manogan nid oedd amgen na deg llythyren ar deg awgryrnau gelwid nid amgen nac a, /, c, e, t, i, /, r, o, s—gwedi hynny cafad ac n, a gwedi hynny pedwair eraill 2 D au rhoi yn unarbymtheg ar ddatrin a gosteg gwlad a chenedl. Gwedi dyfod y fifydd yng Nghrist dau lythyren eraill nid amgen U a D. ac yn amser y brenin Arthur doded ugain llythyren gys- sefin fal yn awr. o gyngor Taliesin Ben Beirdd Bardd Teulu Urien Rheged. ac ar ddosparth y deunaw y trefnwyd O, I, U, sef Enw aflafar Duw. cyn hynny o drefn O, I, O, ydoedd. herwydd yr un ar bymtheg ag o brif awgrymau nid oes hyd yn awr amgen nac ugain Llythyren neu ugain awgrym. a Cheraint Fardd glas a ddosparthes ugain Llythyren a phedair. fal y mae yr awr honn a’r pedair yn adlawiaid—wedi hynny o gymhwyllig ymbwyll Beirdd ac Athrawon o Feirdd Cadeiriogion dygwyd ar fraint ac arfer, gan wellhaû y goelbren. ddeunaw llythyren ar ar hugain. arwŷdd, eisioes nid oes ar ddu a gwyn amgen na’r pedair awgrym ar hugain. YSTORRYNAU. YSTORRYNAU y gelwid y llythrennau ym mhrif amseroedd Cenedl y Cymry; a gwedi amser Beli ap Manogan y gelwid yn llythrennau a chyn o hynny nid oedd amgen o lythyr na’r deg ystorryn cyssefin. a chyfrinach y buant er yn oes oesoedd, gan Feirdd Ynys Prydain yn cadw Cof Gwlad a chenedl, A Beli mawr au gwnaeth yn unarbymtheg. a’r drefn honno arnynt efe a’i datrines, ac a wnaeth nas dylit fyth wedi hynny cyfrinach ar wybodau Llythyr, herwydd y drefn a wnaeth ef arnynt, a gadael y deg ystorryn dan gyfrin. Gwedi dyfod y fifydd yng Nghrist gwnaeth deunaw. a gwedi hynny ugain. ag ar hynny y cadw arnynt, hyd yn amser Ceraint Fardd Glas. ag efe a ddodes bedwar ar ugain arnynt. Ac ar hynny buant yn hir oesoedd. hyd yn amser y Brenin Harri bummed, ag efe a waharddes ysgolion ir Cymry, a llyfrau a defnydd llyfrau. ag achos hynny gorfu ar y Cymry gydymgym- gymeryd a choelbren y beirdd a thorri a duo llythrennau ar wydd a gwiail, a chymmeryd Beirdd iw dy bob perchen ty a theulu a fynnai wybodau llythyr a darllain, ac o hynny trefnwyd cym- morth Tir ac ar a buarth i’r Beirdd, ag aeth Beirdd yn niferog yng Nghymry, ag ynfwy gwybod llythyr nag y bu cyn y gwahardd. am hynny y canodd Llawdden fardd, Ar gam gochel gwel a gwilia ergyd pob argoll ai redfa, adammeg y byd yma nid drwg a ddwg a fo’n dda. sef lie nas caid ysgol namyn Saesoneg nag athraw namyn Sais y dysgai’r Cymry eu hiaith ai gwybodau yn fwy nag erioed, ag a vvnaethant wellhâd ac Amlhâd. ar rhif llythyr ac ystorryn. oni ddaeth pen y rhif y sydd arnynt ynawr. Y DEG LLYTHYR CYSSEFINION. Yn amser Owain ap Maxen Wledig ydd enillwys genedl y Cymry eu braint a’u Coron, cymmerasant at eu mamiaith gyssefin yn lle’r Lladin ag oedd wedi lied enill Ynys Prydain, ac yn y Gymraeg y cadwasant gof a Chyfarwydd a dosparthau Gwlad a chenedl gan ddwyn ar atgof yr hên gymraeg a’u geiriau a’u hymadroddion Cynhwynolion, eithr achos angof ag anneall ar hen lythyriaeth y deg llythyr cyssefinion. hwy fuant ar wall, ac fal hyn y daeth anghydbwyll ar amrafaelion heneiriau, sef dodi dau lythyren lie nad oedd gofyn amgen nag un, fal y mae Caan, a Braan, a glaan, yn 11 Cän, a bran, a Glän a digerth yn lie dierth, a phlegid yn lie phlaid a llaweroedd eraill. hefyd dod T yn DD, ag I. yn lie E ag yn lie Y. ag U, yn lie E. ag nid achos dangos y cwbl, eithr hynn er cof am ai gwellhais nid amgen no Thalhaiarn Fardd o Gaerllion ar wysg, dan nawdd y Ford gronn, ag ar ei ol ef Taliesin ben beirdd, a wnaeth drefn ar y gymraeg o iawn ddeall ar Bwyll a Theilyngdawd y deg llythyr gyssefin, a’r moddau a’r trafodau arnynt a’r treiglaethau teilyngion, ac o hyn y cafwyd yr hen gymraeg ar adver ag adgael. PEITHYNEN. Y PILLWYDD a fyddant yn ddau hanerog bob Carfan sef fal y gellir eu hagor au caead i gymmeryd a chyfrwymaw’r Peithwydd neu’r ebillion dwy garfan y sydd, un bob pen ymhob caeogen, ag ymhob Caeogen hefyd y bydd gan arfer yn fynychaf bedwar ar hugain or peithwydd, cyd y gellir arnynt y rhif a fynner, am hynny deunaw neu ugain a welir-yn fynych. ag nid anfynnych deg arhugain, Ag yn y peithynen gynnifer caeawg ag a fynner, eithr enhydwyth y bydd mwy na thri chaeogen Rhai a wnant peithynen o un caeogen hir fallau ddeugain neu hanner cant neu drigain neu fwy o beithwydd a lie bo felly nid hydwyth mwy nag un caeogen. Dylit y peithwydd bob un yn bedwar ochrawg, a rhathu’r ymylau sef y cornelau yn ysgawn sef hyd yn llawn ddyfnder y llythyrau fal nas gweler llythyrau un ochr yn ym- ddangos ar ymyl yr ochr arall, ag felly am bob ochr. lied ochrau’r peithwydd a fydd yn ogymmaint a hyd heiddyn neu wenithyn. ag o fod yn fwy bydd anhydwydd y beithynen. a throm, ag a ofyn llawer o ole yn ai cario. Rhai a ddodent y peithwydd yn y lliw glas y lliwir gwlan yn- ddo, ag yn sefyll hyd nis bo glas lliw bob un o honynt, a gadael iddynt sychu, yna torri’r llythyrau . a hwy a fyddnt wynnion ag amlyccach ar y coed gleision na phetysaint heb liw, a’r llythyrau yn ogyfliw ar pren : eraill a ddodant liw du, neu wyrdd, neu goch, ni mawr waeth pa liw a fytho. cyd ydd amgeno’n daer ar liw pren y llythyrau. Goreu o bob coed eu parhâd Deri, hawsaf eu gweithio cyll neu helig neu wern. Bedwen yn bren da. felly eirin ag yspydd- aden, yr hen brydyddion gynt a hoffynt gerdinwydd, Coed efeill lie au gellir yn deg nid rhaid gwell am barhâd a gweithioldeb, Berwi pillwydd a pheithwydd mewn Llyssy sur au ceidw rhag bry- fed, eu twymo’n frwd ag iro cwyr gwenyn ynddynt au Lledbobi onid elo’r cwyr iddynt gan wres. au ceidw rhag mall a phydri, bynnag o bren a fythawr COELBREN Y BEIRDD. Llyma fal y dywed Lywelyn Sion. Wedi Rhyfel Bargod Owain Glyn Dwr, gwaharddodd y Brenin adael i bapur a phagod gael eu dwyn i gymru nag ychwaith eu darllaw yno, fal y rhwystra hynny gyfeillach Llythyr rhwng Cymro a Chymro a rhwng y Cymry a chenedl gorwlad ag Alldir, a hynn er dial yr ochri at Owain a welid ym mhob mann ymhob dyn yng Nghymry, a gwahardd y Beirdd hefyd ar Prydyddion i gerdded ei cylchoedd ag ymweled ar ofwy a’r Teuluoedd yn ei swyddau, yna cofiwyd a daddygwyd ar arfer henffordd Beirdd Ynys Pryd- ain sef torri’r llythrenau a elwaint awgrymmau Iaith a llafar ar goed neu wydd triniedig i’r achos, a elwid Coelbren y Beirdd ag fal hyn ai gwnelid cynnull coed cyll neu gerdin yn y gaeaf amcan hyd cyfelin a’u hollti bob un yn bedryran sef yn bedair asseth y prenn, a’u cadw nis baint gan gyffaith amser yn sych o gwbl. yna eu canwyro’n bedryfal parth lied a thrwch, a gwedi hynny can- wyro’r cornelau hyd led deg yn y fodfedd. ag gwneuthur hynn fal nas Delo torriadau’r llythrenau sef yr awgrymmau a dorrer a Chyllell ar un o’r pedwar wyneb pedryfal ar ymsathr yn wel- edig ar wyneb nesaf. ag fal hynny am bob un or pedwar wyneb, yna torri’r awgrymmau herwydd y bont âi rhai Iaith a llafar tafod, ai rhai rhif, neu arwyddion celfyddyd erail megis awgrymau er- ddigan Cerdd Arwest a Cherdd dant, a gwedi torn deg o’r cyfryw sethau ag a fo gofyn arnynt parottoi pedair Asseth, dau a dau o henynt. pill au gelwir au canwyro’n deg a’u gosod dau ar unwaith yng ochr ag och ag ar draws, y cysswllt nodi deg lie twll; ar ol hynny, torri’r tyllau sef hanner pob un or deg twll ar un or essyth, ar un peth ar y Hall, gwneuthur felly a’r ddwy asseth eraill, yrhain a elwir y pillwydd yna trin yr essyth awgrymedig- ion neu lythyredigion a mwnwgwl ar bob un o ddeupen yr asseth yn grwnn ei amgylch lied bys ar hydwedd yr Asseth. yna gosod y coed llythyredigion gerfydd eu mynyglau ar un o’r pillwydd y benn a felly ar y pen arall., ag ar hynny benn ag arall y pillwydd twll am dwll ag ar bob pen i bob dwy billwydden mynyglau yn leoedd llinynon iddeu clymu yn gadarn ynghyd, ar bob pen i’r gwydd awgrymedigion. a gwedi’r clymu’r cwbl fal hynn ynghyd yn gyrfinedig gelwir y llyfr a wneler yn hyn o fodd Peithynen, am ei fod wedi ei ymbyithynu ynghyd y pillwydd ar bob pen yn dal y cwbl ynghyd, ar ebillion sef yr Essyth llythyredigion yn troi yn pillwyd yn rwyddesmwyth. ac felly yn hawdd ei darllain. sef y darllenir un wyneb o’r ebill yn y lie cyntaf herwydd rhifnod ei wyneb yna troi gyda’r haul a darllain yr ail wyneb a throi felly am bob wyneb arall, ag yn unwell o ebill i ebill hyd nas darfydder darllain, nod rhif o un i ddeg ar wyneb yr clo pob un o’r ebillion a wyneb y nod rhif yw’r cyntaf iddei ddarllain, a’r rhai yn nhrefn eu tro gyda’r haul. Deugain ochr ebill ym mhob peithinen, ar ol hynny peithyn arall hyd ddiwedd y gerdd neu’r Araith a lie bo gofyn mwy na deg ebill A llai nag ugain, cynnifer ebill ag y bo gofyn, yn un peithynen gyfunbarth yn gyfyngorf.—Achos rhoi deg yn arbennig- rif yn gydgyrfin yw am mai deg yw bann adran rhif, a than rhif de- gan y dosperthir pob rhifoedd hyd nas gall Iaith rhoi enwau arnynt, Deg yw cylch cyfiawn a deg o fewn deg, neu ddeg am ddeg a fydd tufewn a thufaes i’r cylchyndod cylch ynghylch hyd fyth byth- oedd. am hynny gorau Dosparth ar rhif a rhifoedd yw deg a deg- au. ag nis gellir ar amgen o drefn gadw rhifoedd yn ddosparthus mewn lleoedd cedyrn modd y gellir eu darllain au deall, au datgan yngyfun gydgyfun. Gvvedi dwyn ar atgof ag adfer am achos a ddangoswyd hen brif gelfyddyd y Cymry ar lythyr ag awgrym ymrhodded dan farn a chanfod Cadeiriau a Gorseddau Cerdd dafod Deheubarth, a Morganwg, ag Eisteddfodau, Gwynedd a Phovvys, i chwilio i maes a golled ar wybodau awgrym Coelbren y Beird a’r gwellhau ar helaethu a fu ar rhyw a rhif yr Awgrymau ac yna Cadarnhau un awgrym a’r bymtheg yn rai Cyffredin o’r dechreu- ad, a chwanegiadau a fu at hynny o rif o bryd i gilydd hyd yn amser y Bardd Glas lie ai cadarnhaed yn un ar hug obrif awgrym- au herwydd llafaryddiaeth y Gymraeg. gwedi hynny dodi pedwar ar hugain ar rif y Cyffrediniaid, ag ni ddoded mwy na hynny ar addysg a gwybodau Teuluaidd, eithr y Beirdd a gawsant ar eu Coelbren Cyfrin ddeunaw a’r hugain o hen gadw a Chof Cyfrin, a’u dwyn ar arfer ag adwaith. ag nis deallwyd y dylit Cyfrinach dam- dwng ar amgen na deg o henynt a elwaint y deg cyssefiniaid au dodi dan luniau gyfrinach Ddamdwng, a gadael y cwbl o’r deunaw a’r ugain yn gyfrinach heb arnynt adduned a damdwng ag o hynny yr aeth yn gyffredin fal y maent yn awr. Wedi adgael gwybodaeth ar y Coelbrenni sef un y Beirdd ag un y meneich mynai bawb agos gwryw a benyw eu dysgu au gwneuthur ag o hynny myned yn waith crefft gan wegryddion a Basgedyddion ag ernynt y torrid cof am bob peth a ofynai gof cad- wedig llythyr a llyfr, ag fel hynny y bu hyd amser Harri y Seithfed ag ynteu yn Gymro, cymmerodd ei genedl dan nawdd ei gymmwynasgarwch, ag au dododd ar ei gost ei hun dan addysg myneich a phapir a Chroentrin a fynnit am ddim a chael yn yr un a fynnit o’r ddwy Iaith nid amgen y Gymraeg ar Saesoneg a llawer a ddysgaint y ddwy. ag o hynny cael gwybodau llythyr yn amlach ym mhlith y werin yng Nghymru nag ai caed yn Lloegr ag o hynny Prydyddion mwy na digon, ar Abadau yn ei dodi, le ag arall, yn ysgolyddion, ag o hynny y mae bod y Prydyddion yn ysgolyddion athrawon Teuluaidd hyd y dydd heddiw yn myned yn ei cylchoedd dosparthedig o dy i dy, ag o deulu i deulu. y mae’n ami dan olwg a gweled yr hen goelbrenni. ond yn awr nid ami gwneuthur peithynen eithr am radd yng Nghadair, neu am dal yn arian neu yn werth arian gan ai gofynnai wrth achos yr un ai gofynai. y mae llawer yn fyw y dydd heddyw yn cofio’r ym- arfer a Choelbren y beirdd. a llawer Coelbren a welir fyth yn nhai hen dylwythau Bonheddigion Y sef fal hynn y mae’r Cyfarwyddyd herwydd hen gof a Llyth- yr, a Chof Llafar gorsedd, Cadwedig gan Gadeiriau er y dechreuad, nid amgen Deg nod awgrym llafar parth Iaith ag ymadrodd a fu gan genedl y Cymry yn oes oesoedd cyn eu dyfod i Ynys Prydain, a chyf- rinach dan adduned a damdwng oeddent gan y Gvvyddoniaid sef oedd y gwyr hynn Prydyddion a gwyr wrth gerdd dafod a gwy- bodau Doethineb^cyn bod Beirdd Dosparthus, ag yn amser Pryd- ain ab Aedd Mavvr amcan mil a hanner o flynyddau cyn geni Crist ynghnawd o’r wenforvvyn fendigaid Mair, ag yn amser aedd Mawr y trefnyd Beirdd Dosparthus a svvydd a thrwydded gvvaranred iddynt, a chwedi hynny gwellhau Coelbren y Gwyddoniaid fal y bydd achaws ei deall ai darllain hyd nad oedd unavvgrym ar bym- theg yn y Goelbren ag yn amser Dyfnwal Moelmud amcan chwe- chan mlynedd Cof a Chyfrif cyn dyfod Christ yng nghnawd, y datrinwyd yr unawgrym ar bymtheg ar drefn arnynt cadw Iaith ag ymadrodd a phob Cof Gwlad a Chenedl, am nas gallesid gystal ar un arall o drefn er cynhal Cof a gwybodau doethineb, a brein- iau a Defodau Cenedl y Cymry ai pherthynasai ar deg nod Aw- grym cyssefin hyd y dydd heddyw dan gadw Cyfrinach adduned a damdwng ag nid neb o ddyn namyn y damdynghedigion au gwyr wedi myned yr unarbymtheg yn agored pen gwlad ir holl genedl gwellhau ag helaethu’r goelbren ym mhellach a wnaeth- pwyd hyd ddeunaw yn amser Beli mawr ab Manogan, a gwedi hynny ugain, ag yn amser y Bardd glas yn un ar hugain sef cof arall a ddywed ddywed dau ar hugain, a hynny y sydd o lythyr- enau Cyssefinion yn y Gymraeg, sef adlawiaid y gelwir y maint a sydd dros hynny o rif hyd ddeunaw ar hugain. DOSPARTH MESURAU CERDD DAFOD CERAINT FARDD GLAS. Y DDOSPARTH hynaf ar gof a chadw cyfarwyddyd yw un Ceraint Fardd Glas ar y mesurau Cerdd dafawd, ag ar a geffir o gerdd cyn ei Amser ef nid oes namyn a ddealler gan gelfydd a’u darlleno neu ag au clywo. Y Ceraint hwnnw brawd oedd i Forgan Hen Brenin Morganwg, ag efe a gasgles yr hen wybodau Cerdd dafavvd a Barddas ac au Dosparthes mewn Llyfr o’i waith ei hunan, ag au dodes wrth Farn Cadair a Gorsedd ymhob Gwlad a Chyfoeth yng Nghymru. a goreu am wybodau a Barn y cafvvyd Ceraint a rhoi Pob Cadair yng Nghymru a Lloegr iddaw ef, ac o Hynny y gel- wyd ef y Bardd Glas o’r Gadair, wedi hynny myned yn Fardd Teliavv i Aelfryd Brenin Lloegr. lie bu yn dysgu Gwybodau i gymry Lloegr ag ir Saeson ag yng Nghaer wynt y mae’n gor- wedd, wrth Ddosparth Ceraint ydd elaint bawb o’r Beirdd a’r gwŷr wrth Gerdd dafod, hyd yn Amser Rhys ap Tewdwr Brenin Dinefwr yr hwn a fuasai ar encil o’i wlad a’i gyfoeth hyd y bu meibion Iestin ap Gwrgan yn goresgyn Cyfoeth Dinefwr ac Ys- trad Tywi, sef yn Llydaw y bu ac yno y dysges ef wybodau new- yddion ar fesurau Cerdd dafod ag au dug i Gymri gwedi cael gor- esgyn ar ei gyfoeth ac au dodes ar addysg, ac a wnaeth Eisteddfod fawr yn Nghaerfyrddin herwydd dosparth y Ford gron, a chynnal hyd Farn Cadair ac yna rhoi’r addysg newydd yn Nawdd Cadeir- iau a Gorseddau Beirdd ynys Prydain yng Nghymru a Lloegr ag Ystrad Clwyd, a gwedi hynny Gruffudd ap Cynan a’i dug i Ys- trad Conwy yng Ngwynedd lie y gwnaeth ef Eisteddfod anryd- eddus a gwedi hynny Eisteddfod arall yng Nglyn Achled yn y werddon ag i honno y Daith Beirdd a Gwŷr wrth Gerdd Dafawd o Gymru, a Lloegr ag ysgotlont a Llychlyn ar Y werddon lie gwnaeth dosparth Freiniol ar fesurau Cerdd Dafawd a’u perthyn- asau, a chwedi hynny a chaffael ymwared o’i Garchar yng Nghaer- llion Gawr efe a drefnes Eisteddfod bob Tair blynedd yn ei Lys yn Aberffraw môn ag o Gadair Aberffraw y cafas Beirdd a gwŷr wrth gerdd dafod gwynedd ei gwybodau au graddau a’u Breiniau. ag ef efe addodes newyddion ofoddion a defodau yn amgen a geffir ar yr hen ddosparthau Gwlad Gymru a Gwlad Lydaw, ag yn lie Bord Gron, neuadd y Tywysog yn Aberffraw a Neuaddau Pen- defigion eraill, gwel ai deallo mai o ddosparth Ceraint Fardd Glas y tynned un Llydaw, a llawer o un Gruffudd ap Cynan a elwir Dosparth Glym Achled a Dosparth Aberffraw, dan wellhâd a mwyhâd ac amlhâd, a theccâd, ac am hynny y galwes Lewys Mor- ganwg yn ei Lyfr Cerdd dafod, Dosparth Ceraint yr hen ddosparth gysefin, ac a ddywed mai ddosparth y Ford gronn yw un Llydaw a elwir un Caerfyrddin yn ol y bu gan y Brenhin Arthur yng Nghaenllion ar wysg, ag fal y mae yn awr ynghadair Tir Iarll. ag nid oes nemmor o beth a dal arni namyn gwybod a gweled a fu gynt ar Gerdd dafawd. CADAIR TIR IARLL. CADAIR Tir Iarll a ddechreuwyd gan Forgan Arlvvydd o Aber- avan. yn lie un Arthur yng Nghaerllion ar wysg. Gwedi hynny y dodes Iarll y Clare diweddaf namyn un fraint Ereidr iddi ym Mettws Llangynwyd, a Llangynwyd a braint hafotta chwech mis haf o ddydd Calan mai hyd galan gaeaf, ag yna symud y Gadair o’i hansawdd yn Llanfihangel Afan I Dir Iarll, lie ai caid bob yn ail yn Eglwys y Bettws ag un Llangynwyd, ag o hynny ei galw Cadair Tir Iarll. a llawer o Brydyddion a Chymreigyddion gor- chestolion a fuant ym mraint y gadair honn lie nis gellid hynny ar neb o brydydd neu gymreigydd nas cawsai y naill a’i eni neu ynteu ei faccwyaeth ym mraint y Gadair honn, gan ymgad- eiriaw ynddi. Ar wyrdon y Bettws fynychaf y cynheilid Cadair Tir Iarll. brydiau eraill ar y crug diwlith ar donn Baedan morgeila. TREFNAU A DEFODAU CADAIR TIR IARLL. CADAIR Tir Iarll a drefnwyd yn nawdd Sir Gilbert Clar Ty- wysawc Morganwg, ac efe a ddadnewyddwys eu Braint i’r Beirdd a Phrydyddion Cymry fal ag y bu yn oesoedd cyssefinion er cof ag addysg ar wybodau daionus a chelfyddydau Ceudawd. a llyma’r Breiniau ar defodau trefnedigion Cadair Tir Iarll a gedwir ym mraint Pendefigaeth Morganwg, ar bob un or Gwyliau Arbennigion yn warantedig o fraint heb hawl heb arynaig dan osteg a rhybudd undydd a blwyddyn parth ag at y trafod a gymmyger ger ei bron, ag nid rhydd gair yn ei herbyn, a Nawdd Arglwydd y Bendefigaeth i bob Bardd a phryd- ydd a elo gan drefn a defod ger ei bronn hyd yny gaffer yn wa- rantedig ar naw gwybodau a chefyddydau Cerdd dafawd ai pher- thynasau, gan orddyfnaid Beirdd a Phrydyddion Cymry. a chyn- nal yngolwg a chlyw Gwlad ag Arglwydd ag yn wyneb haul a llygad goleuni, ag yn nawdd Duw ai dangnef. Bardd Gwarantedig o wybodau a chelfyddyd Cerdd dafawd ai pherthynasau gan farn a gradd Cadair gyfaenad a ddylai gym- meryd Mebinogion attaw ar addysg Lien a llyfrau a gwybodau Cyfaenad Hen feirdd Cenedl y Cymry nid amgen na thri ar un- waith herwydd y tair gradd a ddylit ar febinogion Cerdd dafawd. sef hynny un ar y pryd o bob un o’r Tair Gradd sef y Cymmyg- eder y graddau fal hynn. 1. Mebinog Ysbyddaid yw un nas gwypo celfyddyd cerdd daf- awd sef gwr ar addysg y bydd yny wypo’r Iaith Gymraeg her wydd ei ansawdd ai bonedd a phwyll ei geiriau ai hymadroddion ai deall ai darllain ai llythyru ai sylliadu yn gyfiawn ag yn gyweir. hefyd efe a ddylai wybod Prif Fannau mesurau cerdd dafawd, nid amgen na’r cyhydeddau ar odlau ar cymmeriadau a’r Corfannau ar cynghaneddau herwydd gorddyfnaid Cadair a Gorsedd, au cym- mygedu, au dosparthu yn gyfiawn llwrw enw a rhiw a rhin. au dangos yn warantedig ou waith eu hunan—gwedi au dangoso efe hwynt iddei Athraw a chyffael ei air trosto ger bron cadair y gellir gwr wrth Gerdd dafawd a hynny ar ei gydwybod. neu o ddifyg gerfod yr Athraw cynnwysiad yn ysgrifenedig y dan ei law ef y gellir a’r Ai hawl ar Air a Chydwybod gwr wrth Gerdd dafawd ai chelfyddau ai gwybodau ai pherthynasau, yn nawdd addysg ag Athraw. 2. Mebinog Gorddyfnaid a fydd a wypo a ddoded ar yspyddaid, a chynn archafael a ddysgo ac a fettro, pob ansawdd a chelfyddyd ar fann a phennill addwyn i’r gymraeg, au dangaws oi waith ei hun yn warantedig o air a chydwybod Athraw, ag y dylit gwr wrth gerdd dafawd ai pherthynasau o hano, Hefyd efe a ddylai wybod pob dosparth ar y gymraeg ag ar gelfyddyd Cerdd dafawd. ag ar freiniau a defodau Deddfolion Beirdd a phrydyddion au ca- deiriau au Trefnau Gorddyfnaid, a gwybod Trefn a dosparth a Chelfyddyd ar Rol achau a Bonedd Cenedl y Cymry. au Breiniau au Defodau gwarantedig o gof a chadw, a cheudawd a Chadair. a braint iddaw air a chybwybod ei Athraw. a lie nas galler o benn gynnwys ysgrifen ydan ei law yn warantedig, a rhodd cenhedlad y gelwir yr ysgrifen honno. Mebinog Braint y gelwir a wypo’r holl ddosparthau, a gwy- bodau a Chelfyddydau. Cerdd dafawd ai pherthynasau, yn gywair a Chadarn. herwydd Trefnau a Barn Cadair, ag nid mwy wrth air a Chydwybod Athraw. sef y saif ym Mraint ei wybodau ai Awen ei hunan. a bwrw ei hawl ai fraint ar farn Cadair a gorsedd a lie nas bytho Rhaith gwlad dan osteg a rhybudd undydd a blwyddyn yn Ofunedawl. a braint iddo gynnadl amryson Cerdd dafawd, a gwedi ydd enillo dair Cadair Braint a Gwaranred pencerdd iddaw. sef hynny Bardd Cadeiriaw. Ag Athraw Cadeiriaw ai gelwir a rhydd iddaw ei febinogion nid amgen nog un ar unwaith llwrw pob un o’r Tair Gradd. Cadair gyfaenad y gelwir Cadair a Gorsedd a gedwir yn warant- edig o brif orddyfnaid, ym Marn Gwlad a Chenedl. Cyfaenad pob daiar egored o haul ar wybren, sef Tyno Cerddai gelwir; ar lessin wyneb daiar, a gosod Cadeiriau nid amgen no meini a lie nis gellir meini Tyweirch, ar gadair gyfaenad a fydd ynghanol yr Orsedd. Cyfaenad hefyd pob Cyrch golychwyd sef pob Llan ar Eglwys. hefyd pob Llys Gwlad ag Arglwydd nid amgen no llysoedd Barn a Chvfraith, a Chyfaenad hefyd pob mann a lie, ai agored ar am- bor a daiar arlessin y bo. ai neuadd Tŷedig y bo. a chadarn braint ar ryw neuadd a honno gwedi ai doder gerbron gwlad a chenedl yngolwg a chlyw dan osteg a Rhybydd un dydd a blwy- ddyn hyd ymhen y Tair Blynedd yn waranted o glyw a golwg gwlad a Chenedl yn Llys ag yn Llann. ag ymhob Tyrfa gyfreith- iawl a dosparthus mal y bydd Ffair a Marchnad Ymhob Cadair Gyfaenad dylit datgan Dysgogan Beirdd Ynys Prydain sef hynny y cof ar cadw ar wybodau a Chelfyddydau, a Dosparthau, a Threfnau, a Breiniau, a Defodau Beirdd Ynys Prydain, dylit hefyd datgan Cofanon Darampryd Mabon ap Med- ron, sef enwau a chof am Feirdd a Phrydyddion a Sywedyddion a Doethion Ynys Prydain o Genedl a Bonedd y Cymry. ag am a fu campus a molianus arnynt a pharth ag attynt. ag am Fren- hinoedd Ynys Prydain au gweithredoedd anrhydeddus ag amcan ar yr amseroedd y buant, au hachau au Bonedd. Sef ar Feirdd a Phrydyddion ynghadair a gorsedd nis dylit na hawl nag arynaig, eithr eu gadael au cadarnhau yn nawdd Gwlad a Chenedl. ag yn nawdd Duw ai dangnef, a holl nerth a phwyll a darbodau awdurdodawl gwlad ac Arglwydd. Gwedi datgan y dysgoganau ar Cofanon, galw am ddangos, ag yno Bardd a fo gantho a chwennycho ei ddangos ai dengys i’r gadair ai Cerdd dafawd, ai Rhol achau. a cof cadw ar foliannus o gamp a gweithred. ai Bwrw wellhad gwybodau a Chelfyddydau mol- iannus y bo. gwedi’r dangosau, gwrandaw hawl a Braint gan ai dycco ger bronn. a gwedi hynny Daphar Cynnadlau ag amrysonau Cadair a Cherdd Dafawd ai pherthynasau, a gwedi au darffer, myned gan gyngor a Rhin a Barn ar a gaffed ger bron y Gadair a’r orsedd, yna datgan y Gadair sef hynny datgan Pwyll a Barn, a rhoddion cenhedlad. yna’r golychwyd a gwedi hynny’r wledd ar anrhydedd a phawb iddei Cartrefi, pob un iddei fann. DOSPARTHAU CERDD DAFOD. Yn Amser Morgan Hen Tyvvysog Morganwg, ai frawd Ceraint a elwid Ceraint Fardd Glas a’r Bardd Glas o’r Gadair yn Fardd o Bencerdd ag Athraw Cadeiriog, Gwnaethpwyd Trefn a Dosparth hervvydd a fu gynt gan yr hen Gymry ar Gerdd Dafod ai pher- thynasai ag ar Freiniau a Defodau Cadw ar wybodau daionus a chof am bethau moliannus. a dwyn ar atgof ag adwedd ag advvaith yr Hen oreuon ar Ddefodau a Breiniau Gwyr wrth Gerdd dafod a Gwybodau anhepcorion i wlad a Chenedl ddosparthus ag addwyn- bwyll, er amser Prydain ap Aedd Mawr, er dwyn ar atgof au had- gadarnhau dann farn a phwyll a Rhaith dygynnull Doethion a nawdd gwlad ag Arglwydd. A Nawdd Deddfa Defod nad elai neb yn Brydydd o Fardd ond ym marn y dosparthau a wnaed gan y Morgan hwnw wrth bwyll a chyngor Ceraint ei frawd a barn a bodd a gorchymyn dygynnull Gwlad ag Arlwydd gan farn doethion a Dysgedigion ag yna trefnu gorseddau a Chadeiriau herwydd yr Hên Ddefodau, ag Eisteddfodau yn Llys y Tywysog unwaith yn y Tair blynedd, a nawdd nad elai neb yn wr wrth Gerdd Dafod ond yn nawdd a Braint yr orsedd Cadair, neu ynteu’r Eisteddfod unwaith yn y Tair blynedd yn llys y Tywysog; ag yn Nawdd dysgedyddiaeth Pencerdd a Athraw Cadeiriog gwaranredig o Gadair a swydd mal y bo arno a wedd iddo yn wybodau dyledus a gofynadwy ar wrth Gerdd Dafod, ag yn amgen na hynn nawdd nad elo neb yn wr wrth gerdd dafawd, ys ef honn hen drefn a dosparth Beirdd Ynys Prydain. Ag yn yr Orsedd honno gwnaethpwyd Trefn a gwellhâd ar gynghanedd sef cyn no hynny nid oedd cynghanedd gydsain eithr o ddamwain, eithr cynghanedd unodl yn unig sef gair ynghanol yr hanner olaf or bann yn unodl a gair gyferbyn ag ef yn yngha- nol yr hanner cyntaf fal y dodoi Daliesin Ben Beirdd ar ei gerdd dafod. A gwedi hynny gwellhau ar wellhau’r gynghanedd o amser i amser ag o Gadair i Gadair onid aeth y gynghanedd gymraeg yn benn ar holl gynghaneddai’r byd ba bynnag o Iaith Agwedi trefnu fal hynn yn gadarn hyd nad hyd y dydd heddyw y mae trefnau a Dosparthau a ddodes ef yn addunedig ag adduna- dwy lie a modd nis gellir yn eu herbyn. Aeth Ceraint Fardd Glas ys ef y Bardd Glas o’r Gadair at y Brenin Alffryd yn Llundain yn Fardd Teliaw iddaw, a llawer Cymro wrth Gerdd Dafod ag wrth Gerdd dant a aethant gydag ef i Loegr Lie dodes Alfryd y gwyr hynny wrth gerdd Dafawd yn gadeirogion y lie ddoedd Cymry yn gwladychu yn Lloegr ag o hynny Gwellhad ar ddysg a gwybod ym mhlith y Saeson. Gwedi hynny Bleddyn ap Cynfyn ai frawd Rhiwallon ap Cyn- fyn wedi cael goresgyn ar Wynedd a Phowys a wnaeth wlcdd anrhydeddus yn Nant gonwy dan osteg a rhybydd undydd a blwyddyn ag yno gwahawdd gwyr wrth gerdd Dafod a Thant lie gwnaethpwyd Drefn a a Dosparth a Braint iddynt yn amser y dug William y Bastardd Goron Loegr oddiar y Saeson, ag yn y wledd honno y doded y gwyr wrth Gerdd dant dangessail ag yn Nawdd Beirdd o bencerddiad a gwyr eraill o brydyddion a Gwyr wrth Gerdd Dafod ag yn y wledd honno gwnaethpwyd Trefn a Dosparth Wahanred ar Achau Bonedd a threfnu arwyddfeirdd lie nid oeddent cyn o hynny ym mraint swydd wrth Farn a threfn Gwlad a Chenedl yng Nghymru, a dodi trefn ar gelfyddyd Pais Arfau ai pherthynasau. Gwedi hynny yr Arlwydd Rhys ab Tewdwr Tywysog Dinefwr a Dyfed a Cheredigion wedi bod amser wrth ei achos yn Llydaw a ddaeth ynol i Gymry ag a ddug gydag ef Drefn y Ford gronn i Gymru lle’roedd wedi myned ar goll ag angof a chyfarwyddyd arni parth Prydyddion a gwyr wrth Gerdd Dafawd fal y bu ynghaer- llion ar wysg gan yr Amherawdr Arthur, amser unbennaeth Cenedl y Cymry ar Ynys Prydain ai rhagynysoedd. ag yna ei dodi yn Nawdd Eglwys Cattwg yng Nglyn Nedd ym Morganwg, ys sef ydoedd er amser Teilo Sant Braint amgadarnededig i Blwyf ag Eglwys nis gellid dwyn cyrch rhyfel ag arfau lladd i blwyf Cattwg, gan na gwlad na gorwlad ba bynnag a hynn dan rwym a llaw cyfachred ar holl wledydd Ynys Prydain. Ag yna wedi dodi’r Ddosparth yn nawdd yr Eglwys Cynnal Eistedfod anrhydeddus dan osteg undydd a blwyddyn a gwawdd dan nawdd gwlad a gorwlad holl wyr wrth gerdd dafod yn neuadd yr Eglwys yno lie trefnwyd herwydd Dosparth Rial y Ford Gronn. a graddu Pencerddiaid a dodi rhoddion a chyfarwysau iddynt fal y y bu yn amseroedd yr Amherawdr Arthur, a gwedi bod deugain- nydd yno fal ymadael bawb ar adwedd iddei cartrefi. ag Iestin ab Gwrgan Tywysog Morganwg a ddug Rhôl y Ford Gronn gydag iddei Gastell newydd yng Nghaer Dydd dan hawl mai efe oedd Tywysog y Cyfoeth ys ef Eglwys a phlwyf Cattwg yn ei gyfoeth ef, ag y dylai bod cadwedigaeth y Rôl, ag am fod Caerllion ar wysg ai Llys a honno Llys Arthur Amherawdr yn ei gyfoeth haerai mai cadvvedigaeth Llys Arthur Ymheravvdr ocdd ei Lys ef, ag yna dwyn Rol y Ford Gronn dan lathlud o drais a gormes i Castell Caer Dydd a bu gwaith iddaw hynny cann ys ddwyn cyrch Rhy- fel ar Iestin ab Gwrgan a wnai Rys a chael y goreu arnaw yng ngwaith y cadlas yna danfones Iestyn ab Gwrgan at Robert ab Ammwn a’r Ffrancod am gyfnerth yn erbyn Rhys ai ladd ef yng ngwaith y Cynllwyn du. eithr y dieithraid wedi cael clyw a deall ar a wnelsai Iestyn yn drais a difrawd, dwyn e’i gastell a’i gyfoeth oddiarno a gyrru Ffo arno. A gwedi hynny Robert Iarll Caerloyw mab i’r Brenin Harri ap Gwilym goch a briodes a Mabli Merch Robert ab Amwn, a chael cyfoeth Morganwg ym mraint ei wraig, efe a roddes cyfarwysau i’r Beirdd yn Nhir Iarll ag mewn neuadd iddo yno fe ddodes Rol y Ford Gronn dan gadwedigaeth Beirdd Ynys Prydain ag o hynny myned yn un y ddwy drefn nid amgen un y meini gwyn- nion ag un y Ford Gronn fal y mae yn awr yno. sef gann Feirdd Cadair Tir Iarll yn aned neb o brydyddion Cymry y mae’r ddwy ddssparth gorddawd yn gadwedig yn eu cyfiawnder, hyd yn awr honn. gwedi hynny yr Arglwydd Gruffudd ap Rhys ap Tewdwr a ddarpares wledd yn Ystrad Tywy ag yng Nghastell Aberteifi yng Ngheredigion lie trefnwyd yn ddosparthus ag yn anrhydeddus ar wyr wrth Gerdd Dafod a Thant gan roddion anrhydeddus iddynt aur ac yn arian, a gwisgoedd a meirch ag eraill o dlysau anrhyd- eddus. Oed Crist noo. a Gruff ab Cynan yn y Werddon gyda’i gereint yno cynnal Eisteddfod gwyr wrth gerdd dannau a cherdd fegin, a dychwelyd gydag ef i Gymry a phencerddiad, cerdd dant a gwell gwybodau Cerdd Dant nag a fu cyn o hynny ym Môn a Gwynedd ar Eisteddfod honno yn y Werddon a elwir Eisteddfod Glynn achlach a goreuon y gwledydd am gerdd dannau yr amser- oedd hynny y Gwyddelod. A gwedi darfod am y Tywysogion y Boneddigion a hanoeddynt o waed y Tywysog a gymmerasant attynt y gwŷr wrth gerdd dafod a thant yn ei nawdd ag yng ngynnal mal y gellid cynnal y Iaith Gymraig. a’i chadw rhag coll a gwaethygiad, a chynnal Cof a Chadw ar y Farddoniacth Cymraeg a’r gelfyddyd wrth gerdd Dafod ai pherthynasau, a chof a chadw ar Freiniau a Defodau Cenedl y Cymry a rhai Beirdd Ynys Prydain, a Bonedd ac Anfonedd a chof a mawl pob molianus o ddyn ag o gamp ag o weithred, a chyn- nal cyfiawn a Doeth ar arfer a moes a syberwyd, ag er Ddeddf a Chynneddf a phob peth a wedd ar foneddig o ymddwyn mewn gwlad a theulu wrth fodd Duw a Dyn ag wrth farn doeth achyd- wybodus o gyfiawn wybodau, wrth gerdd dafod ar bannau Doeth- ineb a weddant ar wr wrth raid cyfiawnder a gwirionedd a Thang- nefedd parth ag at Gwlad a chenedl, ag o hyn i mae nas collasom yn gwbl y gwybodau wrth Gerdd a Barddoniaeth a’r hen gelfy- ddyd wrth Gerth ai pherthynasau, a Breiniau a Defodau Beirdd Ynys Prydain, ag nas syrthiodd y Cymraeg i lwgr a llediaith, fal y darfu i’r Iaith Saesoneg gan ddifyg gwybodau a gynnaliaint Gof a Chadw erni. ys ef bywyd Iaith yw gwybodau Ar gof a than gadw ynddi. a bywyd Gwybodau yw Iaith y lie a moddion cadw ynddi parth gair-ag ymadrodd cadarnbwyll a goleuliw rhag barn o ddeall cyfiawn. BREICHRWY BARDD. Breichrwy Bardd a wisgir ar yr ysgwydd islaw’r cymmal sef y cnych, ac yng Ngwynedd Caw ai gelwid yn yr hen amseroedd felly hefyd yn Neheubarth, a mynych ai gelwid felly ym Mor- ganwg, am hynny y gelwid Bardd wedi y caffai radd Pencerdd yn fardd Caw, a thri Bardd Caw y cyfrifid y Prifardd, yr Ofydd, a’r Derwyddfardd, neu o fodd arall, Prifardd neu fardd Glâs, Ar- wyddfardd neu Wyn fardd, a Bargadfardd a Chylfardd.—amrwy ac aerwy y gelwid Breichrwy yn nosparth y Ford Gron, a gwedi hynny o amser i amser, ag o ychydig arfer i ddim darymollyng- wyd a’r Brif orwisg gyfunlliw ac y barnwyd yr orwy yn ogym- hwyll, ac yn arwyddo yr un Ceinmyged a’r orwisg yn gwbl. ac ni wisgir orwisg yn awr yn gwbledig eithr lie ai Ceffir yn rodd Braint ag anrydd gan Frenin neu Arlwydd rhiol Cyfoeth, a Neithior Pendefig Llinolin o’r hen Brif dywysogion AM Y CREIRIAU. Tri chrair Cyffredin y sydd, Gwisg, Brysyll, ac Aerwy. Tri chrair braint y sydd Cadair, Bwyall, a’r Bel aur. y Bel a ddengys gyflawnder a chwbledigaeth ar awdurdod yngorsedd. y Gadair a ddengys Barn wrth fraint. y Fwyall a ddengys wellhâd a mwyhâd ar wybodau a chelfydd yn warantedig o farn Cadair a ddengys awdurdawd a barn, a lie bynnag cadair ef ai bernir ym mraint Beirdd Ynys Prydain. cyd na bo cof ei barnu ai breiniaw, hyd na bo cof gommedd ag ymwrthod a hi. Beirdd Gwynedd a Phowys a gynhelynt dan gadair yn nawdd y Ty- wysawg. Deheubarth cynnal dan Eisteddfod a dwyn Cadair a bwyall, a Chadair y Crair. Bwyall, arwydd Celfyddyd yw a gwellhâd Celfyddyd. a Beirdd Morganwg ai dwg ym mraint Cadair. ac ar y fwyall y mae braint, sef cyfiawn i un ai dycco yn warantedig o farn cadair ddangos gwellhad ar wybodau a chelfyddyd gerbron Cadair a Gorsedd. a blaen iddaw ar hynny, a gwarant ei air ef. Y Bel aur, Beirdd Gorseddawg Ynys Prydain ai dwg. arwydd cwbledigaeth ydyw. a hynny a wna ben ar bob arall o beth mewn dysg a chelfyddyd. a lie dyccer y bel braint yw dwyn yr holl dlysau eraill ar holl greiriau. Brysyll a ddengys braint a lie ydd eisteddir ym marn ag yn rhain, nid iawn arwain amgen o grair na brysyll. can nis dylid awdurdod lie ydd eler wrth raith ag ym marn. i un amgen nag i arall, cans ar ortrech y Raith y saif Barn, ac nid oes a wypo nac a wyr ar bwy y mae namyn ar y mwyaf o rif y saif, ag ni wyddys o bwy yn enwedig y mae hynny o rif. ag nis gellir uwch un nag arall mewn rhaith ag ym marn gan raith, a gwedi gwybod barn rhaith, iawn yw dodi’r farn honno yn adneu a fynner o ddyn er swyddogi arni a dewis y gwr hwnnw gan raith, ag nid ar y farn y saif hynny o raith namyn ar y gwr a wneler yn farnwr. Pencerdd Cadeiriawg a ddwg aur yn ei grair, ac ariant i bob pencerdd arall. Ariandlysog a elwir Bardd o Bencerdd ag Athraw, aurdlyssog a fo Athraw Gorseddog. CIIWEDLEU. Ni ddylai fardd son am bethau anhygred herwydd Barn Doeth- ion ac Athrawon molianus yn ei gerdd. megys ystori'au Arthur ai Filwyr a’r Marchog o’r llwyn Glas, ar rhyw bethau a hynny nad ydynt wirionedd herwydd Barn doethion a galledigaeth rhyw ac ansawdd. can nas dylid hynny herwydd gorddodau Prif feirdd Ynys Prydain. achaws nis gellir lies ag nis dylit diddanwch o gelwydd, ag nis gellir Bardd ond o Awen o Dduw, ag nis gellir Celwydd o Awen o Dduw. ac o cheir y cyfryw chwedleu mewn can yn y byd a gant yr hen feirdd, dealler nad oes yn hynny amgen na dammegaeth ar ryw neu ei gilydd o wirionedd galledig, a rhydd yw canu dammeg. ac annoethion a gamddeallant ddammeg ac ai gwnant yn gelwydd oi barnu yn wir o ryw pendant, lie nid yw eithr gwir o gyffelyb ystyr, Ystoriau dammegawl a ddychymyg- wyd yn yr hen amseroedd er dysgu doethlneb. eithr annoethion a gamdroasant yr ystyr onid aeth yn anneailus o beth. ag o hynny yn gelwydd amlwg. a llanw eu llyfrau a chelwyddau anferthion, ag nid rhydd i fardd ymyrryd a’r cyfryw gelwyddau, eithr o chan ef ddammeg gofaled ei bod yn ei hystyr y cyfryw ag y gwelir mai dammeg ydyw, ag nid hanes o ryw ddigwydd. a gofaled ei bod o’r cyfryw ddychymyg ag y caffer addysg ar ddoethineb ynddi. a phwyll a gwybodau daionus PAIS ARFAU. Gwedi dyfod arfer ar Bais arfau y Beirdd Cadeirogion a wisg- ynt arfau Arglwydd y Cyfoeth y beynt ynddi, megis y gwisgaint Feirdd Morganwg Bais Arfau Morgan ab Ithel sef Cwpl arian mewn maes asur ac am y cwpl tair Tywysen Aur, ac ar y Cwpl Tair meillionen gwyrddion, sef hynny Arfau Morganwg cyn amser Iestyn ab Gwrgan, ac efe ai newidwys i’r peth ag y mae yr awr honn.—ac eraill o Feirdd Cymry a wysgynt arfau y Cyfoeth lie y baent anoddsoddedig. a defod o syberwyd honn ac nid Deddf o brif a chyssefin ddefod. Y Beirdd a drwsiynt y gorseddau a’r llysiau ar coedydd hynn, sef 1. Meillion yr Alban Eilir. 2. Derwen fendigaid yr Alban hefin. 3. Tywys Gwenith yr Alban Elfed. 4. Yr uchelfar yr Alban Arthan. LLYMA ENWAU Y RHAI A WNAETHANT EGLWYSYDD A CHORAU YM MORGANWG. 1. Eygen (eurgain medd eraill) chwaer fiydd Ilid Sant yr hwn a elwir Sioseb Armathia, a wnaeth Eglwys a Chor Eygan yn Ghaer Urgon, a elwir gan rai Caer Worgorn ag yn awr Lanylltyd o Enw Ylldyd farchog a Sant. 2. Ilid Sant, a wnaeth Llanilid. 3. Lies ab Coel a wnaeth Landaf, a’r Rhath fawr, a Llawer eraill ni wyddys yn awr eu henwau. 4. Dyfan Sant a wnaeth Gor Dyfan. ag yno y lladdwyd ef gan y rhai digred, ag o hynny gelwir y lie Merthyr Dyfan. 5. Ffagan a wnaeth Llanffagan fawr wrth Landâf, a Llanffagan fach a elwir yn awr Llanfaes wrth Lanylltyd farchog. 6. Medwy Sant a wnaeth Lanfedwy yr honn Eglwys a losgwyd yn Rhyfel Iestyn ag nis ail gyweiriwyd fyth wedi hyny. 7. Doche Sant, a elwir Dochwy Sant gan rai a wnaeth dwy Gor yn Morganwg o’i enw ei hun. a Rhai a wedant mai gyda Dy- fan y daeth ef i Ynys Prydain, ag eraill yn dywedyd mai gyda Chadfan y daeth o Dir Llydaw. 8. Garmon a wnaeth Lan Garfan, 10. Gildas ab y Caw a wnaeth Llanildas a elwir ynawr y Wig Fawr. 11. Tathan Sant o Dir Euas a wnaeth Landathan, a Chor fe- chan i ddeugain Sant Lleenawg a fu yno iddo, 12. Cattwg Sant, a wnaeth Langattwg Nedd, a Llangattwg, wrth Farri. 13. Caw Arglwydd Cwm Cawlwyd, a wnaeth Langewydd. ag oddiyno y sumudwyd yr Eglwys i Drelales. 14. Cirig Sant a wnaeth borth Cirig, er lies eneidiau Morwyr, a phorth iddynt. 15. Barrwg Sant a wnaeth Farri a Phenmarc. 16. Edeyrn ab Gwrtheyrn a wnaeth Lanedeyrn, a Chor i dri- chant o Saint yno. 17. Gwrgan ab Ithel a wnaeth Lanfabon ar fro, a elwir Silstwn. 18. St. Eleri, a wnaeth St. Eleri, 19. Segin Sant o Gor ylldyd a wnaeth Lanfihangel 20. Arlwydd Ysbenser a wnaeth Eglwys Brywys. 21. Peirio ab Gildas a wnaeth Lanfair y mynydd. 22. Isan Sant o Gor Ylltyd a wnaeth Lanisan 23. Morgan ab adras a wnaeth Fargam a Chynffig. 24. Y marchog Greenfil a wnaeth Eglwys Gasnedd. 25. Y marchog Lydwn a wnaeth Gor y Weni. • 26. Crallo Sant Brawdd ffydd Ylltyd, a Sant o’i Gôr a wnaeth Langrallo, eraill a wedant fal hyn Crallo Sant oedd yn amser Ides ab Coel, ag efe a wnaeth Lan- grallo. a myned ar adfail a wnaeth hyd oni ail wnaethpwyd yr Eglwys gan Gruff, ab Iestyn. 27. Morgan amheurig a wnaeth y Coctty. 28. Einion ab Collwyn a wnaeth Lantrisaint, vvedi Llosgi Llangawrdaf. 29. Tudfyl Sant a wnaeth Merthyr Tudfyl. 30. Elian—a wnaeth Lanelian. (Eglwys Han) 31. Gwrfan Escob o Landaf a wnaeth Llansanffraid fawr ag Eglwys y Drenewydd ynottais, 32. Teilo Sant a wnaeth yr Acs fawr, a Llandeilo Forallt yn- gwyr, a’r aes a elvvid Llandeilo Faenor 33. Catwardd Sant o Gor Ylltyd a wnaeth St Dunwyd. 34. Mar Croes Samson ag Esgob Sant o Gor Ylltyd. 35. Gwrgi Sant o Gor Docho, a wnaeth Penarth. 36. Llanfernog. Mernog Sant o Gor Tochwy 37. Sili, Cadell Sant. 38. Treiddyd sant o Gor Ylltyd a wnaeth Lantryddyd. 39. St Andras ni wn i pwy. 40. Llanelwan a elwir ynawr Trefflemin ni wn i pwy ai gwnaeth. 41. Pendeulwyn Emyr Llydaw ai gwnaeth. 42. Bleiddan Sant o Dir Gal a wnaeth Llanfleiddan a Brawd ffydd ydoedd i Armon Sant. 43. Nudd Sant o Gor Ylltyd a Brenin a wnaeth Llysfronudd 44. Owain ab Morgan hen a wnaeth Ystrad Ywain 45. Maenarch Iarll Henffordd a wnaeth Gelli Gaer. 46. Caerllion ar Wysg Cystenin fawr a Maxen Wledig. 47. Aberavon Morgan ab lestyn 48. Maesaleg. Arthur, a gwedy hynny Ifor ab Llewelyn. 49. Llanfihangel Fedwy Cydwaladr. 50. Machen Ynyr Gwent. 51. Bedwas. Tewdric ab Teithfalch. 52. Llandw. Tewdric ab Teithfalch. 53. Llangana. Cana Santes ael Tewdwr Llydaw. 54. Cerrig Hywel. Hywel ab Owain ab Morgan Hên 55. Gwenfo Brychan Sant. 56. Llanfair Misgyn, Meiryg ab Tewdrig. 57. Cynwyd Sant, a wnaeth Langynwyd. 60. Llanfeithin, Cadog ab Gwynlliw. 61. Llangadell. Cadell Sant o Gor Cadoc 65. Lleirwg Sant o Gor Caerllion ar wysg a wnaeth Llanleirwg. —lleuer mawr medd eraill. 66. Llanaran. Aran Sant. 67. Llanarai Garai Sant o Gor Bangor, 68. y Pil William Iarll Caerloyw. 69. Llanfawdlan. Yr un William Iarll Caerloyw. Y CWTTA CYFARWYDD. Y Llyfr a elwir y Cwtta cyfarwydd o Forganwg a ysgrifenwyd gan MEURYG, Trysorydd Llandaf. efe a elwis ei Llyfr y Cwtta Cy- farwydd 0 Forganwg, ac o hynny y cafes ef ei hun yr cnw hwnnw. ond y mae yn y llyfr hwnnw ynawr lawer o chwanegaidau at y pethau a oeddynt o’r dechreu ynddo. efe ysgrifenoedd y MEURYG hwnnw hanes holl Ynys Prydain, a Llyfr Diarhebion. a Dosparth Cerdd dafawd, a Theologyddiaeth Gymraig, ac a wnaeth Efengyl Ieuan yn Gymraeg o’r Lladin ac Esponiaid arni. ac yr oedd y llyfrau hynn yn Abermarlas o gylch hanner, canmlynedd yn ol. Iaco ab Dewi. EX CWTTA CYFARWYDD. (VOL. 17. PLAS GWYNN.) GWYBYDDET Pobyl Vrythanyeit pan yw Seith Cantref y sydd ym Morganwc. Yn y Arglwyddiaeth, ac Escobaeth. Y cyntaf yw y Cantref Bychan, yr ail cantref yw Gwyr a Chedweli. Try- dydd Cantref Gorwenydd, Pedwerydd yw Canref Penychen, Pymhet yw Gwynllwg ag Edelygion, y Chweched Cantref yw Gwent is Coet, y seithvet Cantref yw Gwent uwch Coet, Ystrat yw ac Euas y rhai a elwit dwy lawes Gwent uwch Coet, ac hefyd Erging ac anerging, mal y mae cwbyl Terfyneu yn Llyfr Teilaw. DERNYN. a marchogaeth yn y blaen a wnaethoedd oni ddaeth i faenol ar- dir lie ami yd a gwair a llandir caeadberth, a thai teg maenwynion calchaid a physgodlynnoedd—a gwinllanoedd a gerddi a pher- llanau gwyrddon yn llawn ffrwythau a llysiau a blodau perion o arbennigion twf daear. ac ami gwartheg a defaid. a phob adar can hyd frondiroedd coedwigaidd lie ami y gwelid brenhinddar a dyfai er yn oes oesoedd, a llais corn a chynnydd yr arwain arianllais bytheuaid yn ymlid Cadno cochbais dichellbell ar hyd gefndir prydwyllt rhedynog a lliaws urddolion gwlad a bonedd gwesteion ar ei ol, a bloedd tref a Chartref yn ymgymysg a cherdd a chorn y ffordd y ffoai leidr oen a lledfegin adar. ami y clywid llafar ffust ac olwyn a bwyall, ami bref gwartheg a defaid, ac ami cerdd gan Fardd a serchog, ynghyd a thrydar Cwn a cheiliogod a phlant bychain, ac yn ystlysau’r ffyrdd maendai calchwyn wydrynig ffenestri, a phob cael-gyfannedd yn darogan llawn a llonydd, a bodd calon doeth a dedwydd. gwae fy nhynged ebe Meilir na chawn yma fod a bywyd yr hyd ac y bai fy rhan yn hynn o fyd, onid amgen ym mhell yw’r digwydd y rhoes Dduw ar fy rhann ac mi a ymfodlonaf ynddo deued a ddel— (ystori Meilir a Merck yr hafod wen) BRAINT LLANILLTUT VAWR. Byddet hysbys a chyfraith i bawb yn dywysogion ag Arlwyddi, a Bonheddigion a Brehyriaid a’u Dylcdogion a gwreng ac Eillion Ein bod ni Rhobert Iarll Caerloyw yn Lloegr, a Thywysog Mor- ganwg yn hawl a Braint Cenedl y Cymry Ac Arlwydd Gwladvor- gan yn hawl a Braint, Dawn a chywlad. y rhagenwedig Genedl, ag yn Nawdd Tattref ein hunanawt, yn Deddfu yn hawl a Braint y Llythyr dangos ac edring yma, rhoddi Braint a thrwydded Dyled- ogion ym Mhrehyrdref Llanilltut vawr yngwlad Forgan fal y dangoser rhagllaw, nid amgen na’u braint yn rydd au Tiroedd yn rhâd, fal y bu iddynt a chanddynt yn oes oesoedd herwydd cyf- reithieu a Defodau Breiniau Cenedl y Cymry ai Arlwyddi Llys ai Bonheddigion o Frehyriaid ai gwreng ai Eillion dam y bont, a phawb yn Briodorion ac amrhiodorion y bont a rhydd a’u bodd iddynt herwydd braint y Cyfreitheu a ragysbyswyd ymgynal yn eu braint au gosgordd au Llysoedd au defodau ymhob achos a threfn a thrafod, herwydd pob lawn a chyfraith, fal y bu gynt er yn oes oesoedd iddynt ag y mal y rhoddasom yn gyflys a’r llythyr arddangos hwnn ir Dyledogion an cywiriaid ym Mhrehyrdref Cynffig heb amgenym arnynt ag erddynt na chadw golwg ar a wnelont a gweled ei fod herwydd a Chyfraith a dylcdogaeth, ae ymraint ai ymraint gwlad, ai ymraint llys ai ymraint Llann, ai ymraint ai ymraint arf ai ymraint Celfyddyd a Gwybodau, ai ymraint Llongvvriaeth ai ym mraint Marchogaeth, ai ymraint Ffeiriau ai ymraint marchnadoedd ai ymraint prynu ai ymraint gwerthu, ai ymraint havvl ai ymraint gwrthawl, y bo a a gweled a Threfni a gorchymyn na bo amgen na Chyfraith amgaeedig a chadarn iddynt ac erddyn i naill a’r Hall ag o’r naill ir llaill an hawl an dyled an breiniau a’n Pendefigaeth, herwydd cof cyfraith i ninnau an hepil dros fyth an gwrogaeth i ninnau modd y bu ac y byssei pei nas rhoddid y Llythyr Braint a dangos hwn. GWYBYDDED pawb a welo neu ar a glywo y llythyr hwn, Rhis- siart Iarll Arwndel, ag Arglwydd y Waun yn anfon Annerch i’w ddeiliaid o’r unrhyw Arglwyddiaeth fal hynn. Gwybyddwch weled a ddeall o honom ni Siartr ein urddasol Dad ni Edmwnd Iarll Arundel yr hon a wnaeth iw gyffredin ddeiliaid, &c. Ac ymdyst- iolaeth ar hynn nyni a roesom ein sel &c y nawfed flwyddyn ar hugain o deyrnasiad y trydydd Edwart frenin gwedi’r Concwest Gwybydded pawb ar y sydd yr awr honn ag a ddelont rhagllaw yn y byd. Nyni Rhissiart Arwndel Ac Arglwydd swydd y Waun yn gweled a deall y Siartr a wnaeth ein caredic Dad ni Edmwnd Iarll Arwndel iw ddeiliaid rhydion &c. SIARTR SWYDD Y WAUN. (1356.) DIARHEBION AMMAETHYDDOL. IONAWR a dery i lawr, Chwefrawr yspail cawr, Mawrth a ladd, Ebrill a fling, Mai a gwyn y galon, Mehefin llawen gorsing, Gorphenaf llawen buarth,* Hydref lion cyfarwar, Awst llawen gwr y Ty, Tachwedd dechreu’r galar Medi llawen adar, Rhagfyr gocheler ei far. * (llawen ttuarth in Jos. Jones) Cyded bach o lwch mawrth a dal cydaid mawr o aur y brenin. Haid wenyn os ym mai au cair a dalant lwyth wyth ych o wair Da haid mehefin os da’u hoen, Am haid Gorphenaf ni rown ffloen, Os ym mis Chwefror y tyf y pawr Trwy’r flwyddyn wedyn ni thyf ef fawr Os ym Mawrth y tyf y ddol Gwelir llewndid ar ei ol. Gwyn ein byd os Ebrill mwyn A wisg y llawr a gwrysg y llwyn Mai gwlybyrog gantho cair Llwyth ar dir o yd a gwair Mis Mehefin gwych os daw peth yn sych a pheth yn law. Gwenwyn blin i’r march a’r ych Mis Gorphenaf na fo sych. Awst os ceir yn anian sych A wna i Gymro ganu’n wych Hanner medi’n sych a wna Llyngell lawn o gwrw da. Gwanwyn a gwawn llogell yn llawn Ni edewis haf sych newyn erioed ar ei ol. Chwefror a chwyth y neidr o’i nyth Mis mai oer a wna’n ddi nag Scubor lawn a mynwent wag, Gwynt mis Mawrth a haul mis mai A wna hagr lie ni bai Gwell gweled dodi’th fam ar elor na gweled hinon teg yn Ionor Haid o wenyn yng Ngorphenaf Had rhedynen ei phris pennaf Tri pheth a gynnydd ar y gwres Gwenyn a gwenith a mes Tri pheth a gynnydd ar y glaw Gvvlydd ag Ysgall ag Ysgavv, Blwyddyn egfaenog blwyddyn arianog. Blwyddyn gneuog blwyddyn leuog. Cneuog ffrith. cynhauaf brith. Gwlybyn a gwres yn ebrill a wna i’r fiermwr ganu fel yr eos. Pan goller y glaw o’r dwyrain y daw Pan goller yr hinon o’r gogledd daw atto’n Ebrill sych pob peth y nych, Twf o bob rhyw a phob peth byw Mai oer a fydd yn iach ei ddydd yn argoel haf heb fawr yn glaf. Ebrill fwyn gwlych Iwyn sych Iwyn. Chwefror a leinw y cloddiau a mawrth ai hyf yn foleidiau DIARHEBION ODLEDIGION. Awr ar ol awr Dawn Duw sydd fawr. a fedd rad Duw goludog yw— Hir ei dafod Byrr ei wybod Tafod diog Synwyr bywiog ai les iw law y doeth a daw. Rhaid i segur waith i wneuthur. Cyngor ofer un nas ceisier ynfyd a gar Swn ei lafar a garo bwyll ni arfer dwyll. Gwirionedd yw Mab hynaf Duw. Goreu gorddod Barn cydwybod Dilys yw dawn Duw i bob iawn Da dros ddrwg Pr nef a’th ddwg gwell ymroddwr na dialwr— ysbys ar ddŷn Beth ei wreiddyn ami y ceir diawl yng ngwisg y gwawl Y dwr dyfnaf a fydd lyfnaf Cartref gwîr y nef ys dir gwna di mevvn prys a wneit mewn llys Cofia mhob Cêl Bod Duw a’th wel Pen pob gorddod glan gydwybod, ys gwyn ei fyd, glan ei fywyd. gwna ddaioni nid rhaid ofni Anferth pob gwir Lie nis cerir, Pawb bei canffai Ai dyddysgai Dir ni byddai Diddysg neb rhai. Ys dir nid da Ni ymwellhâ Dir dichwain drwg I Drythyllwg, A gadwo Dduw Cadwedig yw A garo Dduw Ys diogel yw A gar ei Dduw Ystyrgall yw A ystyr dduw ystyrddoeth yw Dallaf o’r dall Dyn diddeall, Aed a gais glod o’i gydnabod, A fynno barch Bid dihafarch Asgwrn yr hen yn yr angen Angen o ryw Neud angen yw Adfyd a phall gwnant ddyn yn gall Cadw di dy rin O fewn i’th fin Ag nid edrydd neb ei ddeunydd nid aeth erioed Rhyhir i goed. gŵyr dyn pan êl nis gwyr pan ddel Codi’n fore Haner gore 0 waith gorfod Y diwarnod maes gwr diog yn adwyog, Bid hardd ar hen geudawd awen, gwaith cawdd a wnêl Byd ar ochel. 1 galon wann Da traed buan, Pob un a gân Lie ceir arian Claf am gyfoeth Clefyd annoeth. Buan i’r wledd Buan i’r bedd Buan ar farch Buan i’r arch Buan ar droed A gyrch hiroed Trecha treisied Gwanna gwiched un drwg, un gwall arhoed yllall y câr dilys Ing ai dengys Rhysgyr camwedd Ar wirionedd ai gwna gan ddig yn wyn ffyrnig ys dir y llwydd llaw gyfarwydd Cyngor gan gall Barn gan ddeall Araf gan bwyll a wna’n ddi dwyll Bernir yn well a geir o bell Distadl a gwael Pob hawdd ei gael, Gwedi neidio Rhy hwyr peidio Tlws goreu’n bôd yw gwain tafod. Tafod annoeth yn dan chwilboeth O Lyfr Esaia Powel. Iolo Morganwg 1803. 2 G PRYDYDDIAETH. I. CAN SERCH, O'R HEN GANIAD.* 1 Gorthrwm a thrwm a thrist fyddaf, Ni charaf un tro tra fo gauaf, Oni ddel mai glasai glosydd A gwyrddlen penn pob glwys irwydd Mae immi glas urddas gwyrddail, Calon hoyvvfron hyfryd adail. 2 Mewn llwyn ffyrdd duvvyrdd dyfiad, Harddgrwn yvv hwn hynaws gaead, Ni ddaw ai annedd y cas ddynion, Na neb ond medrus moddus mwynfron, Hyfryd ei bryd clyd pan ddeilio, Ty glas parlas purlen arno. 3 Cyntedd tirion mwynion manwydd, Ar lawr meillion gleision glosydd a chog serchog ddoniog ddenus* Yn canu n lwys lais cariadus, A chiw bronfraith buriaith beraidd Yn canu ’n hardd loyw hoyvvfardd hafaidd. 4 Eos o’i llwyn yn fwyn gyfannedd Arail mewn gwyrddail gerddi maswedd. A chyda’r dydd ehedydd hoywdon a gan yn drylwyn fwyn bennillion. a phob llawenydd hirddydd hyfryd O’th gaf wenno yno ennyd. *dawnus. al ‘ Llyfr John Bradford,” medd Iolo Morganwg; ac felly y cyfan o’r Caniadau (Qu ? ai can arall hon ? Iolo Morganwg.) 5 Moes i’m gusan eirian feinwar, Lliw cann ydwyd lie cann adar, A moes er mair gair gobeithwych, Eigu lan fun a’i gael yn fynycb, Fy nyn feinaal hardd fvvyn benpryd Gwn gariad am cur pur yw’r penyd. 6 Cusan a’th wnelai, nid llai lledfryd, Yn engyn dros-benn awen ynfyd, Car fi’n bwyllig ddiddig ddyddiad Fab afreolus nwyfus nofiad, Oni ddel amser mwynder moddus A dail mai ar lvvyn swyn cysurus. 7 Dyna mi’n parlas wyrlas irlen Oed tyddiavv’n wir, hir anniben. Hir aros bun yn boen immi A bair i’r galon dirion dorri, A’m bedd am wenn dan brenn briglas, Yn iach i ’nynan ai chain wanas. 8 O daw ymorol fanol feinir, Pwy ganai i’r llwyn mwyn min glasdir, mab sy’n hir arvvain orhoen alaeth Cariad dan wydd herwydd hiraeth. Anniwyg cadarn a geir arno, Oes a wnai gannoes aros Gwenno. Rhys Goch o Dir Iarll ab Rhiccert ab Einion ab Collwyn ai cant, cylch 1140. II. CAN I WALLT MERCH. Mae twf ar benn gwenn gain eiliw, Modd llaes hirllaes Iarlles odliw, Llwyn llin lliw gwin gwiail dyfiad Hyd ei sawdl dyw ei osodiad, Gwiail aur arian glan glwys waneg, Uwch dwyael feinion gloywon glandeg, Taken gwastodloyw hoyw hardd hyfryd Lliw ffrwd geirw garw garregryd, Tan y tal grisial gryswyn lewych Tirion olygon lion llawenwych, Dwy seren serch seirian ei gweled Ymhen gwenn feingan lan ail Luned Gorlliw ei grudd gwin rudd rhaspi, Lledawd aur addawd wedi’i roddi. cyfliw rhos gwylltion gelltydd deiliog cwrel iachusder syvvber serchog, A rhwng deurudd, Gwawr ysblennydd, Trwyn main moddus Bychan gweddus, a min fel mel I’m dyn dawel. Gwefus mirain liw cain cwrel. A man ddannedd a gwedd hoywgoeth Amlwg ymmhen gwenn gymhenddoeth, Gên bychan crwn a hwn mor hynod, Ag yn nydd mynydd mewn gwn manod. Mwnwgl claerwyn Deuliw’r ewyn, Hardd ei dwyfron Fy mun dirion, o fewn meingrys Dau berl ysbys. Hardd ail Enid Pei mesurid gan gymwysder glwysder gleindid, Bun deg dawelddawn ysgawn wisgi, Ni phlyg manfeillion ar donn dani, Alarch. Wylan. glan ei glwysbryd, Meindwf, iavvndwf hoywdwf hyfryd. Dwylaw gwynion Bysedd meinion, ymmod buan ar we sidan, ag ewinedd Gwridog ei gwedd Medrus hwylus heiliaw gwinwledd, Hir ei hystlys weddus wiwddyn A chanol main gain gymmhwysddyn, Bergron esgair Wengron iawngrair A throed da i lun i’m bun ddiwair, Pe cawn i’m byd ennyd annerch Dda’r byd o’i benn fe’i cae’r wenferch, Er cael un awr lliw gwawr lywy, Ym mreichiau honn tonn Gwenhonwy. Rhys Goch ab Rhiccert o Dir Iarll ai cant. III. CAN SERCH. CLAF wyf o serch annerch Anni, ag ni chaf honn lonn liw’r Lili, Ni bu Lili gerddi gwyrddion Mor deg ym myd na phryd gwenfron Gwenfron galon golwg gwisgi, Duw Nef ai gwyr llwyr ym lleddi Na’m lladd cangen feinwen fwyniaith, gad imi fyw rho rhyw obaith, Oes i’m obaith hudiaith hedydd, Ei chael ai ffriw hoywliw hafddydd, Hafddydd y sydd son am Dano, wrthyt fy nghwyn gwenn fwyn gwrando, Gwrando’n garedig orig eiriau Clwyf sydd fal saeth ar faeth dan f’assau, Dan f’ais maen glais mae’n glwyf yssig, O gariad merch nid serch sorrig Sorrig iaith lem gem gwlad Gymru Yt geisio’n wael fain ael fy nychu, Nychdod i’m dwyn trwy gwyn trengaf, Am livv od taen eiry gaen gaeaf. Gaeaf yw arnaf ernych Dybryd Ym o fin alaeth am f’anwylyd, Anwyl wyd fun. I’th liw a’th lun. Eluned am rhoes dan loes anhun. Rhys Goch ab Riccert o Dir Iarll ab Einion ab Collwyn, ai cant. IV. CAN Y CUSANAU. 1 Er Mair meingan, Moes im gusan, Moes ddau’n fuan ydwyd wylan. 2 Moes dri Meinvvar, Moes im bedwar, Moes fab a’th gar Bump yn hawddgar. 3 Moes chwech i’r mau o’th gusanau, Muchudd aeliau Moes wyth yn glau, 4 Moes naw mun chweg, Moes imi ddeg, Moes un chwaneg, Moes im ddeuddeg. 5 Moes im ugain Fy ngwenriain Moes im drigain ar fin mirain, 6 Moes ber ei mant, I’m gyflawn gant, Eiliw mangant Moes i’m nawcant, Rhys Goch 7 Moes imi’r mil Fy mun gynnil, na ddos ar gil, Moes im ganmil 8 Moes fil miloedd, Moes im luoedd, Defni Dyfroedd. Ser y Nefoedd. 9 Dod yn eu plith Na fydd gyrrith Rif defni gwlith Er fy mendith. 10 Yna Bun vvenn Byddaf lawen a cherdd o’m penn Itti feinwen. 11 Deune’r hinon Dyro’n Dirion fy llawn ddigon Ar dy wenfron 12 Eiliw mandes Galon gynnes Yn ôl mae’r lies Nod y neges. ab Rhiccert ab Einion ab Collwyn ai cant. V. CAN I DDANFON YR ADAR YN LATTEION AT FERCH. SERCH y rhoddais, ar ddyn feinais, Hoen geirw mor gwyllt, Bun ael Essyllt Ei thegwch hi Bu’n saeth imi, E’m saethes honn O’i golygon, O gwelais wenn ’mhoen am Dani Hoen eiry gaenen Bronfraith a gan Bid gwaeth i mi Ar wydd eirian, Golwg arni dwg oil o’m cwyn Cyd bai fy ngwenn at loyw forwyn, Hawdd ei gwyngen Tithau’r hedydd Bwrw gwg y bydd Bardd Boreuddydd ar ei phrydydd Dangos i honn Cyd gwyppo’r ferch Fy nhorr calon. Gilwg mwynserch Dod tithau’r gog a’r vab ai car a’th Don serchog nid dyd meinwar, yng nghlust y ferch fy nghwyn traserch. Er caru o honn Cyfaill cyfnos y gwydd gleision Wyf i’r Eos. Ni chaf dan ddail Aed honn yn ffest Awr ei harail, Am cerdd arwest. Cydbwyf o’m serch At liw calch gwynn Yn ei hannerch Yn ael Dyffryn. ffy o’r llwyn glas Yna d’wedyd rhag serchog was, Wrth f’anwylyd Er diriaw cân os hi ni ddaw ar ne’r wylan i’m cysuraw ni wrendy ’nghwyn I goedlwyn îr Dan frig irlwyn F’anwyl Feinir, Dos di’r fwyalch o’i serch lliw’r haf at ddyn feinfalch, marw a fyddaf Dangos iddi, Rhys Goch ap Rhiccert VI. CAN I FERCH NI FYNNAI NAMYN HAFODWR YN WR IDDI Echdoe gwelais man y rhodiais Hoen mandes haf Bun a garaf, Cyfarch i honn eiliw hinon a son wrthi am briodi, yna dan wydd tyngai wenddydd, ni fynnai fod iddi’n briod, na fyddai vvr o Hafodwr, yn fab diwarth llawn ei fuarth, Minnau am ferch yn dwyn traserch a ddodais nod lie gwnawn hafod, Cell er ei mwyn ym min Coedlwyn Lie cai fy myd droi’n ei bywyd Plethais adail o’r mân wiail, Yn beth ddillyn ail gwaith gwenyn, Prynu defaid, pob ysgrublaid, A’u troi beunydd ar y mynydd, Mai ym dir Gwair er Bun ddiwair, A phorfeldir llawn dyffryndir, Allwest rhywiawg tir meillionawg, Hyd wyneb tonn Dolau gleision, A Buarth teg yn llawn gwartheg ami iawn ei blith ymhob cyfrith, Beudai a wnaf erbyn gauaf Yn westisiant yn ael gronant, lair a gwyddai am y drysau Hwyaid gerllaw yn cryg leisiaw Pob hanas blith: haidd a gwenith; Pob peth yn lân: Gardd a pherllan ; Pob ymborth Byd i f anwylyd. Os at ai car y daw meinwar Erddi mae’n wr o Hafodwr, Hithau ’min craig yn hafodwraig Bydd ryngom serch yn cydannerch, Pob cell yn llawn Duw a Digawn Rhys Goch ab Rhiccert ai cant. VII. CAN YN DANGOS A WNELAI O CHAPR FERCII A GARAI, CERAIS wenferch ami ei hannerch, a hir orllwyn, y ’myd addwyn, er yn oed mab, bum was arab, I orlliw tonn taenferw eigion, ne terydr haul, hyd bant araul, Dwyn dirfawr boen, am eiry unhoen, Ni chaf er hynn, deccaf wenddyn, ymlid ydwyf, ymlyn ei phlwyf, Bun a garaf ag ni pheidiaf, Llwybrau glyn llwyn, Dol llethr a tlnvyn, Pob tonn, pob âr, pob cam daiar Cyfriw arfaeth, pei bavvr. ammaeth, byddwn er honn, Ammaeth gwirion, byddwn im gwlad, yn wr arad, byddwn er Gwen, geilwad ychen, byddwn er bun, o gwbl eiddun, a weddei ’mod, er ne manod, a wnelei fodd, bun am hudodd, a wnelai mab, er lloer arab, a wnelei merch, o’i mawr draserch, Byddwn Feirwr, byddwn Filwr, Byddwn wr march, gwrdd dihafarch, Byddwn wr swydd yn Llys Arglwydd, Byddwn beunydd yn warthegydd, am Olwen ail byddwn fugail Dan defyll gwydd byddwn ddedwydd dedwydd ; h. y. Byddwn im naid, yn ddyn Diriaid, gwr wrth grcf- Byddwn a wnai, bodd am carai, ydd.—Iolo. Rhyfedd y modd, Gwen am hudodd, E hudai honn, adar gwylltion, achos ei thwyll, y mau gorffwyll, mileines yw, am awneddyw, Dywed er mair fy mun ddiwair. ai byw ai bedd, gennyd geinwedd, Rhys Goch ab Rhiccert ai cant VIII. CAN YR ANHUN, Oer yw fy nghwyn, am wawr addwyn, Porffor ei gwisg, lwybrau difrisg, Gorne gwynlliw, tonn ewynfriw, Am dani ’dd wyf, dan loes irnwyf, Hoffais ei gwedd, haul rhianedd, Er hynn nis caf, wenddyn deccaf, Clwyfus wyf fi, claf am dani, Hir am hoywfun, yn dwyn anhun, ys ami i’r mau, trwm feddyliau, Heb gwsg y nos, heb gof agos. Nwyf y ddwyfron, berw y galon, am orne’r od yn ymdrafod. 2 H Rhyfedd am twyll o bob amhwyll, Deall na chof ni cheir ynof, Gobaith y cawn deune manwawn, A nes er hyn ni fum ronyn, Hael yw meinwen wrth bob angen, Hael wrth gwynfan dyn tlawd egwan, Am lynn, am fwyd ; am gylch aelwyd, Am nawdd wrth raid i ddieithraid Am aur a gwin, Degau Iesin, Diarhebant honn Gaillt ag Estron, Diarhebant wawr gwreng a brodawr, Diarhebant hi Byd Barddoni, ai llawened ymhob cerdded, wrth ni waeth bwy dyn ai gofwy, ac wrth ei bardd o ferw attardd, anhael yw Gwen ag aflawen, Rhyfeddod cred ei anhaeled Wrth wan ai câr gan ddwyn galar, Mair a wybydd am ei phrydydd ni chwsg y nos awr oi hachos, Pan ddel gwawr ddydd, dos di’r hedydd Dangos i honn Iâs fy nghalon, maint am wenfun fy hir anhun. mawr ymboeni, marw am dani. Rhys Goch ab Rhiccert ai cant. IX. CAN HIRAETH AM A GARAI. Mae im lwyn balch lie can mwyalch befrgoed bill diwedd Ebrill, Llawen i’m llais dydd a welais yn arail can ym caid yman, yn arail merch ar lawr llannerch, Gyda gwenddydd byw’n y coedydd. Teccach meinwar na ffriw toniar, Ban ferw gweilgi gan wynofi, gwynnach gwenfron hoen ewyndon nag ar ddail drain glân Lenlliain. aethum o’i serch hardd edlinferch yn gul fy mron a digalon, Claf wyf dan wydd o’i serch Wenddydd, yn dwyn trymhaint a gofeiliaint, rhaid yw immi dan wyrddlvvyni Feithrin hiraeth am ddyn wenfaeth, cyrchu didrain erddi Riain. Lle’m daw dyball cof a deall. anwr ydwyf achos irnwyf Pa les fy myw gan am doddyw. un ym mewn rhwyd wyf a ddaliwyd Lleldd wyf yn gaeth gan hudoliaeth. Gwae fi o’r fann dan wydd eirian Lie gwelais honn orne gwendon. Cyd bum lawen gweled meinwen, Dybu’n ebrwydd immi’n aflwydd yn adeg maeth cydnabyddiaeth. Lliw blodau mai mwyn y byddai. cawn wenau serch gan dawelferch. cawn ei harail dan y manddail. Cawn iaith addwyn gan loyw forwyn, ai chusanu Bun lygeittu. Rhyfeddod yw modd y deryw serch hoyw Wenddydd at ei phrydydd. Darfu’r gair mwyn a’r cyforllwyn, mwythusder mad, pob cyfliwiad. ni chaf yn awr gan od Ionawr, air bach yn serch na cyfannerch, ni fynn fy myd leihâu ’mhenyd, o fedd ni fynn gadw ai gofyn, Tost fy nhynged am ail Luned, gwae fi f’anrhaith, darfu ngobaith am wawr eigain marw yn gelain. Rhys Goch ab Rhiccert ai cant. X. CAN Y FRONFRAITH Bum yn ael Maes Dan bren briglaes yn clywed ton adar gwylltion yn gwrandaw iaith, Ceiliog bronfraith, o goed y glynn Prydai englyn, o goed y rhiw canai’n gywiw, Brith oedd ei fronn mewn dail gleision mal ar gangau mil o flodau, yn ymyl nant pawb ai clywant, gan wawr y cân mal cloch arian, cynnal aberth hyd awr anterth ar allavvr las Heiliaw Barddas. 0 gangau cyll gwyrddion defyll y cân gywydd 1 Dduw Ddofydd, a charol serch 0 las lannerch, 1 bawb ar bant glyn ai carant, Eli calon I’r serchogion, Cefais oi benn Cyflais awen, Cerdd o fitres am boddlones. Llawen a’m gwnaeth Ei ganiadaeth. Yna drwy barch Dodais gyfarch 0 glais y glynn I’r aderyn, Erchais yn ffraeth Ei Latteiaeth at y wenferch Lie mae’m traserch. Aeth Bardd y dail o’r man wiail, at ail Luned Haul y mcrched. 1 glais y Fro Mair ai llwyddo. Er dvvyn immi Dan ir lwyni Hoen ôd unnos yn ddiaros Rhys Goch ab Rhiccert ai cant. XI. CAN HIRAETH Y BARDD AM NAS MYNNAI EI GARIAD EF. Hoywdeg Riain hydvvf lwysgain, Eiliw gwenyg geirw am gerryg, Heno i’m clwyf heinus ydwyf Heiniais o’i serch hardd lawenferch, Hauodd i’m bron heiniar gloesion a honn a hyllt. o’m hud gorwyllt, oed dydd ni chaf nai nawdd arnaf. na heddwch Bun na gair cyfun. Hudoles deg hoyw adameg ni rydd air serch i’m cyfannerch Hervvr mal hydd wyf dan goedydd, amgwr ei phlwyf herwr ydwyf. Gwae fi nhynged am ail Luned Na chawn arail Gwen dan irddail, Bun wen am rhoes dan engeirloes, Hir iawn y trig dan ais yssig, Hiraeth i’m bronn ac im calon. Hiraeth a’u hyllt am dwf Essyllt. Hualwyd fi yng ngresyni gofal i’m hais a ryfegais, gofal am Wen, droedled Olwen, Hir yw’m anhun achos Gwenfun, Eled yn iach y Byd bellach, gobaith nid oes, budd o’m heinioes, na modd i mi fod awr hebddi, Hi onis caf marw a fyddaf. Rhys Goch ab Rhiccert ai cant. XII. CAN I YRRU’R WYLAN YN LLATTAI. Yr wylan deg ar fol gwaneg, ymhlith dystrych yr heli crych, Brenhines wenn geirw mor Hafren a’th Deyrnas di nawton gweilgi. ymborth ydd wyd ar bysgodfwyd, Gwisgi meinwen wyd ar aden. ag er mwyn hynn wyf yn d’ofyn. Dwg erof gan o’m oer gwynfan At feindwf ferch yn deg annerch, Claf wyf am wenn hoen od gaenen Fe ddodes hon saeth im dwyfron, A’u dwyn ydd wyf gloesion irnwyf, Dywed wylan wrth liw’r od man, Fy mod wen gu yn ei charu, Cyrch hyd ei chaer Bun oleuglaer, a chan om pen ei mawl meinwen, Pei gwnawn arwest o’r pum gorchest ni thraethwn fawl a fai moddawl, na chanfed rhan clod bun eirian, oni chaf honn tyrr fy nghalon, af i boeni dan wyddeli, yno’n draphell yng nghudd coedgell Meinwar a fydd fy nihenydd. Rhys Goch ab Rhiccert ai cant. XIII. CAN I DDANFON MERCH I RUFAIN I DDWYN PENYD AM LADD El CHARIAD. Gwae fi wenferch erioed d’annerch, gan ni bu nes imi’m neges. ag ni chawn dal am hir ofal, a marw ydd wyf o haint gwiwnwyf, raawr o bechod yt liw manod Ladd dy was mwyn a fu’n d’orllwyn, Cymmer di ffonn bert o linon a dos ddyn fain hyd yn Rhufain. Pab a ofyn itti wenddyn “ Pa ddrwg bcnna a’th ddug yma ?” “O mynni Nef rhaid cyfaddef, yno ydd eddy gvvenddyn anhy Ei bod ar fai am ai carai Mai hi a wnaeth ei farwolaeth Torri calon a fu ffyddlon, I fab o’i gwlad farw oi chariad, a bod ei benn dan dywarchen, yna gwisgir rhawn am feinir Er dwyn penyd dros ei bywyd, am ladd oi bodd mab ai carodd. Maddeued Mair i’m dyn ddiwair Mai ydd wyf fi n maddeu iddi. Fy nyn gannaid nef i’w henaid. Rhys Goch o Dir Iarll, ab Rhiccert ab Einion ab Collwyn ai cant. XIV. CAN YR HAF. i CANAF yd haf wyd hoywfeirdd Bennaeth, Canhewydd llwyn drain gain ganiadaeth, Caniadau adar gwâr gwydd irion Cynnadl cerddoriaeth cain dderw Coedfron. Coedfron blagurlawn dawn dadeni Caeadfrig addien gvvyrdd lien llwyni Llwyni llawn gwiail gwelir beunydd Llennyrch lie i dygyrch Degau elfydd. Taro tant alaw nant ael y naw twyni, Til dy rwm tal dy rwm canu twm teini. 2 Elfydden geimiad ceidwad coedydd, Elfyw dail meillion llonn llawenydd. Llawen Bardd awen ewybr enau, Llywy maes arlwy ar lawr bryniau, Bryn a phant tyfant tewfawr waneg Brenin hin hoenus hynaws adeg, Adeg serchogion dynion dawngar, ydwyd haf irlas ar lwyn adar. Taro tant alaw nant ael y naw twyni, Til dy rwm tal dy rwm canu Twm Teini 3 Adar Bydafau heidiau hedant, a daw cain gogau dolau deilbant, Dail bawrlwyth garddlwyth amgylch gwyrddlwybr. Deiliad gwlad gaead gywen loyw-wybr, Gloywybr mandes cynnes ceiniad anterth, Glas barlas berwlith blith blawd glynberth, Glyn, bryn, brwyn llwyn llawn llewych gwenhaul, Glân bryd yn diffryd dyffryn araul. Taro tant alaw nant ael y naw twyni Til dy rwm tal dy rwm canu Twm Teini 4 Araul dy fore dy fardd ydwyf Eirian dy hinon hynaws irnwyf. Irnwyf am doddyw dydd ymadfynn, Eurner wyd immi dymor gloywyn. gloyw a hoyw hygar daiar duedd glyw wyd haf hyfaeth hoywfeirdd drasedd, Trasawl cariadawl croywdwf irddail, Trasyw tres adar llu gwar gwiail. Taro tant alaw nant ael y naw twyni, Til dy rwm tal dy rwm canu Twm Teini. 5 Gwieildwf newydd, neuadd immi, Gwâl dan frig cyngerth berth bedweni, Bedwen min gorallt ai gwallt gwyrddlas Bydaf i Brydydd Bryd cyweithas. Cyweithas mwynwas mewn lie didrain, Caeth ei gerdd draserch i ferch drain, Mirain ei sain iesinfalch Eos, Meirvvon gwydd herwydd ei hir aros. Taro tant alaw nant ael y naw twyni Til dy rwm tal dy rwm canu twm teini. 6 Hir aros hafddydd bydd barddoni Hervvyr hyd briffyrdd gwyrdd gvvyddeli. Gwyddeli carant cywres ymgyrch, Gwedd ael bryn heulawg hoywlawr llennyrch, Llennyrch ami ymgais amgaer mangyll, Llawenydd canau ceinion defyll. Tefyll oed dyddiau tewddail annedd Tyfiad paradvvys mammwys mwynedd. Taro tant alaw nant, ael y naw twyni Til dy rwm tal dy rwm canu twm teini. 7 Mwynedd cain adwedd adeg hirddydd, Mynnwn i nwyfron nwyf dywenydd, Dywenydd gwynferch merch ne mandes Dwynwen syberwyd menwyd mynwes. Mynwes bun berwen, berw an dyfu, Miniaw cusanau swynion caru. cerais ne’r wylan Olwen wisgi, Cyweiriais adail irddail erddi. Taro tant, alaw nant, ael y naw twyni, Til dy rwm tal dy rwm canu twm teini 8 Erddi rhygenais geinion odlau, Irddyn ganolfain gain gynheddfau, Cynneddf serchogwas o dai glaswydd Canu mawl didawl dyn ysplennydd Ysplennydd dan wŷdd dyn wen eirian Ys blin immi’r anhun am fun feingan. Meingan Lloer arian llivv’r eiry gwynnaf, Meingorph harddlun im ceinfun canaf Taro tant &c. &c. Rhys Goch ab Rhiccert ab Einion ab Collwyn ai cant. XV. CAN Y DEILDY. Erlynais ferch ar las lannerch. Livv blodau man efeill perllan Grudd eiliw rhos ar ôd unnos Golvvg serchog, llygad bwyog (qu. bywiog?) Eurwallt melyn uvvch tal gorwyn, Ar ben dŷn fau yn fodrvvyau. Eiliais i honn dan gyll gwyrddion Wielin gell yn hoyvv babell. ym mysg llysiau a fflawr blodau, Lie gwahoddais fy nyn lednais ys bernid hardd Llys fferyllfardd Lie daw meinwen dan gaeadlen Lie caf annerch hardd edlinferch a rhoi cusan i’m dyn eirian. Tra phery’r haf ami y cyrchaf I goedlwyn ir gyda meinir ymyl dol gain mewn tir didrain, ymherfedd cell gwnaethum babell Er mwyn bun deg elain waneg, Er caru honn mewn encilion. aros y dydd ynghêl coedydd Ymgaru’r nos lie can ëos Gwyrdd yw’r ty mau gwrdd ei assau, Gwaith llaw Duw lwyd ar ei gronglwyd, Gwead cadarn heb waith isarn. Gwiail cymmhleth uwch cain eneth addurn i fardd ymhlith glasdardd, addail i ferch a gar draserch. Meinwen a gâr gytgerdd adar, mac uwch ei phen ar bob cangen. cywedd y can ednaint diddan cywyddau serch cwbl gyfannerch. canant i fun hoyw ei meinllun cydfolant honn adar gwylltion, mi o’m serch mawr at nreinwawr, nim dawr o ged eithr ei gweled. cofleidiaw honn hardd ei gwenfron a chael cusan ei min bychan. Nid âf at vvrach draw i gilfach Er cael oed dydd gyda Gwenddydd, af i lys dail dan bleth gwiail, yr hafddydd hir gyda mcinir. Rhys Goch ab Rhiccert ab Einion ai cant. XVI. CAN MAWL MERCH. Bu bwyall brenn, Bardd anghymen Yn naddu can i Wenllian yn braenu gwawd i ferch wengnawd Heb air oi benn dan nod awen. o bu gwas pwl oi wag feddwl Truan ei fod er lliw’r manod yn gwatwar serch er hudaw merch, un anghelfydd dan enw Prydydd yn son caru wrth geinwawr gu Cybydd anghawr dan enw Cerddawr, yn gwarthu honn hoywne hinon, Nid o gerdd hwn dengair dyngwn, ydd a clod merch ar lef traserch ac y clyw byd mawl ei glanbryd, ac y clyw gwlad ei gwedd ganiad, ac y clyw un son am wenfun. Minnau bellach, bwyf amgenach O wyddgell werdd fau rieingerdd, am serch a’r gan i Wenllian, Bun a welais man y rhodiais Ne’r Alarch gwyn ar lawr dyffryn, Cerddai dyn war wyneb daiar yn hardd baunes drwy’r melyndes, ag ni phlygai man y cerddai, dan wyndraed hon un or meillion, Harddwch Bun fain na chyflen gain Blawd o gylchon ar ddrain gwynnion, Lliwber ei grudd lliw rhosyn rudd Deuwrid ei boch rhosyn deugoch, Gwawr cyferbyn o’r gwrid a’r gwynn, a mawr y mel ar fin cwrel, Gwineufain ael gwyndal urael, Trvvyn moddus hardd medd ei chanfardd, medd ai rhygar hoywdeg Feinwar, mwnwg lliw cann neu od ar fann, a bair i mi ymbendroni. Bronnau gvvynion tlysau glwysion, Eiliw gan ddydd manod mynydd, angau am daw o’u trasylliaw, a thecced yw mynwes bun syvv, a thecced llun meingorph gwenfun a thecced gwedd gwawr rhianedd, Dvvylaw bychain agwedd mirain. Gwawrne gwinedd mein ion fysedd, cywraint ai caf neddair alaf, Bun bryd eirian yn gwau sidan Alaf ei gwaith pob manylwaith alaf llaw Gwenn mud yn gymmen, Troed bychati teg Bun hardd waneg, ysgawn fal hydd hyd y meusydd, ni plyg llysiau dan liw blodau Llyna bryd cain a llun mirain Bun a garaf om calon glaf, Campau Bun hardd medd ei gwanfardd, Tra rhagorant mal dan warant, Ei mwynder gwenn ai gair cymmen, ai llafar doeth Lloer awengoeth ai goslef gwar lie can meinwar, ai goslef maws nawcan eaws, am dettry’n llwyr o’m holl synwyr, am dwg mal twyll o’m holl ymbwyll, a ddod wallcof cadarn ynof a’m rhy mewn bedd llyna’r diwedd, onis caf honn claf fy nghalon, onis caf hi yn chwaer immi, Cyn diwedd haf marw a fyddaf, meddylied honn iachau nghalon ag onis gwna ys gwnn yn dda, Ei serch a fydd fy nihenydd. Rhys Goch ab Rhiccert ab Einion ab Collwyn a’i cant. XVII. CAN Y GWYNT. 1 Gorwyllt o’m nwyf Gwae fi ’ddydwyf Mynag ym mhlwyf Man y byddwyf. Neud gochel wyf Nad ymbwyllwyf 2 Ymbwyll ni’m daw Nag ystyriaw Ni wnaeth ba’m traw o rybyddiaw am liw od ffraw gwae fi gwynaw, 3 Cwynaw am wenn Fain fynyglwen A’m ias im penn gwallgof cyfrben, Hoen hynt aerdren Haerwynt wybren, 4 Wybrenwynt gwrdd I’th daer ymwrdd Lie dd elych ffwrdd Llew ynghysgwrdd A’r a’th gyffwrdd I’th daith agwrdd 5 Agwrdd dy gyrch Coed a llennyrch Taendardd tonndyrch Wybren entyrch ar ffo drwy ffyrch, Ergyr aergyrch. 6 Aergyrch ar wŷdd, Gwarrau gelltydd, Myssaing mynydd, Myssarn meysydd, Murn adeilwydd A dail dolydd, 7 Dolydd nithiaw, Neb i’th rwystraw, Rhwysdren rodiaw Rhydrais bwyllaw; Noethdir chwiliaw Nerth draig arr.aw 8 Arnat fy nghwyn a’th drais ymddwyn, Attal Bardd mwyn Rhag Bun addwyn, Gwr wyd ar dwyn Garw i’m gorllwyn. 9 Gorllwyn meinwen wyf im hamdden, Heb fyth i benn Bodd ai pherchen, Mydwyf fardd Gwenn O’m gwawd aren. 10 Aren wyt ti arawd weini, Dwg erof fi Wawr fain iddi Mau gân cynni Mad y medri. 11 Medri hadeg at fun wendeg Hyd arw a theg Yn ddiattreg. A’m cerdd anrheg at ail Indeg 12 Indeg feinais un a gerais Hoen gwendonn bais, a ryserchais, ag oer fy llais am wawr lednais Llednais ne cann 15 Gwendonn Riain wrth bawb pob man a’i thwf mirain Ond wrth druan myth draed elain, Ai car meingan, Ar lwybr gwyrain, wrth ei bardd gwann mawr am ddyn gain Gwcnn nid yngan. Mau hir ochain. Yngan wrth honn 16 Ochain a’m hyllt Hoywne hinon, am ail Essyllt, Maint blinderon ym mangre byllt A briw calon Gorsaf gwersyllt. Maint cur i’m bronn Serch am eddyllt. Am bryd gwcndonn. Au gur gorwyllt. Gorwyllt o’m nwyf ac". acn. ac". Rhys Goch ap Rhiccert ab Einion ab Collwyn ai cant, XVIII. CAN EIDDIG. Gwneythum o’m serch Meillion yn frith Oed a gwenferch, Manddail cymmhlith, Dan gangen cyil, Minnau a gwenn Gwyrddion defy 11, yno’n llawen. Fe ddaeth Meinwar Gorwedd ein dau at fab ai câr, ym mysg blodau, Yno Bun dlos Gorwedd ar donn Mi’n ei haros. ymhlith meillion, Dodi cusan Fin fin a gwenn Ar fin Meingan, O’m holl awen, Ar y min mau Gwledd a gefais Cael cusanau, ar fin meinais Ensail ymgred Gwledd Dewi Sant ac ail Luned, Ynghor Hodnant. Clo cyfaredd Gwledd Taliesin Nwyf cyslynedd, Yn Llys Elphin, O’n amgylch hâf Gwledd y fort gronn Haul gorphennaf, yng Nghaerllion, Ac ar glawr maes Gwledd angel glwys Glas dwf hirllaes. ym Mharadwys. Ninnau ddeuddyn ar wledd fal hynn Heb ofalu Am ddim a fu Heb fyfyria\v Am ddim a ddaw, Gwynfyd y sydd Byth ni dderfydd yn cyfymnawdd yn un ansawdd. Hyn ar ein cân oedd y cyfan, Felly mynni cydfoddloni I fyw yn lân Ar wledd cusan I farw ein dau O gusanau Nycha uwch benn Gvvr aflawen Hen Eiddig du Dan wargrymmu, Wyneb tomlyd Golwg barllyd A barf lwydgoch Cyfliw gwrych moch Dwylaw gwas gau yn gigweiniau, Rhys Goch A minbryd glas Gan ail Suddas, Derchafael ffonn Parth a gwenfron Ac heb oedi Ffonnawd arni Ergydiaw gwenn ar ei thalcen a dodi clais Ar gain arlais, Ffonnawd neu ddau Pm penn innau, A meinael gu yn llewygu. gorfod codi ac ymffrommu A gyrru tarf A was bychfarf. a gyrru braw a ffwyr am aw, a gyrru ffo a mefl iddo. Am a wnaeth ef Ai oer ddolef I ddeuddyn gu Yn ymgaru, A’n rhoi mewn braw Oerfel iddaw. ap Rhiccert o Dir Iarll ai cant. XIX. CAN Y DIEILRHYW. Tripiieth ni cheir ci heilryw Grymialog, serchog a syw, Grymialog a fynn rymial, Achwyn heb achos a dâl. Grymial a grymus dafawd Gremian heb daw pei dydd brawd, Dioer ni fynn o fodd dewi Dywedwyf a fynnwyf fi, Grymialu grymaldawd maith Un ai haw yn anhywaith, Ni char daw na diwedd son, Am y modd y mae dytiion, Beunydd y dydd fal y daw Aflonydd pawb iw flinavv. Bai ar bawb bei wybai’r byd, A ddaw drostaw yn dristyd, ag ni fydd wrth ei fodd neb Na dyn heb ddwyn dau wyneb, Gwell fydd imi ddydd a ddaw Nai ladd rhyadael iddaw, A grymialed a fynno Yma’n y byd man y bo. Serchog ni serch ar dafawd Flas y gerdd na fo lais gwawd, I fursen, ar fawrserch fydd Orn a boen arni beunydd. dim arall gan wallofain, Nid annerch ond rhyw ferch fain. Llawer iw fryd llwyr iw fronn Lloer ai henwi lliw’r hinon. Ni fynn son na sain amgen Dyma ei waith ond am wenn, Dim yw ei gais ond am gael, Ne manod gain ei meinael, Honn y cwbl cablu arall Cylch cerdded a gweled gwall ; Goreu yw oil a gar ef Gwira gwynn dan gaer gwiwnef, Lie bo pei yno llu byd, Un a wel yn anwylyd. ni fynn y dynyn dawnsyth ymoralw am arall fyth. A chlust dyn dinag annerch Nid yf swn ond ef ai serch. Syw a ddilyn swydd alathr Ail serch ar fun bob llun llathr, Ni chais aur nag arian fyth, Naws fwy na phlwm trwm trasyth, Mynn gywraint ar faint a fo ym myd unawr am dano, Mynn lân ar bob mân fel merch, A ymdrwsiai am draserch, Ni thal son nid digon da Diamommedd dim yma, Rhaid ar oil amgylch bylch byd Ei wellhau a llaw ddiwyd, Ag ar bawb cyd bei gorau, Ymlaen o hyd ymlanhau. Nid iawn o’r byd 11yd lledryw nid digon byth boddhau syw. Mynnu manol ar bob peth Ei Ddofydd braidd yn ddifeth. Mawr am y mawr mae bob dydd, Ai ddirfawr boen ni dderfydd. Felly ef heb fall ofeg Am oil i ben diben deg Ni fynn weled un lied llaw Heb oernad mae bai arnaw. Na llythryn o’r llythrod man Ar un gronyn o’r graean. A minnau yn nyddiau nwyf Trwy adwyth y tri ydwyf, Grymialus wyf trwyf traserch Am nas caf ddifeiaf ferch. I’m lleferydd bob dydd dioer, Grymialus egr am wiwloer, Serchogwas serchogaidd wyf Yma ornais o’m irnwyf, Holl waith fy nghalon son serch Mai ynfyd am edlinferch, ag ni ddaw taw im tafawd Fy holl swydd i gweini gwawd, I ferch, am holl serch y sydd Ar loyw geinddyn liwgwenddydd Ym mhob mann, er ei mawl hi, y mae dyn, son am dani. Wyf Syw er honn Gwenonwy Ni bu o fab gwn neb fwy. Ymgallhâu ag i m gwellhâd Uniawn ystyr yn oestad. O’m holl nerth ymbrydferthu ymboenu gwn er Bun gu A lie gwelych gwych im gvvisg, Difriw er hoen eiry difrisg. Gian pob mann a modd arnaf Gwae a nŷch ym, gwenn ni chaf, Hi'n iach yn uchel fawredd, Ai Bardd yn myned i’r bedd. Rhys Goch o Dir Iarll, ab Rhiccert ai cant. XX. CANU’R MARW O’I SERCH. Deuliw blodau meinion aeliau, Mwyn ei champau vvrth gydchwarau, Serw yng ngolau dan aur dlysau, Gwae fi tlysau Gwae fi tlysau. Tlysau oedd rhaid im dyn gannaid Pentre nis caid wrth droi’r defaid, A gwenn ni phaid a dwyn fenaid, Gwae fi fenaid Gwae fi fenaid. Fenaid yw’r ferch ar gwr llannerch ac am wenferch marw o draserch A mi’n llawn serch yn ei hannerch Gwae fi annerch Gwae fi annerch. Annerch Wenddydd gan ei phrydydd Annerch bcunydd ar don newydd A mwy ni bydd lie ddaf trennydd. Gwae fi trennydd. Gwae fi trennydd. Trennydd ydd âf gwenddydd ni chaf Gwae fi dd wy’n glaf a marw fyddaf Ai chlod liw’r hâf mwy ni chanaf, Gwae fi canaf Gwae fi canaf, Canaf ogan i’m Bun eirian O draws amcan lie bum druan, Mwyn fy nghwynfan wrth ymddiddan Gwae fi ’mddiddan Gwae fi ’mddiddan, Diddan y bu Cyn ei serchu Ynawr dygnu a gwallweddu, Yn gruddlasu wrth ei charu, Gwae fi caru Gwae fi caru. Caru meinwen vvyneb lawen Heb oed i benn a dŷn irwen, Am nis caf wenn gwnn fy Ni'en, Gwae fi dien Gwae fi dien, Dien i mi meingorph wisgi Dioer os tydi am gwrthodi, Gwn wynofi gan ymboeni, Gwae fi poeni, Gwae fi poeni, Poeni beunydd dwyn ei cherydd Ochawr ni’m bydd o lawenydd, Y fory’r dydd ac fe dderfydd, Gwae fi derfydd Gwae fi derfydd. Derfydd poeni, Bun am deni Gwnaeth gwenn imi a welwch chwi, Dyn deg yw hi am dug oerni, Gwae fi oerni Gwae fi oerni, Oerni angau dan wraidd f’asau, Mi ’mhen tridiau dan fy ngolau, Am fun yn fau deuliw blodau, Gwae fi blodau Gwae fi blodau. Rhys Goch ab^Rhiccert o Dir Iarll ai cant. CHWEDLAU’R DOETHION* 1 A GLYWAIST ti chwedl Ciwg, Bardd cyweirddoeth Gwynhylwg Perchen pwyll pell ei olwg 2 A glywaist chwedl Cadeiriaith, Bardd awcnfawr ei araith, Cam cyntaf hanner y daith. 3 A glywaist ti chwedl Cynrain, Pen cyngor Ynys Prydain, Gwell ydyw cadw nag olrhain. 4 A glywaist ti chwedl hen idloes, Gwr gwâr hygar ei Einioes, Goreu cynneddf yw cadw moes. * O Lyfr Tre Brynn.—Iolo Morgan-w°. 2 K 5 A glywaist ti chwedl Meigant, Yn ysgar ai Ysgarant, Enwir difenvvir ei blant. 6 A glywaist ti chwedl Cattwg Ddoeth, mab Gwynlliw Essillwg, Bid galon lie bo golwg. 7 A glywaist ti chwedl Cyngar Sant wrth a fu’n ei watwar, Hwy pery Hid na galar. 8 A glywaist ti chwedl Gildas Y Coed aur mawr ei urddas, Ni ryfein ffawd i atgas. 9 A glywaist ti chwedl Ystyphan Bardd Teilaw atteb buan, Dyn a chwennych Duw a rann. 10 A glywaist ti chwedl Madog, Mab Idwal, Prydydd serchog, Ni lvvydd i anghalonog. 11 A glywaist ti chwedl Cynllwg Fardd llwyd llydan ei olwg, Cafas dda ni chafas ddrwg. 12 A glywaist ti chwedl y cynfyd. Ai glyw gloywa dywedyd. Chwardd pan y bawdd, yr ynfyd. 13 A glywaist ti chwedl Cynog, [iog, Sant Penrhaith gwlad Brychien- Deuparth addysg ym mhenglog. 14 A glywaist ti chwedl Illdud Farchog Aurdorchog astud, A wnel ddrwg drwg ai dylud, 15 A glywaist ti chwedl y Car cu Gwedi gorfod ar gadlu, Nid anghlod ymwellianu. 16 A glywaist ti chwedl Urien A phwy a ddywaid amgen ? Dichon Duw trist yn llawen. 17 A glywaist ti chwedl Heinin Fardd o Nangon* Llanfeithin Gwrawl ni fydd disgethrin. 18 A glywaist ti chwedl Ceinddar Wrth a weles aflengarf Ai gwatwores Crist niw car. 19 A glywaist ti chwedl Cynfarch, Milwr esgud dihafarch, Y neb na’th barcho na pharch. 20 A glywaist ti chwedl Cadgyffro Hen, yn darllain llyfr Cato, Nid mad gwr ni bai Gymro. 21 A glywaist ti chwedl Dewi Gwr llwyd llydan ei deithi Goreu defawd daioni. 22 A glywaist ti chwedl Ystudfach gyda’i Feirdd yn cyfeddach Wyneb llawen calon iach. Qu ? Bangor.—Iolo Morganwg. t Afleugar.— Iolo Morganwg. 23 A glywaist ti chwedl Cibddar, Wrth a weles yn an war, Ni thal husting a byddar. 24 A glywaist ti chwedl Bedwini, Oedd Escob da diwegi, Rhagreithia’th air cyn noí ddodi 25 A glywaist ti chwedl y Cwtta Cyfarwydd wrth gynnutta, Nid edwyn diriaid ei dda. 26 A glywaist ei chwedl Dwynwen Santes, merch deg Brychan hên, Nid caruaidd ond llawen. 27 A glywaist ti chwedl Huail Mab Caw, cymmhwylliad arail, Mynych y syrth mefl o gessail. 28 A glywaist ti chwedl Cawrdaf Fab Caradawc Freichfras Naf, Llwyddid gorchwyl llaw araf. 29 A glywaist ti chwedl gwr call Yn cynghori gwas arall A wnêl ddrwg arhöed y Hall 30 A glywaist ti chwedl Lleynawg, Milwr urddol ardderchawg ? Gwell bedd nabuchedd anghenawg. 31 A glywaist ti chwedl Cynan Wledig, Sant çla ei anian ? Dryccai* bob ammhwyll ei rann 32 A glywaist ti chwedl Gwrgi Ar y sul yn cynghori ? Nid rhaid i Ddedwydd namn ei eni. 33 A glywaist ti chwedl Cynon Yn ymochel rhag meddwon ? Cwrw da yw allwedd calon. 34 A glywaist ti chwedl gwr hylwydd, Oedd henwr call cyfarwydd ? Nid treftad anrhydedd Arglwydd. 35 A glywaist ti chwedl Hu Arddar, Yn ymddiddan ai gylbar ? Dedwydd un ai gwŷl ai câr. 36 A glywaist ti chwedl Rheged, Oedd ffyddlawn cyfiawn ei gred ? A wnel ddrwg ymogeled. 37 A glywaist ti chwedl Cynghellawr Yn ymddiddan a Hiw gwawr? Ni phery pryd ond unawr. 38 A glywaist ti chwedl Ifor Hael, Neuaddbyrth egor? Gwae’r hên a gollo’i mogor. 39 A glywaist ti chwedl y gwr hy ? Bid lawen pawb yn ei dy, Wyneb trist drwg ai ery. 40 A glywaist ti chwedl Llywarch, Oedd henwr dryd dihafarch ? Onid cyfarwydd cyfarch. 41 A glywaist ti chwedl Dingad Yn ceryddu mab drygdad ? Moch ddysg nofiaw mab hwyad. 42 A glywaist ti chwedl Mordaf, Oedd un o’r Triwyr haelaf? O’r drygau gorau’r lleiaf. * Dyccid, al. 43 A glywaist di chwedl Dynolwas, Goreu mab yng Nghymdeithas ? Deddfol neud hir ei garas. 44 A glywaist ti chwedl Afaon Mab Taliesin gerdd gofion ? Ni chel grudd gystudd calon 45 A glywaist ti chwedl Morgan Mwynfawr, mwynfawr ei anian ? Nid doeth ni chel ei amcan. 46 A glywaist ti chwedl y Famaeth Yn cynghori ei mab maeth ? Celfydd celed ei arfaeth. 47 A glywaist ti chwedl Ysgafnell, Mab Dysgyfundawd Gad-gym- Nid anrhegir tlawd o bell, [hell ? 48 A glywaist ti chwedl y Caw ? Cyt bei hawd datrhewi rhew, Byd anhawdd datrywiaw rhyw 49 A glywaist ti chwedl Ysperir, Yn ymddiddan a Menw hir? Car cywir yn yr ing ai gwelir. 50 A glywaist ti chwedl I fan Brawd ffydd Cattwg Llancarfan ? Tywyned graienyn ei rann 51 A glywaist ti chwedl Heledd Ferch Cyndrwyn, fawr ei rheuf- Ni ellir llwydd o Falchedd. [edd ? 52 A glywaist ti chwedl Eleri Lie ni chaib llaw yn rhoddi ? Nid llusen a bair tlodi. 53 A glywaist ti chwedl Cewydd Sant, wrth ami ei garennydd ? Nid car cywir ond Dofydd 54 A glywaist ti chwedl Endigant Fardd. lie bu hardd ei amgant? Geiriau drwg adwedd nid ant. 55 A glywaist ti chwedl Cydwgi Bach, a orffai ar gewri ? Nid afiechyd ond diogi. 56 A glywaist ti chwedl Haearnwedd Fradawg, filwr Teyrnedd ? [edd. Trech nerth na gwir wrth ddigas- 57 A glywaist ti chwedl Bleddyn, Yn ymddiddan ai elyn ? Nid gwir gwir heb ei ganlyn. 58 A glywaist ti chwedl Eildderw Marchawg serchawg ger syberw ? Hir y cnoi’r tammaid chwerw. 59 A glywaist ti a gant Caradog Breiniol tab Bran ardderchog? Bid pob hir ledrad i grog 60 A glywaist ti chwedl Cennydd Fab Aneurin Fardd celfydd? Nid diofal ond dedwydd. 61 A glywaist ti chwedl Ffollwch O gymmryd edifeirwch ? Gnawd gwedi rhedeg* atregwch. 62 A glywaist ti chwedl Hugyflwydd Yn cynghori rhag tramcwydd ? Gnawd gwedi afrad afrwydd. Rheg nicwn llyfr arall.—Iolo Morganwg. 63 A glywaist ti chwedl Geraint Mab Erbin. cywir cywraint? Byrr hoedlawg digasawg saint. 64 A glywaist ti chwedl Andras A ddioddefwys Croesteas? Rhannwys Duw nef a gafas. 65 A glywaist ti chwedl gwr hy wydd, A fuasai berchen swydd ? Gnawd gwedi traha tramcwydd. 66 A glywaist ti chwedl Padarn Pregethwr cywir cadarn ? A wnelo Dŷn Duw ai barn. 67 A glywaist ti chwedl Rhydderch Trydydd hael gorseddawg serch ? Gnawd rhygas gwedi rhyserch. 68 A glyw'aist ti chwedl Mygotwas Mawr wybodau ym Marddas ? Ys drwg y ceidw y diawl ei wâs. 69 A glywaist ti chwedl Anarawd, Tywysawg doniawg didlawd ? Rhaid wrth ammhwyll pwyll parawd. 7° A glywaist ti chwedl Pen Gwlad Yn rhybuddiaw pob anllad ? Haws llosgi ty no’i adeiliad. 71 A glywaist ti chwedl Mabon Yn rhoi addysg iw feibion ? Ond Duw nid chwiliwr calon. 72 A glywaist ti chwedl Sandde Bryd Angel yn ysgardde? Nid cadarn ond Brodyrdde. 73 A glywaist ti chwedl Crallo Lie nid oedd dim yng nghyfiro? Hawd pery i fingam wylo. 74 A glywaist ti chwedl Marthin Breiniol Sant i gyffredin? Namyn Duw nid oes Tefin. 75 A glywaist ti chwedl Gwrthefyr Fendigaid, doeth ei ystyr? Llinyn rhy dynn hawdd y tyrr. 76 A glywaist ti chwedl Gwrhir Gwas Teilaw, Bardd iaith gywir? A wnel dwyll ef a dwyllir. 77 A glywaist ti chwedl Teilaw, Pan ydoedd yn penydiaw A Duw nid doeth ymdaraw 78 A glywaist ti chwedl Rhioged Gwedy caffael Teyrnged ? Ni chwsg Duw pan ry wared, 79 A glywaist ti chwedl Dyfan Ferthyr yn nydd cyflafan ? Trech Duw na drwg ddarogan. 80 A glywaist ti chwedl Hid Sant, o’r Israel ei hendid ? Nid ynfydrwydd ond trallid. 8 r A glywaist ti chwedl Gwynlliw Fab Glywis yn cyfymliw ? Cymmhwyll ag ynfyd, nid gwiw. 82 A glywaist ti chwedl Arthur Amherawdr mawr Benadur? Nid difrawd on geuadur. 83 A glywaist ti chwedl y Fran* Fendigaid wrth y Clodfan? Nid da ond Duw ei hunan. 84 A glywaist ti chwedl Angar Mab Caw, Catfilwr clodgar? Kid tonn calon gan alar. 85 A glywaist ti chwedl Tyfodwg Sant o Flaenau Morganwg? Ni ddaw da o drythyllwg. 86 A glywaist ti chwedl y Penwyn, Yn gwrthod y medd melyn? Nid anferthwch ond meddwyn. 87 A glywaist ti chwedl Bleiddan Sant o Frodir Gwladforgan? Meddu Pwyll, meddu’r cyfan. 88 A glywaist ti chwedl y Bardd Yn rhoi cyngor cyweithas ? [Glâs. Gwell cariad y ci na’i gas. 89 A glywaist ti chwedl Rhiwallawn Y11 athrawiaethu Rhadlawn ? Lie na bo dysg ni bydd dawn. 90 A glywaist ti chwedl Gwiawn, Dremynwr, golwg uniawn? Duw cadarn a farn pob iawn. 91 A glywaist ti chwedl Taliesin Yn ymddiddan a Myrddin ? Gnawd i anghall trachwerthin. 92 A glywaist ti chwedl Golifier Gosgorddfawr, gwych ei nifer? Cas pob gwir lie nis carer. 93 A glywaist ti chwedl Beuno, Wrth bawb a gyrchant atto? Rhag Angau ni thyccia ffo. 94 A glywaist ti chwedl y Bergam O Faelor, wrth ei lysfam ? Hwyr cam ar foethus ei tham. 95 A glywaist ti chwedl Dirynig Milwr doeth detholedig? Digawn Duw da i unig. 96 A glywaist ti chwedl Mathafar Yn rhoi addysg i Fab Câr? Hir bydd mud ym mhorth byddar. 97 A glywaist ti chwedl Ffagan ? Gwedi dangos ei ddatgan ? Lie taw Duw nid doeth yngan. 98 A glywaist ti chwedl Bardd Cwm Yn ei henainta’iheddwch?[Llwch Dedwydd a gar ddadolwch. 99 A glywaist ti chwedl Clodri, Gwedi Gormes a Nidri? Dedwydd a gar ddadoli. 100 A glywaist ti chwedl Hywel Grwm, Wrth ei gydenw Hywel Llwm? Pan tery Duw tery’n drwm. 101 A glywaist ti chwedl Eldad, Yn cynghori gwyr ei wlâd? Dedwydd, Dofydd a’i rhydd rhâd. 102 A glywaist ti chwedl Gwgan, Gwedi dianc o’r ffwdan ? Addaw mawr a rhodd fechan. * Brân, ond odid.—Iolo Morganwg. 103 A glywaist ti chwedl Cadwaladr, Brenin Cymru Benbaladr? Goreu cloff yw cloiF aradr. 104 A glywaist ti chwedl y melyn, Yn ymddyraith ai elyn? Goreu canwyll pwyll i ddŷn. 105 A glywaist ti chwedl Comminawd Gwr ffraeth fifrwythlawn ei geu- dawd ? Bydd wrth grybwyll pwyll parawd. 106 A glywaist ti chwedl Hywel Arglwydd Cadarn yn rhyfel ? Lie bod Cariad nid ymgel. 107 A glywaist ti chwedl Talhaiarn Wrth Arthur yrthwayw try ddarn? Namyn Duw nid oes gadarn. 108 A glywaist ti chwedl Dathan Sant wedi colli’r cyfan ? Duw yn anghyfiawn ni rann. 109 A glywaist ti chwedl Cadrawd Calchfynydd, fawr fyfyrdawd? Goreu gwraig, gwraig heb dafawd. 110 A glywaist ti chwedl hen Wrlais Lle’dd oedd dau Bia’n creglais ? Fob cyffelyb a ymgais. 111 A glywaist ti chwedl Idwallon Hen wr llwyd ar bwys ei ffonn ? Ag annoeth nag ymryson. 112 A glywaist ti chwedl gwr hyddysg Yn cynghori rhag terfysg? Nag ymryson ag annysg. 113 A glywaist ti chwedl ni wŷl neb Air ynddi’n annoethineb ? Nid harddwch ond cyttundeb. 114 A glywaist ti’r chwedl rhwng dau Yn eiste’n eu cornelau? Ni chymmydd Dedwydd a Dadlau. i r 5 A glywaist ti chwedl Guttyn, Ni wyddai o’r dorth ba du’r me- nyn? Naill ai cadno ai llwyn rhedyn. 116 A glywaist ti chwedl hen Awdur A chwilwys holl dyllau Nattur? Ni cheir afal pêr ar bren stir. 117 A glywaist ti chwedl yr Henddyn Wrth Arglwydd balch ysgymmyn? Meddwl dyn Duw ai terfyn. 118 A glywaist ti chwedl hen Garadog Pan golles hanner ceiniog? Ni wyr llawn gwyn anghenog. 119 A glywaist ti chwedl yr hen frawd, Am drin celfyddyd barawd? Nid Dosparth ond Gwalystawd. 120 A glywaist ti chwedl Gwr Doeth, Yn ymbwyllaw am gyfoeth? Ni lwydd. a gaffo annoeth. 121 A glywaist ti chwedl Mathohvch, A garai bob llonyddwch? Gwledd i bob Dedwydd heddwch. 122 A glywaist ti chwedl un Mwynwas Oedd Frenin mawr ei urddas ? Gwledd i Gigfran Galanas. 123 A glyvvaist ti chvvedl y Penllwyd Wrth gyfeillion ei aelwyd? Ymborth pob Dedwydd ydfvvyd. 124 A glywaist ti chwedl Myfennydd Bardd, llyfreugar ei vvenydd? Namyn Duvv nid madlywydd. 125 A glywaist ti chwedl a gant Norm? Mam Dewi Sant ydoedd honn. Nid ynfyd ond ymryson. 126 A glywaist ti chwedl Pryderi Doetha Gwr yn cynghori? Nid Doethineb ond tewi. 12; A glywaist ti a gant Maelwg Marchog pellgyrch ei olwg? Nid ymgar y da a’r drwg. 128 A glywaist chwedl Peredur, Ynys Prydain Bennadur? Calettach glew na llafn dur. 129 A glyvvaist ti chwedl Lleuddad, Er Athraw gwr anynad? Digared pob digariad. 130 A glywaist ti chwedl Dysgyfn- dawd, Ar ei Osgordd yn Bendawd ? Goreu gafael y parawd. 131 A glywaist ti chwedl Cadell Dywysawg, ni chaid ei well? Ni ddaw da o dra dichell. 132 A glywaist ti chwedl Anarawd Brenin Gwynedd Bro ddidlawd ? Ni wýl annoeth ei ystawd. 133 A glywaist ti chwedl Mcrfyn Brenin Powys oedd y Dŷn ? Heb ddechreu ni cheir terfyn, 134 A glywaist ti chwedl Gwrgan Brenin clodfawr Gwladforgan? Pob Trugarog Duvv o’i rann. 135 A glywaist ti chwedl Elystan Glodrydd, doethaf ei amcan? Gwell rhy draws na rhy druan. 136 A glywaist ti chwedl Elfyw, Gwr tradoeth heb ei gyfryw? Eled rhyw ar barth pa yw. 137 A glyvvaist ti chvvedl hen wr tlawd Y lie ni chaffai gardawd? A fo a blavvd a gaiff flawd. 133 A glyvvaist ti chwedl Cybi Sant o Fôn wrth fab Gvvrgi ? Nid anffawd on drygioni. 139 A glywaist ti chwedl hen wr clau, Athraw pryffvvnt wybodau ? Taer yw’r gwir am y golau. 140 A glywaist ti chwedl gwr geir- vvir Perchen gwybodaeth gyvvir? Ni chydfydd Doeth ag enwir. 141 A glywaist ti chvvedl hen Uriad Escob doethaf yn ci wlad ? Hawdd cymmod lie bo cariad. 142 A glywaist ti chwedl Mab Merfryn, Wrth ei chvvaer yng nghoed y Nag ymddiried i’th Elyn. [Glyn ? 143 A glywaist ti chwedl Meudwy Gwynn Tlawd lie nid oedd llaw’n estyn ? Clyd pob clavvdd i Gardottyn. 144 A glywaist ti chwedl Cyfarwydd A weles lawer digwydd ? [wydd. Gwell crefift nag arllawd Argl- 145 A glywaist ti chwedl Difwg Bardd hen Forgan Morganwg ? Na chais y da arhoed y drwg. 146 A glywaist ti chwedl Einion Sais Am ddoethineb mawr ei gais ? Ynfyd ymryson a’i bais M7 A glywaist ti chwedl gwr doeth, Wrth a golles ei gyfoeth ? Ni llwydd golud i annoeth. 148 A glywaist ti chwedl Dafydd Brophwyd, wrth wr annedwydd ? Ymgais a Duw tra chei Ddydd. 149 A glywaist ti chwedl Gwiawn Bach yn dangaws deddf gyfiawn ? lawn pob iawn lie bo lawn 150 A glywaist ti chwedl hen Bryd- A fu Athraw yn ei ddydd ? [ydd, Heiniar Celwydd Cywilydd. 151 A glywaist ti chwedl Gwaith Foed Lie ni charai hir addoed Hwya’i oed aed bella i’r Coed. 152 A glywaist ti chwedl gwr hy- bwyll, Wrth ni wnai a ddylai pwyll ? Ni hir lvvydd a geir o dwyll. 153 A glywaist ti chwedl y Derwydd A weles ansawdd Gwledydd ? Odid o fil un Dedwydd. 154 A glywaist ti chwedl gwr cymmen A wyddai syrth Tynghedfen ? Hiraeth pob un ei Awen. 155 A glywaist ti chwedl Cadair, Ymhob atteb byrr ei air? Ysgafn lwyth a glud y gwaith* 156 A glywaist ti chwedl dan y dail Hen wr doeth ni chaid ei ail ? Pob Dedwydd Duw ai arail. 157 A glywaist ti chwedl y caeth. Wedi gorfod pob hiraeth ? Duw da nid adwna a wnaeth. 158 A glywaist ti chwedl Ceredig Brenin doeth detholedig ? Pawb ai droed ar syrthiedig. 159 A glywaist ti chwedl gwr golau, Yn treiglo’i fyfyrdodau ? Uwch pob dim cofier angau. 160 A glywaist ti chwedl Ieuan Ebostol gloyw ei ddatgan ? Cael rhad Duw cael y cyfan. Ag felly terfyna wythugain o chwedlau’r Doethion a doeth dŷn a’u deallo, ag o elo y ganthynt. Gwair, ond odid, herwydd synwyr a phrifodl.—Ab Iolo. LLYMA CHWEDLAU DOETHION ERAILL, I DDOETH AU DEALLO. 1. A GLYWAIST ti chwedl y Fran Yn darogan Tynghedfen ? [wenn, Llaw lan diogel ei pherchen. 2. A glywaist ti chwedl yr Eos Yn y Coedydd yr hafnos ? [ddos. Gnawd uwch benn Dedwydd di- 3- A glywaist ti chwedl y Pelau, Gyda’i adar yn chwarau ? Ymhob rhith y daw Angau. 4- A glywaist ti chwedl fach y Dryw Yn y nyth lle’dd oedd yn byw ? Elid rhyw ar barth pa yw. 5- A glywaist ti chwedl yr Hebog Yn ymddiddan a Budrog? Cyfaill Blaidd Bugail diog. 6. A glywaist ti chwedl Dylluan Yn y coed wrthi i hunan ? Dedwydd digon ei amcan. 7- A glywaist ti chwedl aderyn O ganol y llwyn celyn ? Ni ddaw da hir arofyn. 8. A glywaist ti chwedl Morgrugyn Yn y gaeaf o’i dyddyn? Bid gwsg Haf gaeaf newyn. 9- A glywaist ti chwedl ysguthan Ar goedydd yn lie cwynfan ? Gossymdaith Dŷn Duw ai rann. 10. A glywaist ti chwedl y fwyalch Yn ymguddiaw rhag y Gwalch ? Nid oes ond amser i Falch. 11. A glywaist ti chwedl y Bi Le ’ddoedd nyth i’w chysgodi ? Trech llafur na diriedi. 12. A glywaist ti chwedl y Grugiar Wrth y Barcut yra mlaen dar ? Doeth a Diriaid nid ymgar. 13- A glywaist ti chwedl y Llyffan Yn ymgaru ai Maban ? Car pob rhyw rhith ei hunan. 14. A glywaist ti chwedl y Gath Am y llygod yn chwiltath ? Gnawd i bob rhyw ei gydfath. IS- A glywaist ti chwedl y Llew, Yn ymddiosg ai henflew ? Ymhob gwlad y megir glew. 16. A glywaist ti chwedl yr Enid Yn y gwyddel rhag ymlid ? Drwg pechawd oi hir erlid. 17- A glywaist ti chwedl y colwyn Gwedi dyfod dydd achwyn ? Nid twyll ond Gweniaith morwyn. 18. A glywaist ti chwedl y Pysg Wrth ymdraphull ymhlith gwrisg ? Ys trech nattur nag addysg. 19. A glywaist ti chwedl yr wŷdd Gwedi gweled pob damcwydd ? Nid ymgais diriaid ai swydd. 20. A glywaist ti chwedl y Frân, Ar bren uchaf y Berllan ? Gwell rhy draws na rhy driian. 21. A glywaist ti chwedl y Gegin Yn ymddadwrdd am ddatrin ? Na fid dy wraig dy gyfrin. 22. A glywaist ti chwedl y Barcud Wrth ddŷn ysglyfgar glewddrud? Moch fydd barn pob ehud. 23- A glywaist ti chwedl y Fronfraith Wrth wr a rodiai’r difYaith ? Na fid gelyn dy gydymaith. 24. A glywaist ti chwedl yrhwch Yn ymloi raewn llaid a llwch ? Anferth a gar anferthwch. 25. A glywaist ti chwedl y Ci Yn y clawdd wedi cloffi ? Gwybydder barn cyn crogi. 26. A glywaist ti chwedl yr Eryr Gwedi treiglaw pob tymyr ? Nid rhwystr un gwaith ei ystyr. 27. A glywaist ti chwedl y llinos Yn ymborth ar Addon rhôs ? Dyfydd dihirwaith arcs. 28. A glywaist ti chwedl yr hedydd Yn yr wybren foreddydd ? Ni all drwg drygu Dedwydd. 29. A glywaist ti chwedl yr wylan Wrth ei chwaer yn ymddiddan ? A rwy gwyn ni ry gwynfan. 30. A glywaist ti chwedl Peneuryn A ganai ’ng ngẃydd y Dyffryn ? A lygrwys Duw a lygrwys Dýn. 31. A glywaist ti chwedl y Gôg, Wrth ganu ar fore gwlithog ? Anhydyn pob afrywiog. 32. A glywaist ti chwedl Bronrhuddyn Y lie bu er yn Blentyn ? Na chais Ddiriaid yn ei dyddyn.* 33- A glywaist ti chwedl y Mochyn Yn ymswyn rhag Camp Bryntyn ? Nid ffiaidd ond y Meddwyn. 34- A glywaist ti chwedl y mau Gwedi datgan pob chwedlau ? Nid doeth ond dethol y gorau. Ag felly terfyna hynn o chwedlau’r Doethion. A gwynn ei fyd y Dyn a fo mor ddoeth ar Mochyn. * Cais Ddedwydd yn ei dyddyn.—Felly mewn llaw ddiweddar yn yr hell lyfr.—Iolo Morganwg. ENGLYNION. GOREUGWAITH un dyn Gwarchadw ty a thyddyn Goreugwaith un mab mad Syberwyd i fam a thad. Goreugwaith un merch Ystyriaw’n dda pa annerch Goreugwaith un gwr Ystyr a ddylai gwladwr Goreugwaith un gwraig Syw ar ei chorph ai saig. Goreugwaith ar y cyfan Dedwydd ymgais ag amcan. Goreugwaith Bardd Arail molianus hardd. Goreugwaith Arglwydd Ymdrefn yn gyfiawn ei swydd Goreugwaith pob call Ymoludaw yn neall Goreugwaith pob doeth, Dangos yn neddf pa goeth. Goreugwaith un dydd Goreugwaith pob gwybod Dala Tifedd wrth fedydd. Chwiliaw ei galon ai hadnabod Ac felly terfyna. —O Lyfr Esaia Powel. ENGLYNION Y GORUGIAU Sef y Bardd Glas o’r Gadair ai cant 1. Goruc Menw ap y Teirgwaedd Gof glud ar a glywai floedd. A chyd a chadw cyfarwydd. 2. Gorug Einigan Gawr hèn Llythyru llafar addien A dosparth dispwyll Awen. 3- Goruc Tydain Tad Awen Oi fyfyrdawd fawr aren, Glof ar gof gan gerdd gymhen. 4- Gorug Rhufawn ar gledrad A cherdd a chof caffaeliad Iawnder greddf ar ddeddf cywlad. 5- Goruc Gwron gyfreuau A threfn lefn ar lef odlau A chyfawd gorddawd goreuau. 6. Goruc Hugadarn Gymmhrain Ar Gymry Ynys Prydain I ddyffryd o ddeffro Bain Maent yn ddienw yn rhagysgrif fy Nhad.—Ab Iolo. 7- Goruc Prydain ab Aedd Mawr Gyfrdanc ystre gyfarlawr Barn gan Benraith gymmrodawr. 8. Goruc Arthen ap Arth Hen Rhag ffwyr Esgar ac asgen, Llafn ynghad ynghadr aerfen. 9- Goruc Dyfnwal Dâr moelmut Rhag anneddf a ffrawdd ehut Deddfeu a cherddeu cydlut. 10. Goruc Ffermael ap Ffêr Gwyllt Gwallofiad Gwelleifau Gvvellt Agwrdd yn âr Dâr Dryollt. 11. Goruc Coll ap Collfrewi Rhag amgyrch amgymphelri Yd yn ar a chyferi. 12. Goruc Beli mawr mynawg Ab Myhogan* wr bannawg Wyr meirch a threfneu march- awg. 13- Goruc Greidiawl lynghesawc Unben mawr mor ewynawc, Gweilgi gwelwgan yn eichiawc. 14. Goruc Alawn Fardd Prydain, Gofrodeu cleu clodysgein, Coel cyd celfyddyd cyfrein. H- Goruc Caswallawn wallofiad Ffo ystrin ar Estrawn Gâd A gwared gwerin a’u Gwlad. 16. Goruc Bran ap Llyr Llediaith, Rhag drwg o dranc yn Niffaith, Ffydd ynghrist ynghrair dyraith. *7- Goruc Coel fab Cyllin Fardd Drefn gynneddf ar gain Osgordd, Golychawd a gwawd Gwengerdd. 18. Goruc Manawydan ddoeth, Gwedi galar a Bâr poeth, Gaer Esgyrn Oeth ac Annoeth. 19. Goruc Lleirwg gwâr unben Fab Coel fab Cyllin Aren, Gyfryngeu a Llyfreu Llên 20. Goruc Gwdion ap Don Ren Gan gynghor Mor ap Morien Ar Dir Gwynedd Dynghedfen. 21. Goruc Sefyr Udd waith Cain Ar draws dros Ynys Prydain, Rhag Gwerin Gythrawl gwawl Tain. 22. Goruc Garmon Gwr mwyn ef Waith cyfrain cain cyfystref, Saintyng Nghôr yng nghaer addef. 23. Goruc Cynwyd Cynwydion Cynnwyre cain Ddefnogion, Ag ar Gorau Deddfau doethion. 24. Goruc Manawydan ddoeth Rhag Twyll Brad Gwlad a Chyf- oeth Garchar Pyd Oeth ag Annoeth * I. e. Mynogan.—(Iolo) 25. Goruc Urien fab Cynfarch Yn Aberllyw lladd dihafarch Ugeinmil Gwyddyl Gwr March. 26. Goruc Morfudd Merch Urien Gwerinaw gvvybodau Llên ; A dangaws deuparth Awen. 27. Goruc Owain ap Urien Yn Aberllychwr rhag Asgen Rhaith Barn a Charn a Chaer Wenn. 28. Goruc Plennydd ab Hu hydr Arwain coel cylmau cymydr, Avvgrym cof cyfawd ar glydr. 29. Goruc Llew ap Cynfarch Fardd Orwyddawd ar blagawd Hwrdd Yn addawd Llên a chof Cerdd. 3°- Goruc Arthur amherawdr Eirf ar bais Sais yn ffoavvdr, Ger Liu ef Goreu Llywiawdr. 3i- Goruc Rhodri ap Merfyn Frych ei wyneb, Gwr terwyn; Gymmrawd ar Gymru Derfyn 32. Goruc Hywel Fab Cadell, Da oedd, ac ni chaid ei well Rhaith a chyfraith ar Freithell Y Bardd Glas o’r Gadair ai cant. Bu farw Alfred yn 899. Gwnaeth Hywel ei Gyfraith yn 927. Gallasai’r Bardd Glas fyw i ganu Clod a chof Hywel Dda. IOLO MORGANWG. GORUGIAU ETTO, GORUG Hywel fab Cadell Hynaf Rodri Ystafell Ddosparth Brawd a defawd gwell. Gorug Bran ap Llyr Llediaith, Gorddawd arawd yn Nifaith, A chyfawd rhawd rhag anraith. Goruc Cystenin Carneu, Deddf yng ngreddf anrhyfertheu, A gwoleith gweith gorwyeu Goruc Garmon mab Rhedic Arwedd ar wŷr eglwysic A ffydd yn Nydd neuedic. Goruc Mor ap Morien Fraint Ar Dir Cymru gyfurddaint Arad yn rhydd a ffydd Saint Goruc Garmon Sant Gymri, A Braint Saint ag Eglwysi, A llaith llawd Llyr Merini LLYMA BROFFWYDOLIAETH Y CORONOG FAB* 1. CORONOG Faban medd Aneurin Wrth Seiniau Cylfeirdd Cor Llanfeithin, Canol ei oes ef nertha’i werin Ac yn y divvedd y bydd Frenin. 2. Coronog Faban yn y dydd cynta A gánt ganon yn y gwenydfa Ac Awen gogoniant o’r uchelfa Gan dardd bydoedd a byw Adda Ganfloedd Bydoed (mewn llyfr arall)—H. Y. 3. Coronog Faban goreu dawn Deön A Ddyfu o nef er nawdd dynion Yn arwedd ei addysg yn oen tirion, Ac yna a las gan lu Iuddewon, 4. Coronog Faban penna yw Iesu, O dir Gogelau y daw i Gymru, Gwynfyd geli pan weler Teulu, A meibion dyddon dysg weinyddu. 5. Coronog Faban llyma beth rhyfedd gan ddyfod cawod a gil i’r gogledd, Ef gyll yn Lloegr Arglwyddiaeth mawredd, Ac etto Brenin fydd e’n y diwedd. 6. Coronog Faban medd Barddoni A nertha Brydain o gefn Gweilgi, Pan ddel Llynges daer hyd Gaer Ceri, Yno gwae Saeson a’u holl gymhelri. 7. Coronog Faban a dynnir ei adanedd O waelod Lloegr hyd llwybr y gogledd. Ond un o’i esgyll a dyf yn y diwedd, Yn nheyrnas y beilchion a bydd rhyfedd. * O Lyfr Mr. Sanders, o’r Nortwn. 8. Coronog Faban medd hen Dderwyddon A wna ryfeddod ym mysg Iuddewon, Pair iddynt gredu fal Cristnogion I Grist a golles waed ei galon. 9. Coronog Faban medd doethion Dvvyrain, A dry dros foroedd i diroedd Deain, I ddwyn tair Coron, cariad ddarwain, Ac i ddwyn urddas i Ynys Prydain. 10. Coronog Faban credwn yn ddiau, Yn Nhwr Bablon a gyfyd Eglvvysau, Brenin Coronog fydd ef heb ammau, Ar bawb fe orfydd yn ddiarfau. 11. Coronog Faban a orchfyga, O’r mor gogledd hyd Tir Ivvdaia, Pob cenedl ai cais am y cynta, Gwae Feilch o’i ddyfod i fawr ddifa. 12. Coronog Faban gwedi’r gadfel Er moroedd a thiroedd a thra rhyfel, A glywir yn glaer a llais Archangel Yn Nyffryn Euron ar y tir isel. 13. Coronog Faban medd y Barddas, a eilw yn galonog o’r galanas, Yn ol caethyd cyfyd ei urddas, Hyd glawr y byd y bydd gwynias, 14. Coronog Faban â dan irgyll A Chaerau Cedyrn y pair yn gandryll, Fe gyfyd Baner yn ei sefyll, Gwae Arglwydd wrth gledd. Pen y Pebyll, 15. Coronog Faban gan gaseion A sengir yn llaid a chaiff drallodion, Ac yn y diwedd, dial ar Alon, A thra bo byth bydd Frenin ar ddynion, 16. Coronog Faban ceir ef gyferbyn Angerdd y llew a llif dyffryn, Ac am ei orsedd, fal y perthyn, Gwyn ei fyd o fab a fo’n ei ganlyn. Aneurin Gwawdrydd ai Cant. ENGLYNION ERAILL I’R CORONOG FABAN, A GANT f IONAS ATHRAW MYNYW. 1. CORONOG Faban medd y Beirddion A ddaeth or nef i wlad Iuddewon. Ac yno ei erlid a Hid creulon, A’i ladd ar y grog rhwng dau ladron. 2. Coronog Faban Wawr y trydedydd A Gyfodes o’r bedd yn ysplennydd, Ac yn ei lawnoed ef a ddyrydd I bawb o’r holl fyd gred a bedydd 3. Coronog Faban gwedi mawr draha, Medd Ieuan Broffwyd drei y passia ef a gaiff orfod ar bob tyrfa, Ac ar frenhinoedd Byd bydd y penna. 4. Coronog Faban a gaiff mawr urddas Medd Bardd o broffwyd a elwir Gildas, yn Rhufain dir ef a wna farddas Ai gasogion a syrth mewn anras. 5. Coronog Faban a gaiff ei gyfarch gan werin ym Mhrydain er cael ammharch Ef ddianc o ddwylaw fal hen Lywarch, Fal y diengis Ionas o fol y morfarch 6. Coronog Faban medd Taliesin Ac y Heir yn llyfrau Merddyn, Gwae a gant ragddaw ruthr ei elin Ban dyddwg yn wlad ei gad gyflin. 7 Coronog Faban medd Ernigus Hen Broffwyd yr Alban a fydd alius Gwisg yn ei Ieunctid goron ddestlus, Ag yn ei henaint bydd lor dawnus. 8. Coronog Faban medd Bardd arall, Mydonwy Escob, a fydd ryall Ef yn ei Ieuenctid a las yn ddiball Ef yn ei lawnoed a ladd a bwyall g. Coronog Faban gwedi’r gorymfel Ar foroedd a thiroedd a thwrw rhyfel, Ef a gleddir tra thridiau medd yr Archangel Yn Nyffryn Josaphat yn y tir isel. 10. Coronog Faban credwch yn hylwydd, A ddwg y groes gyda Sancteiddrwydd, Ac yn ei amser ni ludd un aflwydd Efe ymddengys yn wir ac yn ebrwydd. 11. Coronog Faban a gyfyd Dduw Gwenar Yn erbyn Gog Magog a’u holl nifer Yno gwae’r Sarsin a fo’n ei amser, A gwae battelu dan ei faner. 12. Coronog Faban a gyfyd lynges, Medd Sibli ddoeth a fu Frenhines, Ac i’r Twrciaid gwna’r mawr afles, A chilio rhagddo nid oes neges. 13. Coronog Faban ar dir a moroedd A geidw yn gadarn ei holl luoedd Er Hid yr anghred a’u niferoedd, Ag yn y diwedd a’n dwg i’r nefoedd. al. au dwg &c Ionas Athraw M ynywai Cant, ENGLYNION ETTO PR CORONOG FABAN A GANT RHYS GOCH O’R RYRI. 1. CORONOG Faban medd Rhys o’r Ryri, A ddenfyn llynges i Aberteifi, Ag yn Swydd Benfro y bydd gweiddi Pan ddel ai wyr i dir Pryderi. 2. Coronog Faban medd merddin Emrys A gwr a elwir Iohanis Collescensis, Yn ei Ieuenctid y bydd gwr ofnus Ac yn ei henaint y bydd gwr grymmus, 3. Coronog Faban a ddenfyn i’r Coedgyll Ac at y gwyr sy’n cadw’r Cestyll, ac yna codi Banerau’n eu sefyll, Gwae Arglwydd Rhaglan pan wel y Pebyll. 4. Coronog Faban pan ddel ei henaint, Drwy nerth Iesu, pen yr holl-Saint A fyn gyfiawnder i’w holl geraint, Er ei fod heddyw yn Salw ddichwaint. ddifraint, in al. 5. Coronog Faban a dynn i’r mawredd. 0 waelod Lloegr y cyrch i’r Gogledd, Ef yw un asgell a gyfyd o Wynedd, 1 ynnill Prydain hynn fydd ryfedd. 6. Coronog Faban credwch yn ddiau, A ddaw a’i lynges i Aberdaugleddau, yno crŷn Lloegr pan clywir chwedlau Am un nis bawdd dwr deyrnas faddeu. 7. Coronog Faban a gaiff Dir Prydain Ei enw adwaenir yn Mharlant Llundain, Trwy gyngyr saith iaith a saith ugain, Gwae’r Sais a’i clyw onid ar ddamwain. 8. Coronog Faban medd Doethion Rhufain Yn ol amser Iesu mab Rhiain, Mil pumcant deg a phedwar ugain a ddial draha gwyr Tre Llundain, Rhys Goch o’r Ryri ai cant. (Quaere?) Y Caniadau rhagflaenol a gefais o Lyfr Huw Huws, y Bardd Coch o Fon yn niwedd y flwyddyn 1771. Fe allai mai gwir waith Aneurin yw’r gan gyntaf, a’r Testun mewn rhann i’w trallodion ac, agos, dadymchweliad yr Eglwys Gristnogawl yn Ynys Prydain dan ormes y Saeson. Ac mewn rhann darogan ei hadfywiad ymhen hir o amser yn Ynys Pryd- ain, ai gwaith yn goresgyn yr holl fyd ; nid oes yn honn nem- mawr neu ddim o’r ofergoelion pabaidd ; ac am y meddyliau, ni pherthynant i oesoedd diweddarach nac Aneurin, ag nid oes yn- ddi ddim yn y byd a ellir meddwl a barnu ei fod wedi ei ysgrifenu ymhlaid ac er annogaeth a chefnoctid i unrhyw Farn neu ragfarn, i unrhyw Drefn a Dosparth, mewn na gwlad nag Eglwys yn un- rhyw oes ac amser canlynawl. Hefyd, nid yw’r Bardd, pwy byn- nag ydoedd, ai Aneurin ai arall, yn cymmeryd arno i brophwydaw am ddim yn y byd ond a geffir yn amlwg yn yr ysgrythyrau, Sef er maint y rhwystr ar amgudd a ddelai ar Gristnogaeth, yr ad- gyfodai yn y diwedd, megis o farw yn fyw ; ac os felly, ceid ei weled yn ddilys yn Ynys Prydain, yn gystal ag mewn gwledydd eraill; canys ynnill yr holl fyd yn y diwedd a wna’r Grefydd Gristnogawl ai hegwyddorion tangnefgar. Y mae iaith a mydr y gân, hefyd, yn cyttuno’n dda ddigon ac Iaith amser Aneurin. Ac nid oes yn hon, nac yn un o’r amgylchiadau eraill a nodais, a ludd i Aneurin y Gan hon. Er hynny nid analledig iddi fod yn waith mwy diweddar. Ni fyddwn haerllug ymhlaid y naill na’r Hall o’r ddwy farn. A fo cyfarwydd a’r hen Farddoniaeth Gymraeg, barned hid eithaf ei wybod ai ddeall; nid iawn i amgen agor ei fin. Gildas ap y Caw ai cant medd rhau Lyfrau. Brawd Aneurin oedd Gildas, medd ambell hen Lyfr achau, eithr yr un, yn fy marn i, oedd Aneurin a Gildas, canys yr un peth yn y Saesoneg yw Gildas ac yw Aneurin yn Gymraeg, a Chrysostom yn y Groeg. Y mae rhai amgylchiadau eraill, pe bai lie yma iddynt, a brofant yn lied amlwg hynn o beth. Am yr ail gan, hawdd y dichon mai gwaith Ionas, Athraw Mynyw, yw hi. Ni ellais erioed ddeall i’m boddlondeb, pa amser ydoedd Ionas yn byw, fy marn yw mai ynghylch y flwyddyn 1200 yr oedd ef. Hoff oedd- gantho, yn ei gerddi, ddynwared Taliesin, ac eraill or hen feirdd. Yn ei gan ef, Iesu Grist, fal ynghan Aneurin, yw’r Coronog Faban. Amcan y Gan hon yw annog i ymarfogi yn y Crwysgadau (Crusades) yn erbyn y Sar- siniaid ar Twrciaid. Yr oedd Athraw Mynyw, debygid, yn ryw- faint o ysgolhaig; y mae yn ei gerddi rai Meddyliau lied anghyff- redin, yn enwedig i’n hamseroedd ni. Dywedir mai Gwaith Rhys Goch o’r Yri yw’r drydydd Gân ; nid annhebyg i wir hynny. Nid mwyach Iesu Grist, eithr Harri, Iarll Rhismwnt, neu yn hyttrach ei hynaif, Owain Tudur, o Fon, yw ei Goronog Faban ef. Yn amser Rhys Goch, yr oedd gwybod- aeth grefyddol ac ysgrythurol, mor isel ei sawdd ynghymru, fal y gellir barnu’n dêg ddigon, nad oedd hen Fardd yr Yri yn deall achos ac amcan caniadau Aneurin ac Ionas Mynyw. Cymmerer hynn, bydded a fynno, yn lie meddwl, neu ddychymmyg, yn hyt- trach na’m barn, yn hynn o beth. Y mae’r Tair Can uchod wedi eu cymmysgu, neu eu cym- mhlethu, yn un, mewn llawer llyfr; ac ynddynt fwy neu lai o ddiffygion a chamsynniadau, fal y gwelir, mewn rhan, yn y Copi'au canlynol.—(Iolo Morganwg.) AWDL Y CORONOG FABAN* 1. CORONOG Faban medd Taliesin A ddarlleir yn llyfrau Merddin, Ynghanol ei oes ef nertha Werin Ac yn niwedd ei oes ef a fydd Brenin. 2. Coronog Faban a gyfyd Dduw gwener Yn erbyn Gog Magog ai holl nifer Ac a dynn battelu o dan ei fanner Yno gwae’r Sais a fo’n ei amser. 3. Coronog Faban penna yw Iesu O dir y Gogledd y daw i Gymru, Gwynfyd Elise pan welir teulu, A meibion Gruffudd ac wyrion Dyddgu. * O Lyfr Mr. Williams, Llanrhwst. 4. Coronog Faban llyma beth rhyfedd Rhag ofn cafod ef a gilia i’r Gogledd, Fe gyll yn Lloegr Arglwyddiaeth ryfedd, Ac etto Brenin fydd e’n y diwedd. 5. Coronog Faban credwn yn ddiau, Y daw llynges i Aberdaugleddau, Yna y cryn Lloegr pan glywer chwedlau, A’r ynys bawdd dwr Deyrnas maddau. 6. Coronog Faban medd proffwydi a ddaw i Brydain dros gefn Gweilgi Pan ddel llynges daer i Gaergybi. Yna gwae’r Saeson ai holl gwmpeini gymhelri, in al. 7. Coronog faban a dynnir adanedd 0 waelod Lloegr hyd y gogledd, Ond un o’i esgyll a geidw Gwynedd Ac yn nheyrnas y beilchion hyn sy ryfedd. 8. Coronog faban medd Henricẅs Hen brophwyd yr Alban a fudd gallus Ac yn eu ieuenctid y goron ddystRs Ac yn ei henaint a fydd ddownẅs 9. Coronog faban medd prophwyd arall Mettonys Esgob a fu rygall, Ac yn eu ieuenctid ef a ladd a bwyall, Ac yn ei henaint ef a ladd yn ddiball. 10. Coronog faban a gyfyd Llynges, Medd Sibli ddoeth a fu Frenhines, Ac i’r Twrciaid ef a wna afles, a chilio rhagddo nid oes neges. 11. Coronog faban medd Apostolion A wna rhyfeddod ym mysg yr Iuddewon. Ef a bair iddynt gredu fel Cristnogion 1 Grist golli gwaed ei galon. 12. Coronog Faban medd doethion Rhufain A â dros for i dir y Dvvyrain, I ddwyn fair Coron ef fydd ar ddamwain Ac i ddwyn urddas i Ynys Prydain. 13. Coronog faban a gaiff mawr urddas Medd hen broffydd a elwir Gildas, Yn Rhufain tir ef a wna urddas, Ai gasogion a syrth mewn anras. 14. Coronog faban gwedi mawr draha, Medd Ioannes drei y passia Ef a gaiff gorfod hyd Gaerdroea, Ac yn mysg Brenhinoedd ef a fudd penna. 15. Coronog faban yn ddiammau, Yn Nhwr Babilon a gyfyd Eglwysau Brenin coronog fydd yn ddiammau Gwae’r Twre a’r Sarsiniaid pan ddel heb ammau. 16. Coronog faban a gaiff ei gyfarch, rhag ofn i Loegr gaffael ammharch, fe ddianc o ddwylo hil Lwarch, fel y diengis Sionas o fol y morfarch. 17. Coronog faban wedi mawr drafel, Dros forsedd a thiroedd a chwedi rhyfel, fo ai clywir medd yr Archangel, Yn Nyffryn Siossifath yn y tir isel. 18. Coronog faban a dan irgyll At y gwyr sy’ yn y Cestyll, fo gyfyd baner yn ei sefyll, Gwae Arglwydd Rhaglan penn y Pebyll. Ag felly y Terfyna O Lyfr J. Wms. o Lanrwst gan Owain Jones. AWDL CORONOG FABAN MEWN MODD ARALL* 1. CORONOG faban medd Aneurin' ac a ddarlleir yn Llyfrau Merddin Ynghanol ei oes ef a nerth ei werin, Ac yn y diwedd bydd eu brenin, 2. Coronog faban yn y dydd cynta A gant ei ganon yng ngwenydfa, A cherddi gogoniant yr uchelfa gan floedd bydoedd a byw Adda, 3. Coronog faban credwn yw’r Iesu O dir y Gogledd y daw i Gymru, Gwynfyd ei wal ban wele’r teulu A meibion Dyddon dysg weinyddu 4. Coronog faban medd Barddoni Daw i dir Prydain dros gefn gweilgi Ai lyngesdaer o Gaer Geleri, Yna gwae Saeson gan gymhelri, 5. Coronog faban a dynnir ei adeinedd, O waelod lloegr hyd lwybr y gogledd A’i holl esgyll a dyf yn y diwedd Yn nheyrnas y beilchion a bydd rhyfedd. 6. Coronog faban credwn yn ddiau A ddenfyn llynges i Aber Cleddau, yn y cryn Lloegr lie delo’r chwedlau, Yn ysbawdd dwr deyrnas maddau. 7. Coronog faban llyma beth rhyfedd Rhag ofn cafod a gil i’r Gogledd, Cyll yn Nhir Lloegr yn llwyr ei fawredd, Ac etto brenin bydd ef yn y diwedd. O Lyfr Ifar. o’r Fferm. 8. Coronog faban a gyfyd Ddyvv Gwener, Yn erbyn Gog Magog a’u henifer, yna gwae Sarsin a fo’n ei amser, A gwae rhyfelu dan ei faner. 9. Coronog faban medd Derwyddon A wna waith rhyfedd ym mysg Iddewon, Pair iddynt gredu yn Gristnogion I Grist a golles waed ei galon C 10. Coronog faban medd Doethion Deäin, A dry dros foroedd o Dir y Dwyrain, I ddwyn tair coron cariad ddarwain, Ag i ddwyn iawn i Ynys Prydain. 11. Coronog faban creder yn ddiau Yn Nhwr Babilon y cyfyd Eglwysau Brenin coronog y bydd heb ammau, Ar bawb fe orfydd yn ddiarfau. 12. Coronog faban a orchfyga O For y gogledd hyd gaerau Iwdaia, Pob cenedl ai cais am y cynta, Gwae ddiriaid oi ddyfod gan fawr ddifa. 13. Coronog faban medd y Barddas A eilw yn galonog o’r galanas, Ynol caethfyd cyfyd i urddas Hyd bannau byd y bydd gwynias. 14. Coronog faban a â dan irgyll A gado’r gwyr sydd yn y Cestyll, Fe gyfyd baner yn ei sefyll Yn Arglwydd eurglod pen y pebyll. 14. Coronog faban gwedi’r gadfel Ar foroedd a thiroedd a thra rhyfel, A glywir yn glaer medd yr Archangel Yn Nyffryn Ebron ar dir isel. 27 (3 16. Coronog faban ceir ef gyferbyn, Ag angerdd y llew a llif dyffryn, ag am ei orsedd fal y perthyn Gwyn ei fyd o fab a fo’n ei ganlyn. 17. Coronog faban gan gaseion A sernir y llaid a chaiff drallodion, Ac yn y diwedd dial ar alon Ac hyd fyth brenin y bydd ar ddynion. 18. Coronog faban goreu dawn Huon a ddyfu o nef er nawdd dynion. Yn arwedd ei addysg yn oen tirion, Ac efe a las gan lu Iuddewon. 19. Coronog faban a ddaw fal Ionas O fol y morfarch mawr fydd ei urddas, Efe a esyd pob gradd yn ei addas Ef yn bennaf un Gwr Twr Teyrnas. 20. Coronog faban medd Aneurin Wrth Seiniau Cylfeirdd Cor Llanfeithin Ef goreu Ner nerth ei werin, Ag ar bobloedd byd y bydd frenin, Gildas Broffwyd ai cant. LLYMA ETTO AWDL ARALL I’R CORONOG FABAN, (anghof o ba lyfr a’i tynnais, fallai mai o ryw Lyfr yn Ysgol Cymry yn Llundain.) Medd Iolo Morganwg. 1. CORONOG faban medd Taliesin A ddarllëir yn llyfrau Merddin Ynghanol ei oes ef a nertha werin, Ac yn niwcdd ei oes ef a fydd brenin. 2. Coronog faban yn y dydd cynta A gant ganon yn y gwenydfa Ac Awen gogoniant o’r uchelfa Gan dardd bydoedd a byw Adda. 3. Coronog faban er nawdd dynion A ddyfu o nef i wlad y Ganon Yn arwedd ei addysg yn oen tirion, Ef yno a las gan lu Iuddevvon. 4. Coronog faban a gyfyd dydd gwener Yn erbyn Gog Magog a’i holl nifer Yno gwae’r Sais a fo’n ei arnser A gwae battelu dan eu faner. c 5. Coronog faban penna yvv Iesu O Dir y Gogledd y daw i Gymru, Gwyn fyd Elise pan weler teulu A meibion dyddon dysg weinyddu. 6. Coronog faban llyma beth rhyfedd, Rhag ofn cafod a gil i’r gogledd, E gyll yn Lloegr Arglwyddiaeth Rheufedd Ac etto brenin y fydd ef yn y diwedd. 7. Coronog faban credwn yn ddiau Daw a’i lynges i Aberdaugleddau, Yno y cryn Lloegr pan glywer chwedlau, Ar Ynys bawdd dwr deyrnas maddau. 8. Coronog faban medd Barddoni a ddavv i Brydain dros gefn gweilgi Pan ddel llynges daer i Gaer Gybi, Yno gwae Saeson au holl gymhelri, 9. Coronog faban a dynnir ei adanedd O waelod Lloegr hyd llwybr y Gogledd, Ond un o’i esgyll a dyf yn y diwedd Yn Nheyrnas y beilchion a bydd ryfedd. 10. Coronog faban medd Ernigus Hen broffwyd yr Alban a fydd alius, Gwisg yn ei ieuenctid goron ddestlus Ag yn ei henaint bydd lor dawnus. 11. Coronog faban medd Bardd arall Mydonwy Escob a fydd rÿall, Ef yn ei ieuenctid a las yn ddiball Ef yn ei lawnoed a ladd a bwyall. 12. Coronog faban a gyfyd llynges Medd Sibli ddoeth a fu Frenhines, Ac i’r Twrciaid efe a wna afles, A chilio rhagddo nid oes neges. 13. Coronog faban medd Derwyddon A wna ryfeddod ym mysg Iuddevvon, Pair iddynt gredu fal Cristnogion I Grist Golli Gwaed ei ddwyfron. 14. Coronog faban mewn ddoethion dëain A dry dros for i Dir Prydain, I ddwyn fair Coron, cariad ddarwain Ag i ddwyn urddas i Ynys Prydain 15. Coronog faban a gaiff mawr urddas Medd Bardd o broffwyd a elwir Gildas, Yn Rhufain dir ef a wna farddas, A’i gasogion a syrth mewn anras. 16. Coronog faban gwedi mawr draha Medd Ieuan broffwyd drei y passia, Ef a gaiff orfod ar bob tyrfa, Ag ar frenhinoedd byd bydd penna. 17. Coronog faban credwn yn ddi'au, Yn nhwr Bablon a gyfyd Eglwysau, Brenin coronog fydd ef yn ddiammau, Ar bawb fe orfydd yn ddiarfau. 18. Coronog faban a orchfyga O’r mor gogledd hyd dir Iwdaia, Pob Cenedl ai cais am y cynta Gwae’r Twrc oi ddyfod gan fawr ddifa. 19. Coronog faban a gaiff ei gyfarch Rhag ofn i Brydain gaffael ammharch Fe ddianc o ddwylo fal hen Lywarch, Fal y diengis Sionas o fol morfarch. 20. Coronog faban gwedi’r gadfel Ar foroedd a thiroedd a thra rhyfel A glywir yn glaer medd yr Archangel Yn Nyffryn Ebron yn y tir isel. 21. Coronog faban medd y Barddas, A eilvv yn galonog o’r galanas, Ynol caethyd cyfyd ei urddas Hyd bawr y byd y bydd gvvynnias. 22. Coronog faban a dân yr irgyll, Ac at y gwŷr sydd yn y Cestyll, Fe gyfyd baner yn ei sefyll Gwae Arglwydd wrth gledd Pen y Pebyll. 23. Coronog faban cair ef gyferbyn Angerdd y llevv a llif dyffryn, Ac am ei orsedd fal y perthyn, Gwynfyd o fab a fo’n ei ganlyn. 24. Coronog faban gan gaseion A sengir yn llaid a chaiff drallodion, Ac yn y diwedd dial ar Alon, A thra bo byth bydd frenin ar ddynion. Ac felly terfyna AWDL Y CORONOG FABAN. O Lyfr Printiedig gan mwyaf yn Saesoneg, a elwir fal hynn “ British and Outlandish Prophecies, &c. Published by Thomas Pugh. London printed by Lodwick Lloyd, at his Shop next to the Castle in Corn hill. 1658.” 1. CORONOG faban medd Taliesin a hynny a ddarllenir yn llyfrau Merddin Ynghanol ei oes i rhuthr iw elin, Ag yn ei diwedd y bydd brenin. 2. Coronog faban dyma beth rhyfedd, Rhag ofn cafod i cilia i’r Gogledd, Ef a gyll yn Lloegr Arglwyddiaeth a mawredd Ag etto Brenin fydd ê’n ei ddiwedd. 3. Coronog faban medd Hen Riccus Prophwyd yr yn Abergassis. A gyll yn ei ieuenctid y goron ddyledus Ag yn ieuenctid y bydd gwr dawnus. 4. Coronog Faban medd prophwyd arall Estodiws esgob a fydd anghall Pan el yn ei henaint i ladd a bwyall Ag yn ei ieuenctid yn farnwr angall. 5. Coronog faban a gyfyd lynges Medd Sibli ddoeth a fu Frenhines, Ag i’r Twrciaid ef a wneiff afles, Ffoi rhag hwnw nid oes neges. 6. Coronog faban medd yr Apostolion, A wna ryfeddod ym mysg yr Iuddewon Par iddynt gredu fal Cristnogion I Grist a golles irwaed ei galori 7. Coronog faban medd llyfrau Rhufain Ef â dros foroedd i dir y Dwyrain, I ddwyn coronau yn ol y damwain, Ag i ddwyn urddas i Dir Prydain. 8. Coronog faban a gaifif fawr urddas Medd hen Brophwyd a elwyd Gildas Ag yn Rhufain Dir ef a wna Bwrcas Ai gasogion syrth mewn andras. 9. Coronog faban credwch yn ddiau Yn Nhwr Babilon i cyfyd Eghvysau, Brenin coronog fydd yn ddiammau, Gwae i’r Twrciaid pan ddel i’w difau. 10. Coronog faban a gyfyd ddydd Gwener Yn erbyn Gog Magog a’u hannifer Ag a rydd fattel dan ei faner Gwae’r Sarasiniaid pan ddel „! anifer 11. Coronog faban medd doethion Rhufain Yn ol amser Iesu mab Rhiain, Mil pumcant deg a phedvvar ugain A ddial Draha Gwyr Tre Llundain. 12. Coronog faban pan ddel i henaint Trwy nerth Iesu pen yr hollsaint A fyn gyfiawnder iw holl Geraint Er ei fod heddivv yn salw SrhJ“t~ 13. Coronog faban medd Merddin Emrys A’r gvvr a elwir Johannis Collescencis, Yn ei ieuenctid y bydd gwr ofnus Ag yn ei henaint i bydd gwr grymus. 14. Coronog faban a ddenfyn dan irgyll At y gwr a fo’n cadwr Cestyll, Ag yna codi’r manerau’n eu sefyll Gwae Arglwydd Raglan pan welo’r Pebyll. 15. Coronog faban medd Rhys o’r Yri, A ddenfyn llynges i Aberteifi, Ag yn swydd Benfro i bydd gweiddi Pan ddel ei wyr i dir heb ballu. 16. Coronog faban a gaiff ei gyfarch Er iddo yn Lloegr gaffael ammharch Ef a ddianc o ddwylo hil Llywarch, Fal y diengis Ionas o fola’r Morfarch. 17. Coronog faban wedi mawr amrafael Ar foroedd a thiroedd a chwerw rhyfel Ef ai cleddir medd yr Archangel, Yn nyffryn Iehosaphat yn y tir isel. 18. Coronog faban a dynn i’r moroedd, 0 vvaelod Lloegr hyd y Gogledd, Ef yw un asgell a gyfyd o wynedd 1 ynnill Prydain hynn fydd ryfedd. 19. Coronog faban a gaiff dir Prydain, ei enw adwaenir ym Mharlment Llundain, Trwy gyngor saith iaith a saith ugain Gwae’r Sais ai clyw onid ar ddamwain. 20. Coronog faban credwch yn hylwydd Y groes fe ddwg gyda Sancteiddrwydd, Ag yn ei erbyn ni ludd dim aflwydd, Pan ymddengys yn wir ag yn ebrwydd. 21. Coronog faban credwch yn ddiau A ddenfyn llynges i Aberdaugleddau, ag a gryn Lloegr pan glywer chwedlau, Nis bawdd dwr dur nis maeddau. Diwedd. MYRDDIN WYLLT koronog Faban a dynn i’r moroedd 0 waelod Lloegr hyd y Gogledd ef yw un asgell a gyfyd o’i omedd 1 enill prydain hynny fydd ryfedd koronog faban a gaiff tir brytain i enw adwaenir ym harlament llundain. trwy gyngor saith iaith a saith igain gwae’r sais ai klyw onid ar ddamwain koronog faban a gymer arwydd Y groes fendigaid ai santaiddrwydd ag yny erbyn ny lydd dim aflwydd pan ymddengys yn wir ag yn ebrwydd koronog faban kredwch yn ddiau a ddenfyn lynges i Aber dau gleddau ag a gryn lloegr pan glyw r chwedlau nis bawdd dwr dur nis maeddau. koronog faban mêdd Taliesin a hynny ddarllenir yn llyfrau Myrddin ynghanol i oes i rhythur yw elyn ag yny diwedd i bydd brenin koronog faban dyma beth rhyfedd rag ofn kafod i kilia ir gogledd ef a gyll yn lloegr arglwyddiaeth a mavvredd ag etto brenin fydd yn i ddiwedd koronog faban medd hên Elennys proffwyd yr Almaen yn abergasis a gyll yny iengtid y goron ddyledis ag ny henaint i bydd gwr dawnis koronog faban medd proffwyd arall Estodiws esgob a fydd angall pan el yn y henaint i ladd a bwyall ag yn y ieuenctid yn farnwr angall koronog faban y gyfyd llynges medd Sibli ddoeth a fu frenhines. ag ir Twrkiaid fe a wnaeff atles ffoi rag hwnnw nid oes neges koronog faban medd yr apostolion a wna ryfeddod y mysg yr iddewon par iddynt gredu fal gristnogion i grist a golles irwaed i galon koronog faban medd llyfrau Ryfain ef a dros foroedd i dir i dwyrain i ddwyn koronau yn ol y dam wain ag i ddwyn urddas i dir prydain koronog faban a gaiff fawr urddas medd hen broffwyd a elwid Gildas ag yn Ryfain a wnaiff bwrkas ai gasogion fyth mewn atcas koronog faban kredwch yn ddiau yn hir babilon i kyfyd eglwysau brenin koronog fydd yn ddiammau gwaer Tvvrkiaid pan ddel yw difa koronog faban a gyfyd ddydd gwener yn erbyn Gog a Magog ai hanifer ag a rhydd fattel dan i faner gwaer Saraseniaid pan ddel yr anifer koronog faban medd doethion ryvain yn ol amser iesu mab y rhiain mil pum cant deg a ffedwar ugain a ddielyff draha gwyr tre lundain koronog faban pan ddel i henaint trwy north iesu pen yr holl saint a vynn gyviavvnder yw holl geraint er i fod heddyw yn salw ddisgaint koronog faban medd Myrddin Emrys a gwr a elwir johanis kolosencis yny ienctid y bydd gwr ofnis ag yny henaint i bydd gwr grymis koronog faban a ddenfyn dan ir gyll aty gwyr a fon y kadwr kestyll ag yna roddir mannerau yn y sefyll gwae Arglwydd Raglan pan welor pebyll koronog faban medd Rys o r yri a ddenfyn lynges i Aberteifi ag yn swydd benfro i bydd gwaiddi pan ddel i wyr i dir heb balli 1594 Felly’r camgyfrif.—Ab Iolo, koronog faban a gaiff i gyfarch er iddo yn lloegr gaffael amarch ef a ddiank o ddwylo hil lowarch fal y diengis jonas o fola r morfarch koronog faban vvcdy mawr amrafael ar foroedd a thiroedd a chwerw ryfel ef ai kleddir medd yr archangel yn nyffryn jehosaphat yn y tir isel ( ENGLYNION AR ENWAU DUW GWAITH SION Y CENT.* 1. Duw Tri, Dmv Celi coeliwn, (Daf, Eli, Dwyf eilwaith dâ folwn. Gwiwner ei glod a ganwn Arglwydd Dad mawr gariad gwn. 2. Ener, Muner, Ner, naf ydyvv, hcb au Pob bywyd a wneddyw, Cynnon neb un nis cenyw, Modur y Byd am du’r byw. 3. Ior, Por, puraf Iaf, iawn weithiau Deon Yn dyall calonau, Huon, Ion, goreu i ddoniau, Duw, Dofydd mawr, Ionawr, Iau. 4. Crist, Rhion, Dafon, difeth, Crcawdur Cariadawl ei Achreth, Mab Mair dianair Eneth, Pab Byd yn peri pob pcth. 5. Pannon ar Ganon gannaid ai gelwir Da gwelwn ef o’n plaid, O. I. ac W. yw a gaid Oi'w beunydd i pob enaid. Sion Y Cent ai Cant. Llyfr Wm Rosser. OEDRAN A PHARHAD PETHAU. Tri oedran hoywlan helynt Trioedd a fu gyhoedd gynt, Tair blwydd oedran yn fannawd Yw pawl gwern medd eppil gwawd Tri oed pawl gwern a fernir Ar gi da mewn argoed ir— 9 blwydd. A thair oes ci gwaith eryw Ar farch dihafarch da yw, Da ei barch i’r 27 Tri oed march dihafarchdroed Ar wr a bychan yr oed, Tri oed gwr toriad gwiwrym, Ar yr hydd llamhidydd llym, Tri oed Carw hwyrfarw hirfain, Ar fwyalch goed eirfalch gain, Tri oed y Fwyalch falchdeg, Ar Dderwen Daiaren deg, Tri oed Derwen a fernir Gwarant yw ar y Grwn Tir Oil honyn fal rhwymyn rhod A dderfydd yn ddiarfod Ac nis gall neb wrth hebu* Awr ing y daw’r angau du, Angeu ni ad fwy’n angof Y gwyllt na’r diwyllt ar dof, Fal gwar a’r un drugaredd Y rhydd glew i Bydew bedd, Dywain ef ni ad yn ol Anrhydedd fwy na’r hudol. Ceisiwn anrhydedd gwiwsyth Y Gwr fry a bery byth, Yn y nef yn bendefig Heb dranc heb orphen a drig, Lie mae pob prif ddigrifwch A phlas ein Penadur fflwch Dydd heb nos cunos canu Heb fwg heb dywyllwg du, Iechyd heb orfod ochain O glwyf cy iached a’r glain, [byw. 8r 243 729 2187 6561 *wrnebu Pawb yn ddengmlwydd, herwydd lor Ar hugain heb ddim rhagor, Y lie mae pob pwyll avven Heb un bach a phawb yn bèn, Awen a llên yn ei lie Da i achreth fal bu’r dechre, Gochel uffern Gethern gaeth Ai helwyr drwy hy alaeth, Lie mae’n barod cyfnod cas Bachau cigweiniau gwynias, A rhew er hynn cynn canoed Ar iâ ni thoddwys crioed, A maglau rhwydau mal rhod Meginau peiriau parod, A chloi uffern o iernyn Ar fuchedd dialedd dyn, A phawb yn taflu a fifon Eneidiau am anudon, Ag yfed mewn gogofydd* *gwagofydd Gyda’r fifeils a gwadu’r ffydd, Yno bydd llwm trwm trymfryd Dyn a fu da iawn ei fyd, Heb rhoi cardod i dlodion Na dim er mwyn enw Duw Ion Gwrthod pader a fferen Sul a gwyl a Selwrf* gwenn, -f* Selu Nid o hynny gwedy’r gwaith Mawr gwybydd y mae’r gobaith, Trown on bai trueni byd, Yw awch hudlawn pechodlyd Am gyfoeth annoeth unawr, A phrif wyd ni phery fawr, Awn heb au er golauad I Eglwys Duw ein glwys dad, Gwnawn gyfiawnder arferol Er nef heb droi’r gwir yn ol, I wan, bid ei enw yn ben Hael Iesu rhown elusen Os hynn a wnair gair gwrol Ar hynt ni a gawn yr hawl A thrugaredd a wedda Yn y Bedd, a Diwedd da. Yr Athro Gân Sion y Cent ai Cant, Yr oedd ef yn byw yn amser Wicliff ac yn un o’i blaid. LLYMA GYWYDD A wnaeth Gruffydd Llwyd ap Dafydd ap Einion Lygliw, i Forgan Dafydd Llywelyn ab Philip Trehaern o Rydodyn yng Nghaeo pan ydoedd yn myned ar Gwest am ladd Ustus Caer o hanaw ar Fainc Caerfyrddin. Yr hwn Forgan Dafydd Llywelyn ap Philip Trehaern oedd frawd i Ifor hael o Wern y Cleppa yn Sir Fynwe.—(O Lyfr Mr. Lewys o Ben llin.) Syr Dafydd ddiheurydd* hawl * ddihedrydd Saer y gyfraith fesurawl in al. Helm eurdo o hil Mordaf Henw mawr yn wyd Hanmer Naf, airian berffaith gyfrithivvr Ail Dafydd i’n dydd wyd wr Pell glod o’th dafod a’th dyf Pell y seiliaist pwyll Selyf. Dyred i Gaer drwy dy gof Fawrddawn wr Fyrddin erof. I gynnal dros ganol y drin Rhisiart farwnwart frenin, Pan welych anwylwych Naf Holi gwr hael a garaf Mil gydag mi ai di'aur, Morgan un a rann yr aur, Par i hwn cyn cyfrwn cant Gwest lwyswych gwas dilysiant, Ni fyn hael moel helm wiwlas Na thaelwyr procurwyr cas, Na chryddiaid, haid ddi hyder Na phorthmyn o gyndyn ger, Na gwŷr dyrif a rifir Ar y gwaith-f- ni wyr y gwir f Gwalch, ai. 1. Griffydd ap Rys, Gwr hoffhael Gwinionydd hoyw brydydd hael Gwr er aur, nid garw ei rôn, Awdur ni thwng anudon, 2. Llywelyn rathlyn rythloyw Berchen gwych awen goch hoyw Nid anhawdd cael, hael hoywlys, 3. Barn gywir o rhifir Rhys Un o’r gwyr goreu ieuainc {dyry farn ef aed i’r fainc. 4. Moely Pantri. nid milain Eurwr cerdd yw’r eryr cain, Gair honnaid y gwr hwnnw Gyda’i wlad a geidw ei lw, 5. Rhifer Rhys hysbys ei hawl Brydydd y gerdd briodawl, 6. A Dafydd awenydd wawd. Gerth fab Iorwerth bybyrwawd, 7. Deddf yw dioddef Owain Fab Dafydd Saer cywydd cain Gwr a gân organ irgoed Gwiliadus certh gwlad is Coed, 8. A rhwydd fydd cywydd y Cyw, Ag afrwydd cael ei gyfryw, 9. Gwr yw’r Pasned a gredir Awdur Serch adar y Sir Nid amheuwn gwn gannair 10. Lw’r Crach ai law ar y crair, Rhoer yn y gyfraith ar hynn 11. Rhifer ar Swpper Syppyn Rhemnant ydyw’r moliant mau 12. Rhifer pan fynner finnau, Neu’m gwnaeth Duw Nef dangnef dôn Un ni âd dyngu nidon, Onid awn gwynlawn ganlyn Un ai twng am enaid dyn, Os dydd y cydeisteddir Yn nhal ty gwenllian hir Diddau* yw ynt y deuddeg * diddau Om barn yn y dafarn deg. Glam, Er deulong o aur dylyth, Ni advvaenan Forgan fyth, Boed melldith Mair feurgrair fro A Duw ar ai gadawo. Grufifydd Llwyd Dafydd ap Einion Lyglivv ai cant, ynghylch 1390.* A hynn a fu yn amser Rhisiart yr ail Brenin Lloegr, a’r Syr Dafydd Hanmer rhagenvvedig oedd Penn Ustus ar fainc Caer- fyrddin pan y cafas y Morgan a enwyd ei ddodi ar Gwest am ladd y ddau Ustus ar y Fainc. * Cymmerais y Cywydd uchod, (ac felly y cyfan yn agos o barthred Gymmraeg y llyfr hwnn,) o dynysgrifau fy Nhad; ond gann fod y bummed Iinell yn eisiau yno, herwydd y cyfryw ddifiyg yn y cynysgrif, lloffais honno o hen ysgrif arall yn fy meddiant, tua 250 mlwydd oed : pa un, beth bynnag, a fernais yn rhy lygredig, parth y cyfansoddiad trwyddo, iddei dilyn ym mhellach. Ar ol y Cywydd, yn yr hen ysgrif grybwylledig, rhoddir, yn Nghymmraeg a Saesneg, y cyfarwyddyd canlyniadol, parth y ddichwain hynod a gyfeirir atti yn y rhagymadrodd :—sef— “ griffith llwyd davyd ap Inon Ligliw ai kant y vorgan davyd lien ap phillipp traharne orydodyn yng hayo, pan ydoedd y mynd ar gwest, am ladd iestys Caer a Canaw, ar vaink Caervyrddin, rwn r vorgan dd Hen ap phe traharn oedd frawd un vam y Ivor hael o wern y kleppa in sire vonwe and this was don in y« tyme of Rychard the second then king of England, and the above named Sir davyd hanmer was cheif Jestys in the countye of karmarthinshire when this morgan was rayned for the killinge of the sayd two judges viz Caer and Canw ”—Ab Iolo. ENGLYNION A GANT SION CENT AR EI WELY ANGAU. 1. Beth a gaiff Cristion o’r Byd a dirawd Daiaroedd a golud, Ond bedd i orvvedd wryd Ag un amwisg bach i gyd. 2. Ni lenwir i’r corph lonaid byth yma Beth ammall melldigaid Ceisio’dd wyf o’m rhwyf am rhaid Wrth rann ymborth i’r enaid. 3. Un doeth yw Cristion a da yn gysson 0 geisio Duw’n benna A gaffo Dduw a gaiff dda Dawn a gaiff dŷn o’i goffa. 4. Da yw’r di'en yn y diwedd i ddŷn A ddywed y gwiredd, Duw a digon wiwdon wedd, Heb Dduw gwynn heb ddigonedd. 5. Tostedd dialedd yn dielwi y sydd ysowaeth i’m poeni, gwae’r ûn a gwae ’rieni, A gae rann om gweywyr* i, *pro gwewyr 6. Clyw fi yn ochi ag yn achwyn yn flin ail i flaidd wrth gadwyn Paid Iôr Nefol adolwyn O fyd yn danllyd a’m dwyn. 7. Oes undyn nag un a gair yn ddifai 1 ddyfod i’r gadair? Oes un er nad oes anair? Oes, mab ein Arglwyddes Mair. (Fab al) (Fair al) 8. Duw Geli imi maddeu o bechod A bechais ersdyddiau, Cyn treng, cyn cwyn taer angau, ’Y nydd y sydd yn neshâu. 9. Ir Bedd oer ddygnedd ddignawd asgwrn Heb ysgog un aelawd, Heb olwg gwiw heb le gwawd Hyd ddiweddbrawf hyd ddyddbrawd. ? p 10. Balch yw’r Cristion llawn mewn llwyn (llynn) a rhyfedd yw’r Englyn [ar ryfig Ystyria’r dyrfa derfyn, I’r ddaear dew ydd a’r dŷn. 11. Da fydd ar rywddydd rhyddyd mab Duw ym mhob dyn ei Ysbryd, gwedi’r dydd ni bydd bywyd Dyn na dydd ni bydd na byd. 12. Ni bydd gwedi’r dydd dyddhun yn llwyr Haul na lloer iwch attun Na ser na llais aderyn. Na bref hydd na dydd na dŷn. 13. Goreu gair myn Mair ymaraw a Duw, Am nad oes dim hebddaw. Angau dall i’n wng dwyllaw a’r angau’n ddiau a ddaw. Sion Cent ai Cant ar ei wely Angau, yn amser y Brenin Harri’r pummed ydd oedd ef.—(Llyfr T. Bona.) LLYMA GYWYDD VLLTUD SANT. [O Ysgrif yn llaw Thomas ab Ievan o Dre’r bryn, plwyf Llan- grallo ym Morganwg, cylch 1670. sant ŵr da saint wâr dir vlltyd o waed llydaw dir marchog o lin olin oedd ymrytain wr mawr ytoedd Bikanys vab kenais vawl barrwn hen waed brenhinawl brenhinferch bur vu henfam brytaen vawr brytwn i vam dysgai nâf dŷsg iawn ovwy ny ddysgawdd vab ddysg oedd fwy arfer yn wr fry a wnaeth o lirig a milwriaeth milwr düw yn malur diir marchog mawr waithog Arthur Oi dir ogylch drwy aigion i troi sant yr ynys hon i ymweled a milwyr a thair wyl Arthur au wŷr brenin gwlad vawrgad vorgan bu wr o lais mewn brô lân aeth i weled wrth helynt ansodd gwŷr yn soddi gynt ef ai dy o vadwyaeth ag at ei gar gatvvg aeth ymadaw megis maudwy or byd mawr ar bywyd mwy a bwrw i vâb wyry a vedd i holl vaich wclla i vychedd gwrthodes gwyrth ehydwych gwleddau gynt i Arglwydd gwych ynglynn nant Angel ai nawdd oi hun fwyn ai hanvonawdd hyd y mann i damunwyd hyd y nant lynn hodnant lwyd lie sailiawdd llys a welwn lie glwys hardd oil eglwys hwn Dy frig a fyn bendigaw urddal i iad ar ddwy law yno i bu yn dwyn bywyd ai drefn bwys dra vy ny byd yn weddiwr yn dduwiol i dduw nef am a ddoi’n ol un pryd a phenyd i ffydd yn bennoeth a wnai baenydd A phaenoeth mewn oer ffynnon awr yn hoeth ir ai i hon gwnaeth wrthau ar liniau r 1yd wrth fôr hâllt wrthfawr Ulltyd llafur dwys llafirio i dir llif vordwy vy’r holl lavurdir mor a yrroedd mor wrol oi ffon ef i ffo yn ol lie ni ddoi y llanw i ddawon lie dodai ffwys Ulltud ffonn y karw ymlaen kri emlyniaid yw nawdd i’r aeth ban oedd raid kyfaill march a thwarchawr kario main a wnai’r karw mawr bu lawen wrth y brenin bu or dwr barod i win bu or halen dduw gwener bu or pysg ar bara pêr pen swyddwyr pan nas hoeddynt yn oes gwr marsianws gynt un a doddes enw diddawr y Hall a lynkawdd y llawr bâr a Hid lie bo’r lledwg bu arnon drist brenin drwg aeth vlwyddyn aeth vawl yddaw gaüaf drüd ir ogof draw i boenyddiaw ban ydoedd ar vara dwr i vryd oedd Marsianws lie mrysonid mynnai ladd er mwyn i lid lie gwelas yn lie gelyn Hid ai dwg ar Ulltyd wynn ddoer gwyr yn y ddaear gau i syrthient lie roes wrthau danfon ŷd noevio a wnaeth draw i dynnu drydaniaeth dwy sgibor lawn dros voroedd i lydaw aeth i wlad oedd i briod dâll brid diwg a gae ailwaith i golwg y ddau laidr i ddiawl ydynt y gwyr caeth aen gerrig gynt Adar yngwarcha ydoedd wŷllt a dôf gan ulltud oedd ymladdoedd a mil addef liw nos wrth olau o nêf marchog kaidw i blwyvogion moled diiw am y wlâd hon Aros heddyw ras yddynt wrth i ras ai wrthau’r ŷnt aros ir wyf awr sy raid i minnau nef ym enaid lewys Morganwg ai kant. (O Ysgriflyfr Thomas ab Ievan o Dre’r bryn.) LLYMA GYWYDD TEILO SANT. c radau dalm Rô düw deilaw ryeddogloew aurog law gwych vu r term yth gonfifermwyd glan val diddig ensig wyd— llin hychdwn pen varwn pür dawn i wiwglod yn eglur A llin yrddedig sant llwyd kedig karedig ydwyd mawr oedd vonedd cynedda wiw loewdeg ddawn wledig dda dovraeth benadur divreg dy orügaw deilaw deg esgob santawl vrainiawl vryd a vuost o iawn vywyd Aur lythr diorwâg ragor yn llann dâf karaf y kor Wr gwleddrym o Arglwyddryw ef ath gonffermwyd lwyd lyw yn benn raith drwy saith iaith sant morganwg mawr ogoniant val i mae gwarau gwiwras o rym gwrthau düw ai ras dewi dy iawngar diwael yn hir deheubarth ẃr (yn) hael wr kadr val i mae padrig vycheddawl o vrainiawl vrig yn benn or saint iawnfraint iôn aur wiwddull ar iwerddon megis tomas yrddasa^awl merthyr lie kyr bwyllyr mawl Arlwydd ar fonedd aur lyn 0 gantrbri gwn honni hyn velly sant trwy warantrwydd ir wyd rywiog broffwyd rwydd yn saith gantref nef nifer morganwg fy niwg nêr un or tri per voli pür da ydwyd myn düw awdür oedd yn myned ged gyfoeth ti a Ryvain deml gain goeth per voliant pan gânt yn gain gloywach ryvedd gloch Ryvain yn wir praff i honnir hynn vvych hirbarch yn ych erbyn yno yn ffys union ffawd ath bregeth diveth davawd ti a gefaist teg avael tailaw yth ddeulaw hael gloew chwaen wimp y gloch yn wir velen glaer gain a volir yr hon a wna dda wiwdda wedd byw o varw heb overedd wedi hynny i honnir da len wych deilaw yn wir ar ôl mae duw yth voli aüryn dy wir derfyn di tri llu pwnk blin vy r trallawd a aethant trwy ffyniant ffawd 1 ben alyn gyvyn gâr dyvod gwaith di edivar ai bryd ar gael ddiwael ddydd dy gorff deilo deg aur ffydd yna rhag terfysg annoeth am danad y kywrad koeth tailwng waith glan di anair tri chorff a wnaeth mab maeth mair pob un o’r tri ddifri ddawn a gafas korff yn gyfiawn da vy ran gwyr morganwg düw ir rai grasys ai dŵg kael yno nyd koel annoeth y korff kysegredig koeth ath drwsiad glanwedd heddiw ath dlysau gwrthfawr gwawr wiw ath goron trwy ddaioni wasgad diiw a wisgyd ti Ath gloch mi yw un oth glêr ath grib ath lyfr iaith groewber duw a wnaeth llawer erod da wrthau glan di warth glod gwna dithau mygr drwy wrthau mwyn draw deilaw dros adolwyn dewin wyd o daw yn nes llongau gwyr lloegr ai llynges lladd rai ar drai o ryw draill bydd ddewra sant bawdd eraill dial yn sorr am dorri da glôs duw dy eglwys di teilo vâb llewych fâb llais ensig na ado un sais gyrr hwynt oer vraw bwynt ar vrys aürfawl enw ar vel ynys teilwng wynfyd pryd prydferth tegan wyd ti a gau nerth o rai ysbrydol ar hynt atad dy genedl ytynt gwenllaw prâfT gwinlliw profifwyd diwael iw a dewi Iwyd gwedy keffych koeth wych kad gwir ytiw y gwŷr attad na vydd wâr na thrigarawg bydd groelawn radlawn yr hawg ynghilbant ny lyniant lês wrthynt lin alis arthes teilwng gwna ddinist tylwyth hen sais o lin heinseis lwyth aür oedd dy sens vab ensig er diiw ai wrthau iôr dig hêl ar unwaith hil Ronwen vryt iawn waith o vrytwn wen ievan llwyd ap gwilym ai kant. LLYMA GYWYDD DEW I SANT (O Ysgriflyfr Thomas ab Ievan o Dre’r bryn.) wrth glybod chwedl tafod tyfyr a darllain pôb diwair llyfyr 0 lyfyr aür lythyr loewfraint a son am vycheddau saint nyd gwell sant ffyniant i ffawd na dewi iawn i dywawd deng mlynedd kyvannedd kor arigain teg vy ragor kyn geni dewi i doeth kanu teg kaniad hoewgoeth 1 yrru padrig orior er mawl i ddewi ir mor a gadyr tir a güddiwyd o dduw lân i ddewi lwyd sant i dad o vwriad vy a nillwyd o iawn allu 0 nonn santes wenn annwyl verch gynyr nâf hoewaf hwyl rwydd i manegaf yr hawg vychedd nonn dra vu vaichawg bara or haidd a berwr rif a dwfr fy ymborth difrif Gildas yna gas anair hêb alii pregethu gair am vod non wiw gainlliw gynt is gil y ddor nys gwelynt yn eglwys y groes oesir 1 ganed hwn ganiad hir pan esgores y pennaeth y llêch yn ddwy lêch y ddaeth duw wrth vedyddio dewi a wnaeth ffons o ddwfr i ni roes yw dad bedydd medd rai i olwg gynt ny welai gwelad kalomen wen wâr yny ddysgu iawn ddwysgar palinus gwn pa lyniaeth dull o nych dallu a wnaeth gwnaeth dewi roddi ar hynt i lygaid fal na Iwygynt pan vy ŵr wiw gyflwr wêdd aeth i Ryvain waith ryvedd klych Ryvain aurgain ergyd a gânt i hunain i gyd kroeses heb vost ar osteg yr enaint twym ryw nant têg gwnaeth yn rydd luniaeth y wlâd gwanwyn y grawys gwynnad bwyd dewi gu dra vy vyw bara a dwfr bwriad afryw i dad ef ai hôll daid oedd arglwyddi mawr i gwleddoedd angel a ddoeth goeth gerynt i gor llann gyvelach gynt i yrru dewi aiiriaith i vedd kaerysalem vaith dyg hynt y ddau sant dêg hael gydag ef i gadw gafael pwy a dry rann padarn rwydd a theilo sant iaith hylwydd daüthant a phob meddiant mawr i vyniw santaidd vaenawr diiw a roes meddiant nys dŵg i deml dewi naid amlwg ryw dyd nêf rydid i ni a roes duw o ras dewi roes yn deg lynn rosyn dir rydid i gymry lie redir velly i gwnaeth aiirfaith arfoll dewi deg yn diwyd oil a da i gwnai vagna oi vagi o varw yn vyw oi vyragl mawr vy r nifer am gerynt a gad ynghwm brevi gynt saith igain mil syth ganiad o saith mil kynnil i_kâd 2 Q a ddauth i bregeth ddethol a wnaeth dewi sant yn ôl kyvodes bryn kof ydoedd dan i droed arglwydd gwaed oedd klywad cf klav wawd ofeg, val cloch yn llann dydoch dêg karas vod kyvoesi vydd yny bennaf or saint baenydd teml dewi sant saith gant sathr teg olaule tai gloew lathr davydd broffwyd loywlwyd lem a sailiodd kaerysalem yn un rodd i ddiiw’n anreg yngwlad dda diwidia deg velly davydd ddedwydd ŵr da ddifri dewi ddyfrwr sailiodd deml glan di semi glau ail kaerysalem olau pefr waith dwys amlwaith di semi pryd ystaen paradwys deml a thoi y plas a tho plwm a chrbl a nonn a chriblwm a sainsau einioes iawnsyw sens a mŵg ail sain siom yw ryw le hardd ry olav hoew Relix a gwisgoedd ryloew delwau hoywdeg lampau hydr disglair waith dwys eglurwydr egliir gôr a gloew organ eglur gerdd a gloew ar gân a chlywed kerdd wych lewych a chlau lêf musig a cblych cystal om ordal i mi dwywaith fyned at dewi a phe delwn kystlwn kain 0 rif unwaith i Ryvain myned dairgwaith araith yw am enaid hyd y mynyw 1 maen kystal a myned i vedd krist unwaith vydd kred bedd krist kynny ddi drist kain a ryvedd deml o Ryvain dewi a bair gywair gêd i werin Gymro wared dewi ddyfrwr yw’n diwyd dafydd bensaint bedydd byd 0 nef i doeth ffyrf goeth ffydd 1 nef i ddaeth yn yvydd. ieuan Rydderch ap ieuan llwyd ai kant LLYMA GYWYDD SANT KATTWG. Y SANT dewis syn tyedd i ddwyn i vyw ddyn oi vcdd mawr i ddeall ali allu aü wrthau n vab wrthun vy kyrchu tân ny bu lanach aü ddwyn ny bais yn ddŷn bâch nydoedd ar edau yddi un ôl tân ny welad hi or yd gyrrwys yr adar 0 rad düw nêf i’r ty n wâr ag yna rwn dwy gynor 1 byon ddydd heb un ddôr mawr yw rif o chyfrifir mwy wyrth ef na mor a thir i karw union koronog ae dynnu llwyth aidon llôg ef a wnaeth ni fynnai wâll wrth ddewrion wrthau arall yn gerrig ynŷ gorwedd ar dir glas i vordwy gwledd pan roed sopynniau redyn ir tir gynt ar y tarw gwynn ar dda byw arwydd i bôd ar gam ny wrai gymod kattwg i wayn llwg un llaw au talodd dan gor Teilaw nid ae o vab düw ôi fôdd nid oedd ddysg ond a ddysgodd ni chae Ryvain aü chrevydd yn lie i phab un wêll i ffydd tra gŵr mwyn trwy gairau main travael ty hvvnt i Ryvain wrth dduw byth aü nerth i bo wrth unair ir aeth yno i dy grist un da i grêd i doi angel aü dynged esgob lie mae vyngobaeth o nef er kael anfri kaeth ir oedd yr iddew main aü gefn yny ddigovain a gwaew ar vronn y gwr vry ag ar hwn gwir yw hynny mâb santes arglwyddesryw mab sant têg a mâb sant yw kadwed venaid synned syr kattwg fawr wrthfawr verthyr Risiart ap Rys (o Langarfan) ai kant. I. M. LLYMA GYWYDD KYNOG SANT kadw yn tir kaedwad da kynog o wlad vrekania pen raith y wlad yth adwyd perchen a mab brychan wyd bôdd drosom ymhôb gôddeg brenin Dolff geyr bronn yn deg a bydd ble bynnag i bôn vigail ar dy blwyvogion dygais hwy ath vendigynt yn iwerddon goron gynt gwrthodaist gŵr yth edir o gariad düw dâd dy dir gwrthon coron ffrwythlon ffraith a dewis i vaiidwyaeth pan ddaüthost penn i ddoethion eirian sant ir ynys honn kawr dros blwyf kaer wedros blant a leddaist rag aflwyddiant blaidd ne ryw ddiawlaidd elyn, bwytta ddoedd o bob ty ddŷn pan guddiaist pennaig addwyn Ragddo vab y wraig weddw vwyn golwyth a roest or gelain yn lie r mab o ddŷn llerw main y kawr a wyby r kerynt o ddamwain y gelain gynt y gŵr llwyd goryw i Hid a gaisawdd lie krogysid ag yna ir aiithog Cynog yn lie hwnn ir prenn krwn krog torres y gormes dy gig dy vorddwyd ti o vawrddig tyvoedd ar vorddwyd davad gwlân gwynn ar dy glun a gâd aü vryd oedd vwriad addig ailwaith gael i wala oth gig yna i daüth enaid ethawl arf i ti i orfod diawl torch o nêf trychu a wnaeth trwy vilain torf o alaeth diwg i roed ar dy grair dyviad heb naviad navair dygaist ẃr o bendigaeth dorch ag nid aiirych ai gwnaeth krair o vetel rydd velyn kyngron dorch kangrwn dyn odid o thorrid o thân nag un gof aü gwnai n gyfan y gôf yn Evena gynt ei thorri bu waith hirynt tair darn kadair i kiidiawdd iesü hwn aü iasau n hawdd penn raith hêb ovailwaith vy pan welad iasad iesu ban dorred dy ben dewrwych i gwnaeth gwyrth a gwrthau gwych kerddaist ath ben wrth dennyn wrth dy gorff o vvyrth düw gwyn ny allay r byd hyd hyfryd hwyl ddwyn deinoes ddŷn da anwyl hyd pan gad daliad dilys dwyn dy grair o dan dy grys penn raith rag poenau yr hawg ywch annwyl y Mrycheiniavvg a phan aeth dofriaith wyd ŵr ail phenn ail hamddiffynnwr amddifin wlâd y tâd tau iaith o dduw ath weddiau bydd veddig ir gynvigen bwrw on mysg yn bar amen galw dy hun ynyn gwlad hedd ag airiol am drigaredd. Howel ap davydd ap jevan ap Rys au kant KYWYDD I LYFR ARALL.* Dilys gan an fed rys gaü taerys vawr i anturiaii llyfr wyd heb roi llafar iawn dalennog diwael iniawn Arwest gekr o bymthekryw aro dy farn or wyd vyw nau dithau kryn airau krêd a i ffo rwng hên gist a phared drûd wyd ymhôb diraidi darfy dy ddivainti di paid erof onid kof kwymp olcastr ti a gair ailkwymp dig yw r kedyrn klochwyrn klyd dig iawn nas diogenid O gasgliad gann Thomas ab Ievan o Dre’r Bryn; ysgrifennedig tuag 1670. dig hefyd wiw ffyd i ffordd yw r esgyb gwael yw r ysgordd dig yw r gwŷr lien ar menaich dygn vyth dwyn dogon o vaich dig yn ryw odrig rydrist ywr brodyr krefyddwyr krist di wann gannoedd dan gynnull dig ywr offairiaid ny dull tryth noeth traethu a wnaethost na chânt hwy gwn achwyn tost, groen dü ffôl graen yw dy ffed gaürydd nef yn agored nawdd y goruchel geli ny thraäthais ny soniais i na ddelynt yn un ddolef ai llû o nerth oil i nêf dywedaf chwedl gwiraf chwyrn om katidawd am y cedyrn ony chânt nêf drêf dradoeth 0 vôdd düw wr yvydd doeth meddir o bydd kywir kant 1 minnau hwy ai mynnant airau glew ar y glywais orddwy drüd ar ddüw o drais hoewdda rwysg heddiw r esgob ai sidan ny gyvan gôb gwin a vynn nyd gwann i vâr awch a gaidw a chig adar llefain na bai alluvawr a llyfrau n damaidiau mawr ny wŷdd o gwŷl i arglwyddes vennaid têg aür vannau tês annwyl oedd a wnêl yddi yny lie i hune hi y menaich ami i mwnai müriaü teg mawr yw i tai braisgon ynt ar i brasgig braisgon dinwygyddion dig ba hawl drom ba hwyl dramwy ne ddeallynt i hynt hwy twyn unfodd tinau unfaint, tyrched yn synned ar saint ar brodyr prygethwyr gynt a oeddyn heb dda yddynt ar i traed airau trydyn wrth bwys heb orffwys oi ffynn i maent hwy hoeyvvbwy hybairch yn dri llü ym meddu mairch, nyd amlach kyfeddachvvyr gwleddau na gwarau y gwŷr kryfion ynt yn y krefydd kryfion diffodyddion ffydd y ffairiaid yn amlaid ni mae ar hwntan i renti pob un heb na llun na lies over iawn ai vorones ni biau r gwragedd meddant hwythau biau r plwyfau ar plant pob plwyf heb berchen dwyvtiw ai plant yn bvvytta da düw i weddu nid oedd vviwdda i wlad nêf medd ef i dda mynnau om dysg am anian a thrwy lyw r ysgrüthyr lân mi a gaf gwiraf gwarant oi gwrs ef y gorau sant na lewas gwiwras gwerin ddewi ar i weddi win na medd glas gloew eglwyslew na rost mawr i sawr na sew na gwisgo krys gwiw ysgawn na phais ond yr un bais rawn na llanw yn ddi salw i sain y pot na rythro pütain kyd bod hynof kof kawdnwyf a medr oil mae awdiir wyf nyd un nerth yn ymdynnu unig ag eglwysig lu gwn gyfraith aiiriaith arâb y tad airau mad ar mâb i nifer hwy nêf ar hynt am i gael ymogelynt wedy r kig rôst vost vaethrin ar lliain gwynvain ar gvvin ar gwleddau gwarau gwiwreg ar gwragedd tyd aürwedd teg astyd wyf ystad ofwy ystyrn tvvyll ystyrient hwy nad o wleddau gau gymen i ddair i nef ddioer nenn Sion y kent ai kant. CYWYDD CYFRINACH. Dewrddryd lywelyn daerddraig dyred taer grêd tiar graig lie mae penn brawd Gystenin vendigaid lain drain y drin yngwyl derw angel daürüdd ynghoed Pharaon ynghudd ar oer garreg Eryri mae ged vawr lie magwyd vi pai delyd aür vryd ir vro enaid prydyddion yno kaid gerddawr air mawr a mêdd a gwin ynraigiau Gwynedd Rygl benn rag mor gymen gocth i roddaist ateb ryddoeth ymliw kali ami yw kellwair om brys gerdd am bris y gair ar gair yn gyviawn nid gau moes air yn y mesürau gwddost yn valch walch o wên deall hynn o beth dien pai prisid airid erof pob gair om gwawd kaiidawd kof yn ddrud anianawl mawl Mair doeth ringamp diaithr un gair tal odl ni byddwn tylodach na mi na neb wyneb iach er bod un gair lie kair kêl brys osod ar bris isel mefl a ddêl am lywelyn yn voes dig vydd anfoes dyn o’r bydd gair hagr gorwagrwydd Ron i kawn y byd yn rwydd raid yn son kerddorion kain 0 blegid awen bylgain ymlynwn râd profadwy ymhenn y maes am hynn mwy di semi i dywedysoch eirias y gerdd i Rys goch 1 mae r sül gwynn syn vy r sôn yngolau sampl angylion i dangosed nawdd gêd nâf i gant awen yn gyntaf daü kant mlynedd haelwedd hil nôd hôff amod a phumil ys düw a oedd ystiwart kyn y siil gwyn kwnsel gwart i kad lien gloew awen glau or trwn lie mae’r taranau ai bonedd hu odl baunoeth 0 ddysg Ganapla* a ddoeth * Einigan ynglynn maes maillonwyn mwy (Iolo Morganwg.) Ebron angylion obrwy ag yno gloew gyffro glwys 1 prydwyd vydr paradvvys ag Addaf düw naf dy nawdd o dasg Alpha ai dysgawdd y gerdd gyntaf llathr naf llwyd a genau doeth a ganwyd. ar mesur o rym oesoedd hwnn ar gerdd hen aurawg oedd a ddyg henw o ddig hynod ir glynn aeth eto ar glôd pont hu ag yn gu gyvvir o gwn wawd, ag e yn wir a roes düw oi râs i del ir gobr yngenau Gabriel a Gabriel yn air gobraff da gwnn grêd ai dygyn grâfîf or nêf gatholig ai naid vawr gynnydd i vair gannaid ysbryd tâd urddâd aürddellt glân a mâb golaini mêllt or tair llythyren air têg byw vyrainyw vy r anreg drwy unryw lythr dro iawnrôdd on balch gelfyddyd an bôdd ir ysgrivennir wir wen daw pyrth düw daüparth dawen. ar hain o HENW VENW vanol o nef gyda hynny n ôl gwrdd enill gerddau anian ag am hynn lywelyn lân dywedaist diau wewdydd yn eglür ffyrfir y ffydd Myr uwchder mydr mawr echdoe yn iawn ddysg am awen ddoe enaid y bairdd onid bod gorau baibl GAIR HEB WYBOD gwrdd ir attebaist dêg ach a hu odl yny haüach daeth ddi vagi i doeth Eva 0 nef ddoeth anavai dda felly doeth awen gennym gwrdd râs yn vam y gerdd rym nid kamp lythr aurgamp len na bywyd krefft heb awen Taliesin hydr ar vydr vy gobaith proffwyd ai gwyby llywelyn hynod glôd glaer naddwr kerdd awenyddair a mefl ir dyn tremyn tro na thraetür ar ethrotto kar bax o dir mab Maxen 1 ti gan wr briglwyd hên a chrio klod ochrawg klêdd awch ymrwydr a chymrodedd Rys gôch o eryri ai kant CYWYDD I FAIR [O ysgriflyfr yn Haw Llywelyn Sion o Langewydd : sef Casgliad o hen Brydyddiaeth a wnaethpwyd tuag 1590.] Mair yw n hyder rag perigl morvvyn vvyr y mür yn arogl murain nefawl vain vwngwl mawr yw yn gael oi müragl gorff düw lwys nyr eglwys rygl ag airw i waed o garcgl da vair loewair olau wemp dangos rex nyd symplex swmp da beth i kevaist dy bump llawenydd chwaer ddedwydd chwimp da anrheg deg yw dy dymp dwyn diiw goeth da iawn dy gamp diasgembwynt—dysg iawn bibl disgin krist di drist dew drebl dwysgbarch yth vry vair dysg bobl dysgaf ganu vel disgibl dwysglaurgerdd düw disglairgwbl dysg deg odl pefr dasg digabl mawr glaerlaes Mair eglür lathr dysg heb gyd ami kaethvyd kethr vab düw gloew hoew loew i lythr er gwresgin kroes garw ysgwthr degn wawd lwybr dygyn waedlithr dygyn hoelion orion arüthr Mair loew megit bias kroew sywgr krist vab diiw atirfab air vegr ywn gwiw gwbl ymborth an gogr a düw er dynion deagr a vynnoedd bystl a vynegr ar y groes dogn loes dygn lwgr püraf wawd tavawd tivedr ar lan wyry ar lun arodr hoew vab düw aeth yn hyvedr yth vry vair ddawnair ddianidr mal haul wybr byw Iwybr baladr drwy ffenestr wawd restr o wydr Mair ürddedig vendigedig etholedig yth aiilodau vam grist wledig, ddivethedig ior ganedig or gwiw nodau klyw dy warant, klod a barant hwynt ath garant, hawnt iaith gorau kar dy waison, nid yn vraison kai kill glaison rag kael gloesau kai vawl telyn, nad yn gelyn kythraul melyn, kaeth rol moelau yn dü bwyllo, wan godwyllo er kiir bwyllo, i’r korr byllau dwg vorynion, a gwyr gwynion a holl ddynion o holl ddoniau ras wawd baredd, heb waith karedd yth drügaredd, oth dro gorau dwg brydyddion, yn wyr ryddion awenyddion, i wiw noddau kair yn llawen, gair gorawen o gain awen wiw genauau morwyn bwysyd maint yth gwysyd o saint hoewsyt, a santesau yt arfaethant, nef a wnaethant ag a wnaethant egin waethau mam grist geli, seren heli luna seli, ian y sülau oportere, nos habere miserere, moes ar airau Mair ny hena grasia plena sine pena, son heb poenau qui vo can's, salutaris stela maris dalm o airau imperatrix, consontatrix miseratrix, mois ar otrau 0 maria, vyrgo pia recte via, rag tew vaiau pe peristi, iesu cristi sine tristi, son nid trystau mundi rosa, et presiosa esbesiosa hysbys oesau nwnc vidamus, et ploramus adoramus, daear rwymau et codamus, ut vidamus te lawdamus tal di ammau Mair vorwynaidd, mür addfwynaidd Mair gyflawnaidd, mür gyflawnau er dy weddiant, anrydeddiant er dyveddiant, er duw vaddau drwy holl niver, daear diver pan yth river, poen iaith rwyvau ir lie tradwys, lie maer tadwys 1 baradwys o bùr oedau ir nef telir, kerdd ny chelir yn lie gwelir yn lliw golau Mair ywn hyder rag perigl ieuan ap Rydderch ap ieuan llwyd ai kant (i Vair o Benn Rys, medd IoloMorganwg.) AWDL I’R BRENIN HARRI’R SEITHFED. (O Lyfr Hafod Uchtryd.) MOROG mawrvvyrthiog a roes i’n Harri Caiff hiroedl ac einioes A ffared Crist ffrydiau croes I fab Iemwnt fyw bumoes. Oes oesoedd rhaid oedd anrhydeddwr Lloegr Llugorn Cenedl Dewdvvr Na bai raid ofni Bradwr, Na llanw gwyllt, na llew na gẃr. Nis lladd gvvr na thwr na tharan na draig Na dragwn na Melldan, Nag arswyded grys sidan Neidr na thwyll na dwr na than. Er Tan nag ymvvan na bo gwaith na Pholax Na phelydr Marchogaeth, Nag a gwenwyn goginiaeth Na ffonn sais na phen i saeth. Er saith na bo gwaith na draig wen na glaif Neu gledd nag ysgi'en* *Ysgien, a rapier Na glin March nag olwyn Menn I. M Na chyhyrwayw na chwarren. Chwarren, teg i benn nyw baidd na bwa Na bwyall na dyrnflaidd Gwaew nag isarn haearnaidd, Geneu blwng neu gi na blaidd. Na bleiddiau dëau neu ysdiwart Gwyddil Nag Iddew neu Lwmbart Na byw osier na Baslart Na maen o dwr na min dart, Na Llewpart na dart na daint anghenfil Na henfaedd o grynfaint Na chyrn hydd na chur na haint Ni dihenydd ond henaint. Henaint a rann saint i’r Ynys honn Harri a adon yn hir oediog Mair Gabriel Sariel Tomas Uriel Mihangel, Rhiniel, a fo rhannog, Nawdd Bened, Berned, yn lie i barno A nawdd Duw arno a nawdd Dyrnog Brothen a Sulien a Sain Silin, Buan, Cylynin, Beuno Clynog, Cynin ai weision, Cynan Assaf, Cowrdaf Car Eudaf fab Cariadog, Collen, llaw Elien a Llywelyn Cynwyd Cynfelyn. Cedwyn Cadog, Cadfan a Dyfnan ys da Dyfnig, Caron a Churig Padrig, Pedrog, Peris, Cristiolus, Denis, Dwynwen, Pedr, Ieuan, Gwnnen, Padarn, Gwnnog, Sain Ffagan, Afan esgob Ifor, Sain Grugor, Sain Sior, Môr, a Mwrog. Sain Clar nawdd liar, a Chynddilig, Sain Domnig, Peblig, Meilig, Maelog, Dochwyn, a Theccwyn, ef a Thyccwy, Dochdwy, Gwenfrewi, a Thyfri'og. Derfel, a Dwyfel, a Gredifel, Dogfel, nai Daniel, a nawdd Dwynog, Deinioel, a Seirioel, a nawdd Saeran, Dirdan, Ystyffan, Cynan, Cynnog, Deiniolen, Llowdden, Cathen, Ceithyw, Dewi o Fynyw, nawdd Dyfaenog, Tyb'ie, Nonn, Einion yna, Tegla, Agatha, Anna Enwog, Tanwg a Thrinio, I ago Eg wad, Tyssylio, Lleuddad, Tyssul, Llwyddog, Lawres ai croeses, marc a Rhissiart, Luwc, Lambart, Edwart, a Thyfrydog, A dodi iechyd o Dydecho, A Theilo iddo, a Thylyddog. Yn Arglwydd Rhismwnt lor hvvnt y rhed Yn Arglwydd Swmrsed a gred i’r grog, Yn Farchog urddol y detholwn, Yn eurlliw i ŵn, yn Iarll enwog. Yn ddug i weled, newydd goler, Inni Dewiser yn Dywysog, Ag yn Frenin Gorllewin Llyvviawdr Ag yn Ymerawdr y gwna Mwrog. Dafydd Nantmor ai cant. (Quaere?) Ai nid rhy ddiweddar ydyw i fod yn waith Dafydd Nanmor, yr oedd y Bardd hwnnw yn byw yn amser Rhys Goch Eryri. (Rhys Nanmor medd Llyfr arall.) Y mae fal hynn mevvn un llyfr a welais yn Hafod Uchtryd. Dafydd Nanmor ap Rhys Nanmor o Faenor Fynyvv, ap Dafydd Nanmor o Wynedd y Bardd.—I. M. LLYMA GYWYDD MAWL A gant Gutto’r Glynn i Ddafydd Llwyd o Gedewain am yr Eisteddfod a wnaeth efe ir Beirdd yn ei Dy. ar uchelwyl y Sul Gwynn. Dafydd mae’r Beirdd yn dyfod, Daw’r Gler oil ith dy ar glod, Dafydd fab Dafydd fy Ion, Da ’ rannwyd orwyr Einion Dyfal mae’r Beirdd yn d’ ofyn Dafydd Llwyd difaddau llynn, Degle fab carediglwyd Tra fych cymmanfa Tref wyd. Ty sydd yt tes oi ddeuty Teg ael Glynn Tywyn yw’r Ty Ty Ddewi dai fri’n dy Fro Neu Sin yr Ynys yno, Ynys y Saint neu Sain Siam Ysbyttu Eos Bettam. Pererindawd pob rhandir Pab Rhufain Cydewain dir, Cadell ail i’n cadw oil wyd Cu Deyrnllew cadarnllwyd, Croes naid cywiriaid Ceri, Cydewain Nudd a’n ceidw ni, Ni chiliaist ni ochelud I Arbed traul o’r Byd drud, A dal ty y dulwyd hael A rhoi da i’r rhai diwael, Pei brenin Pab yr Ynys, 0 daw ith wlad aed ith Lys, Pob clerwr pob rhodiwr hy Pobl attad pawb iw letty, Pob Gwann hyd ym Morganwg, Pob ffol mal pei’r Pab a Ffwg. Pob genau pawb a ganawdd, Byth yt a llyna beth hawdd, Po amla fo cerdd dafawd Anhawsa fydd cael gwydd giuawd, Ag e oedd ar gyivydd ym Goed talm pei gattai wilym Mae deufin ir mau dafawd 1 dori gwydd, Deri gwawd, Naddu mae’r awenyddion Eu gwawd fry o goed y fronn, Fel nas gellir in hiroed Gael defnydd cyivydd dr coed, Aeth y Gwydd ith gywyddau A’r ffridd nid hir ei pharhâu. Dau a chywyddau i chwi Drwy fydr yn ymdrafodi, Swrdwal waisg Saer dilysgerdd Yn bwrw coed i beri cerdd\ Llawdden a’r fwyall eiddaw Ni âd wydd deunydd lie daw, Ehangwaith yw ei hoengerdd Lladd coed er allweddau cerdd, Dau ydynt o’u dyedir N i adant hwy goed in tir. Ychydig yw coed brig bronn Yn eu hôl yn wehilion, Naddu cerdd newyddu coed Nid a’r wangyll na dreingoed, Dechreu gwawd diochri* gwydd *dyochri I. M. Etto ’dd wyf itti Ddafydd, Ym mhen Catterwen teiriaith Mae lie ’i roi mwyall ar waith, 0 derfydd coedydd ceudawd Dafydd ti yw gwydd tai gwawd Goreu deunydd Ddafydd wyd Gwydd awdl neu gywydd ydwyd. Ti yw coed Deunydd Ty Cerdd, Trafn iawngefn trefni angerdd, Trawst ein hiaith trosti ai nenn Ai chambost ai gwych ymben Post union o Einion ym, A Chalon wych o Wilym, Catterwen Cerri wenn wyl, Coed nenn Cydewain anwyl, Tre tad nid rhaid dy oedi, A Bwrdd Tal y Beirdd wyt ti, Ifor y dref a’r ford rydd Nid Ifor un ond Dafydd, Un hyfryd yng nglann Hafren Anhyfryd Byd hebddo’n Benn. Gutto’r Glynn ai cant. (0 Lyfr Mr. Dafies, Penegos.) CYWYDD MARWNAD LLAWDDEN FARDD. OCH am Lawdden y leni 0 brudd nwyf a gwae’n Beirdd ni Awen gatterwen torred A grym Barddoniaeth holl gred, Bwrw Saer gwawd tafawd hyfedr, Berw eurwawd bwy mwy ai medr, Bwrw pencerdd bu wr pynciau, Bu hoyw dra fu’n eu bywhâu, Bardd ydoedd nid Braiddwydiwr Buan au wawd a bu’n wr, Tydain ddoeth Tad Awen dda, Taliesin Teulu Asia, Adferai diau fwriad A gwirddawn glaer gerdd ein gwlad, Adferyd celfyddyd faith Cain geraint Cân ag araith Dyn a fu’n dwyn y Fwyall Yn bann ai caid ai benn call A gwr oedd un goreu’i air A gaid yn dwyn dwy gadair Aurgadair ddianair ddysg Càerfyrddin carai fawrddysg Cadair umvedd ae gweddai A mawrcdd Gwynedd a gai, A bivyall Aur, da’i bwyll oedd, Morganwg lie mae’r gwinoedd, Llyna Fardd llawn ei fawrddysg un mawr oedd Llawdden i’n mysg, Trefnau Rol tra fu’n wr hardd 0 iawn brawf imi’n Brifardd. Rhol rhywiau mesurau sydd Ar waithparodiaith Prydydd. Rhol achau oedd ry lychwin Ei threfn cyn iddaw ei thrin Rhol Stalud, nid mud y mawl A nillai ynddi’n ollawl, Rhol hylwydd pob Cyfrwyddyd Ar gampau gwybodau byd. Pwy mor lan a gân i goed Hoewblaid agwedd blodeugoed ? Pwy a gân Serch i ferch fain ? Ag eurwawd gwr mor gywrain ? Pwy ar wydd un gelfydd gainc ? Ag eilgamp pwy ar goelgainc, Pwy ai nadd cerdd mor addwyn 1 gariavv mawl a’r gwr mwyn ? Bwyall oedd drwy bwyll iddaw Un a wnai les yn ei law, Ai holion gwych ei helynt Ar wawd y gerdd dafawd ynt, Ef a naddai’n fwyn wiwddoeth Ei luniaidd wawd ai law’n ddoeth, Ar wydd rhoi hoyw arwyddon lawn ei hwyl a wnai a honn, Rhoddai’n ei gerdd ryw ddawn gall A fai yn ol ei f wyall, A naddai'r cynghaneddion Mai Prifardd yn hardd a honn Pob mann heb gel fe welir Ei hoi naturiol i’n tir, Ar bob cân, a’i hamcan hi, Rhoi gwarant, a rhagori, Gwarant yw i bob byw byd Gloewfoddion ei gelfyddyd, Ar bob cynghanedd meddaf Y gwir ar ddosparth a gâf, Ar bob mesur pur yw’r pwyll lawn ddodiad odlau’n ddidwyll Am saerwdith y mesurau Nid oes o braidd fwy na dau Fal ef ai gwyr liwyr wellhâd Newyddodd ddull ei naddiad Gwyddai rif campau’r Prifeirdd Holl Rolan gwybodau Beirdd, Pob swydd a phob cyfrwyddyd A gwaith athraw cerdd i gyd. Athraw henddawn athronddysg Awenaidd oedd yn ei ddysg Disgybl efe ai dysgai Dasg lawn ag yn iawn y gwnai, Dwned a roe mhlith dynion Dawn hoeyw o rodd Duw yn honn. Rhoi gwellhâd gwirgall ydoedd Ar waith cân ei amcan oedd, Rhoe iach ystyr gorchestawl Ar iaith ai mydr, eurwaith mawl, A Rhoi lefn a threfn a thrin Ar fawrddysg ynghaerfyrddin Rhoe Rol, rhag afrëol fraith Oferfeirdd, a fu’n fawrfaith, Defodau difai ydynt Rhys fab Teiudwr, da’r gwr gynt A Rhol Arthur o bur barch Da hefyd a dihafarch, Athravv ym oedd aeth a’r mawl Am wybodau mebydawl Am gelfyddyd gwynfyd gwr A medrai bob gwaith mydrwr, Gwae oer a brwyn gwae awr brudd Gwr ai hoffai mab Gruffudd Ab Nicolas ai dras draw Ai genedl o’i fawr gwynaw. I’n hoes bwy geir i iawnhâu Deddf adail Eisteddfodau wedi Llawdden dall heddyw ydynt feirdd am nad yn fyw Un ai dysgai’n benn dwysgwbl Ar waith lien ag awen gwbl Mae’n y bedd gwae ni heddyw, Aeth i’r bedd. ai. Ai fath ni welir yn fyw, Aeth Llawdden ai dalcen doeth yr unwedd a gwr annoeth. Aeth i Gôr bencynghor cant Ar ei ôl a fawr wylant, Lie ochaf, yng Nglynn Llychwr (Hynn, llyfr Ym medd y gorwedd y gẃr, arall.) Yng Ngwyddfa, oer drigfa draw, Ei dylwyth yn Llandeilaw, Ai enaid aeth yn uniawn I’r nef mewn hedd i wledd lawn. Ag yno’n fardd ai gan fyth Yn addoli Duw’n ddilyth. A minnau fal y mynor jjgfi Yn wylaw a’m f’athraw’n for. Iorwerth Fynglwyd ai cant. Iorwerth Fynglwyd yn ymweled a Bedd Llawdden Fardd ym Mynwent Llandeilo Tal y Bont, a gant yr Englyn hwnn. Llawdden ai Awen Eos a ballodd, Pwy bellach i’n dangos? Dan y ddaear mae’n aros ; Dall yw’n Iaith mae’n dywyll nós. Iorwerth Fynglwyd ai cant. CYWYDD I OFYN RHWYD BYSGOTTA A’I DDYFALU. I FAN ddoeth o fevvn ei ddydd, Goreu’i ofeg ai grefydd, Pendefig pwy un dyfiad Penadur o Dudur dad, Llin union llevv un anwyd, Llaw Nudd a llin Ruffudd llvvyd. Hil ag ettifedd haelwych, Hael un fraint o Heilin frych, Ni bu Eryr na Barwn Mor hael ac fu’r Cymro hwn, Da wr i fodd dewr ar farch Wyd y llew o waed Llowarch, Da yw’r lliw y darllewr, Da dy nerth od adwaen ŵr, Dy ras sy un dro o Siob Yn* ddysg fel Dafydd Esgob * Dy Mowrddysg synhwyrau Merddin, Mae’r ddwy gyfraith faith i’th fin, Mewn dadl ni chaid man didwyll, Cymen ond o’th bèn a’th bwyll, Drudwych yn y frwydr ydwyd, A Sant yn yr Eglwys wyd, Oen difalch yn y dafarn Athraw y beilch wrth roi barn, Yn wr tal yn yr oed dydd Yn Ifor yn Llan Ufydd, Pawb a wyr bod tafod doeth I chwi I fan a chyfoeth, Poed hir, gair gwir, y gwr gwych, A fo’ch nerth f’achwyn wrthych, hel ’rwyf heolau’r Afon Ar hyd dwr a dryll rhwyd don Gweled pysgod brig Alun Gwilio’r wyf heb gael yr un, Prafif awdur in proffwydwyd Prudd yw Meredydd am rwyd Efo i praw, gvvell gan fab Rhys, Eitha’r dvvr no thir dyrus Esgud i’r af i’r Afon A chael haf i chwilio hon A chad unwaith ei cheulennydd, A chael rwyd uchelwr rhydd, Mae rhwyd lân mawr huodl lor, I chwi Ifan awch Ifor, O cha rodd chwenychu’r wyf iwch rhwyd a’i herchi ydwyf, Rhawd frỳthylliaid o rhodir Rhwng deuddyn a dyn i dir, Ei dwy ffòn ydyw ei ffyniant, Ai diwyd waith ai dau dant, Ai gwydraidd blwm i’w godrau, A thramwy hòn i’w thrymhau, fry yn bert yw dwyfron barch, Obry’n gau wybren gowarch Gwe deg i anrhegu dyn, Gannaid fal diliau gwenyn, Brwydrai’r dwr bwriad ar dant Breccini Aber Ccunant. Lluric o waith llaw wrol, Llaes ei hun llawes o’i hoi, Dwr hardd a dorri’r a hi Dwr a dreiddia dioer drwyddi, Drwy y dwfr dy rwyd Ifan A ddaw o led i’r ddwy làn, Gras mawr y grawys ym oedd Gael rhwyd a gwilio rhydoedd, Ai chael yn rhodd genych chwi, A cherdd hwdiwch chwi erddi Mercdydd ap Rhys ai Cant o ddeutu’r flwyddyn 1440. COWYDD I DDIOLCH AM Y RHWYD Pa wr ydwyf tra fwyf iach? Pysgodwr pwy esgudach ? A mil o bysgod Maelawr, Ar fy rnwrdd llyna rif mawr pawb yno sydd pob nos Iau yn aros y Gwenerau, Deliais ar Nos Nydolig Pam waeth dydd caeth no dydd cig ? Hawdd Amor i’r Catcoriau, Hawdd fyd bwrw’r Ynyd brau. Pam na ddaw y garawys Fal y daw Mefiliau dwys, (Maiy daw mywil- Ystyried ter Ystôr ty [iau dwys) o Rwyd ami a roed ymy. Ysgo ebrwydd ysgybwraig, Ysgipiol ar ol yr aig, Mân a bras y mae’n brysur A ddeil y rhwyd a ddylu’r hur. Pwy ai rhoes o hap a rhan? Pendefig pwy ond Ifan, Ap Tudur, Awdur ydyw, Llew doeth ap Gruffudd Llwyd yw. Llin Heilin (llan i hiloedd) Frych, ai law ail Frochwel oedd Llyna’r mab o’r llun a’r modd Yn wr addwyn a wreiddodd, Bonheddigaidd yw’r gwraiddyn O Bwriwyd twf ar brŷd dyn, Gwraidd a geidw i gweryl, Gwalchmai y galwai ai gwyl, Gwr dryd, wrth egori’r drin, fo ar wanas iw frenin ; Gwr yn rhaid gwir anrhydedd Gwych ei law a gwaew a chledd Ar ddydd ef a wyr ddyddio Ac ar far goreu yw fo, Heliwr yw’r gwr a garwn, Hoedl hir fo i’r huawdl hwn, Helied Ifan hael dyfiad Ar ei dir teg wir dre Tâd, Mewn awr dda minnau ar dd\vr 0 fodd hael a fydd heliwr, Mahog wych mwyedig wedd lawn genau Owain Gwynedd, Ni fynnai dir, f’enaid oedd, Na da mawr oedd y moroedd, Madog wyf im oed ai gais ar foroedd hyn arferais, Rhodiaf hyd For ag Afon ar hyd eu gro a’m rhwyd gron Gwell bod yn wraig pysgodwr Nog i’r rhai nid elai i’r dwr Pedr gwr mawr eu hap ydoedd Pysgodwr oreugwr oedd, Ir un helwriaeth i’r af Mwy no Phedr mi ni pheidaf Meredydd ap Rhys ai Cant. CYWYDD I ofyn benthyg y Grëal, i Dryhaearn ab Ieuan Amheyrig ab Hywel Gam, o Waun llwg, Dros Abad Llanegwestl. Oed Triwyr yt Tryhaearn Awdur Beirdd i dorri Barn, Ab Ieuan Rên o Ben Rhôs, Amheurig wyd i’m haros, Yr ail gwr o Hywel Gam Y Trydydd at Ryw Adam, Cyd-teyrn yw Coed teyrnaidd Cynfyn a Bleddyn a Blaidd, Dy Lîn o Wysg i Lynn Nedd, Dy Genedl Deau a Gwynedd, Dy waed rhywiog Tryhaearn, Dy ddiwedd byd fo Dydd Barn, Gwreiddodd a cherddodd ych Iau Glod Dwywent a Gwlad Deau Llygaid Gwaun Llwg wyd i gyd, Llaw a Llyfr y lleill hefyd, Aberthau gwybodau’n bur A barthaist mal bu Arthur, Llaw Nudd Caerllion oeddych, A'i llu a ddo’nt i’r lle’dd ych, Genau dysg Beirdd Morganwg, Gwiw enau Llên Tir Gwaun Llŵg, Genau holl gampau Gwynedd O Deirnion wyd i Dir Nedd A thafod ein Iaith hyfedr, Tâd ai maeth tydi ai raedr, Awn i’ch Cwrt yno y’ch cair Uwch Hawlffordd fal Uchelffair Wyth gan mil a’th ganmolant, Q’r Berffro i Benfro Bant Doeth wyneb, da i’th enwir, Defodau holl Dyfed hir, O Aber teg, lie berw tonn, Daugleddau hyd Gelyddon, Un o weilch a’i waew ai Nerth, Iarll Herbert gerllaw Arberth A chael henw, uwchlaw hynny, Wyth wlâd dy hûn a thal Ty ; Enw Dysgawdr llywiawdr pob Llên, Un mesur ag enw Moesen Abad, o’n gwlad a wna’n gwledd, Llanegwestl oil un agwedd, Un gost gwin a rhost yn rhydd Yvv’ch dwyfort chwi a Dafydd ; Un ddiwig yn y Ddwyallt Eithr ei wisg a thorr ei wallt, Holl Gymry yn y Ty tau, Holl Wentoedd, felly yntau ; Ef o i wraidd y Gyfrwyddyd, Chwithau o Wybodau Byd, Holl Wynedd yma’n llinyn, Wythwlad Gwent ith loywdy gwynn Gwybodau Argyffrau Gwydd Gwirio ’ddvvyf a gar Ddafydd Am un llyfr y mae’n llefain A gâr mwy nag Aur, a Main, A chwynfawr am i’ch anfon Y Grëal teg i’r wlad honn, Llyfr y Gwaed, llyfrau y Gwŷr, Lie syrthynt yn Llys Arthur, Llyfr am enwog Farchogion, Llyfr teg râdd yr holl fort gronn ; Llyfr etto yn llawfryttwn, Llîn Hors ni ddarllenai hwn ; Benthig hwn Bennaeth y Côr, A gais Dafydd Gost Ifôr, Brenhinllyfr Barwn henllwyd, Bes cai byw fyddai heb fwyd, Swnd* menych sy’n dymunaw (* Saint) Sain Greal i Dir Ial draw ; A thrachefn ni tharia chwaith, O Dir Ial y daw’r eilwaith, Y Gutto Ef ai Gattel, Eich hen Ddall ywch yny ddel. Da Duw fal o Dai Dewi, Di'au y Tal daw i Ti. Gutto’r Glynn ai cant Y mae’r copi sydd yma’n llawnach nag un o’r copiau craill ; felly y gwelir ambell cywydd arall ; a’r achos bod rhai felly sy’n lied amlwg, sef y Prydydd yn gwellhâu ag yn chwanegu at ei gywydd, ag yn rhoi allan copiau o’r cyfryw gywydd neu awdl mwy cwbledig ;—ond nid cyn y bo’r un cyntaf wedi cael ei gopio, f’allai gan lawer un, mwy neu lai yn amrafaelu ar y Hall a’r llaill. Y mae amrafaeliadau, hefyd, wedi cymmeryd lie achos gwallau ac ysgaelusdod ysgrifyddion ; ag hefyd, mae’n debyg ddigon, drwy fod ambell un a fedrau hynny yn gwellhau, neu yn tybied ei fod yn gwellhau, rhai bethau ; eraill yn ysgrifenu oddiwrth a wypai ar dafod, a thrwy anghof, yn camddatgan rhai bethau, yn camlëaw eraill, ag yn gadael allan ar anghof ambell peth. I. MORG. Y mae Iolo Morganwg, rhwng y cywydd a’r synniadau, yn yr ysgrif dan olwg, yn cyfeirio at ysgrifau eraill o’i eiddo; ym mha rhai, hefyd, y mae y cyfryw gywydd yn gynnwysedig;—ag yna yn myned yn mlaen fal uchod.—Ab Iolo. CYWYDD I OFYN Y GREAL I ABAD GLYNN NEDD. Y Gwr a’r Llyfr geirwir lhvyd O Lynn Nedd a lunieiddvvyd, A dravvdd mevvn deuair neu dri Gymmendod Magamwndi, Saith gwybod da cydnodwn Mae’n y saith ym mynwes hvvnn, Gramer a ffyrfder y ffydd Grym deugain Gramadegydd, Ym mewn art y mae yn vvr Mewn suful y mae’n waesafwr, Mewn soffstri mae’n berwi’n bur Mewn Miwsig mwy na mesur. Nid oes ysgolhaig na dau Yn y byd un wybodau, Mae dysg ar feddiant gantaw Mae’n wr drych o mynnir draw. E wnai benn a fai’n y byd Pris ei ddadl, pres ei dd’wedyd, Purhaed y Pab purwaed pell Penn Rhydychen ai dichell, Ei frodyr oedd ’n ei fwrw draw, Ai frawd oedd yn frad iddaw y modd yr aeth dros draeth dro Y Ffair at Frenin Ffaro. A mab neuaf Addaf oedd Breuddwydiwr a Bardd ydoedd, Serchog a rhywiog y rhôn, Sioseb nid un ar Saeson, Meibion Ysrael wiwrael wenn Ym meusydd medd Llyfr Moesen. Gwelai o’r haul i’w gilydd (i.—I. M. Y lleuad oil a llivv dydd, Hwynteu’n addoli’r lleuad Hoedd a Ser i ddewis hâd. Y Braenar arddodd Brenin, Brynn a phant a Bronn a ffin, Diwaith wedi doeth ydoedd, Dasau o yd eisiau oedd, E gad dangos had Sioseb yd a nerth heb oedi neb, Danfoned Syr dan fonedd Lewys* i ni i Lys nedd, (o al.— I. M.) Gweddol i sardio geudduw A gwedd deg gweddio Duw, Ag o chaf gan fab Dafydd, Lyfr yr hawg dihvfr ai rhydd, Y Greal erbyn Grawys, Dail beilch ef a dal ei bwys, Cawn frig Cyfraith Sain Grigor Cawn bylgain cywrain mewn cor, Ynol gosper lleferydd Mawl i Fair yn ami a fydd Da gan Dduw hael gael ar gân Dawn eurgerdd ar don organ, Careglau llyfrau nid Hid Llonn ar air rhydd llin Ririd, Iach Baun dysg uwch benn ei dad, A gai arwydd o’i gariad, Beunydd i’m cyvvydd e’rn caid I ganu rhag ei enaid, O’r Cŷr y rhoe y Carwr (Cŷr plur. a Côr.) A dynn dyn o dan y dwr I. M. Ei rodd rag gorfod goddef Degan aur a’n dwg i Nef. Ieuan Du’r Bihvg ai cant. * Lewys ab Dafydd, Abad Glynn [Nedd] Mab Dafydd Ddu Offeiriad, o Lynn Nedd, oedd ef, a wnaetb wasanaeth Mair yn Gymraeg.—A NT. Powel. ENGLISH TRANSLATION AND NOTES. HISTORY. c THE GENEALOGY OF IESTYN, THE SON OF GWRGAN, PRINCE OF GLAMORGAN; TOGETHER WITH A SHORT ACCOUNT OF THE ACCOMPLISHMENTS AND ACHIEVEMENTS OF THE SEVERAL PRINCES IT INCLUDES.1 2 Iestyn, the son of Gwrgan, the son of Ithel, the son of Owen, the son of Morgan the Aged, who was called, in his own time, Morgan the Great, the son of Howel, the son of Rhys, the son of Arthfael, the son of Gweirydd, the son of Brochfael, the son of Meyryg, the son of Arthfael, the son of Rhys, the son of Einydd, the son of Morgan, the son of Adras, the son of Meyryg, the son Tewdric, the son of Teithfallt, the son of Nyniaw, the son of Bran, the son of Edric, the son of Creirwy, the son of Meyryg, the son of Meirchion, the son of Gwrgan the Freckled, the son of Arthfael, the son of Einydd, the son of Gorddyfwn, the son of Goryc (alias Goria,) the son of Eirchion the Thumb-warrior, the son of Owen, the son of Cyllin, the son of Caradog, the son oi Bran, the son of Llyr, the son of Baran, the son of Ceri of the extensive navy, the son of Caid, the son of Arch, the son of Meir- ion, the son of Ceraint, the son of Greidiol, the son of Dingad, the son of Anyn, the son of Alafon, the son of Brywlais, the son of Ceraint the Drunkard, the son of Berwyn, the son of Morgan, the son of Bleddyn, the son of Rhun, the son of Idwal, the son of Llywarch, the son of Calchwynydd, the son of Enir the Bard, the son of Ithel, the son of Llariau, the son of Tewged, the son of Llyfeinydd, the son of Peredur, the son of Gweyrydd, the son of 1 From one of MSS. of the late Mr. Thomas Truman, of Pantlliwydd, in the parish of Llansannor, Glamorganshire.—(See Preface.) Ithon, the son of Cyraryvv, the son of Brwth, the son of Selys the Aged, the son of Annyn of Troy, the son of Prydain, the son of Aedd the Great. i. Annyn1 of Troy, called in Ieuan Deulwyn’s2 book, Einion i In this personage, who is here introduced as the patriarchal stock of the British Royal Lineage, we recognise the Trojan Prince /Eneas, from whom, also, nearly all our ancient chronicles trace the primitive dynasty of this island. “Annyn Dro” signifies Annyn of Troy; and, from some connexions here given, his identity with /Eneas cannot reasonably be doubted : but the latter name deviates, in its conformation, from Cimbric appellations; whereas An- nyn presents a term that would very probably have been used in translation. Einion, another British rendering, presents a rather analogous form; but, notwithstanding this resemblance, I would not assert that it is one of the many British names that were, during the Roman occupation, derived from those of that nation; for it may, etymologically, be fairly deduced from the Celtic primitive iawn, which signifies right, or just. The origin and fallacy of this Trojan descent, claimed by the Romans themselves, and, subsequently, by the vanquished nations of western Europe, are ably examined in Gunn’s Nennius, pp. 91, &c. to which the reader is referred. In nearly all the Welsh chronicles, the cognomen “Ysgwydwyn,” written also “ Ysgwyddwyn ” by Robert Vaughan, Esq. of Hengwrt, and others, is applied to/Eneas; and it has been rendered “ Whiteshield,” by English translators. The Rev. Peter Roberts, in his Collectanea Cambrica, Vol. I. p. 1. says,— “ All the copies I have seen mark this distinction, (Whiteshield,) the intent whereof was probably to signify that his armorial bearings were (as they must have been) unknown, &c.” This translation supposes the Welsh term to be “ Ysgwydwyn,” unalterably; and to be formed of “ YsgwyéÇj' a shield, and “gwynn” white: but, after mature consideration, I am induced to reject this hypothesis, conceiving that the word is “ Ysgwyddzuyn," or rather “ Ysgwydd- ddwyn,” being compounded of “ Ysgivydda shoulder, and “ dwyn,” to bear or carry away; and that, hence, /Eneas Ysgwyddwyn signifies /Eneas, of bearing shoulder, in allusion to his filial devotion, in bearing away his father, Anchises, on his shoulders, from the flames of Troy. But, if a figurative etymology be admitted, (and it is certainly sustained by classic authority) we shall conclude, that the last syllable of Ysgwyddrqy/r is, radically, gwynn, white, but signifying, metaphorically, blessed (as in the phrase “ Gwynn ei fyd,”—blessed is he) and hence, pious, an epithet so frequently applied to /Eieas by Virgil,—“ Pius /Eneas.” 2 Ieuan Deulvvyn, a Welsh Bard of superior genius, and a native, according to some notices, of Kidwelly, Carmrrthenshire, flourished between 1450 and 1490. A great number of his compositions are still extant; being, more or less, included in every extensive collection of rather old Welsh poetry. Al- of Troy, was the first king of Cambria.1 He was the son of Prydain the son of Aedd the Great, who was a king of the Cimbric nation before they came to the island of Britain, which, before it was inhabited, was called the Sea-girt2 Country ; but after it became peopled by some of that nation, it was named, the Honey Island, from the abundance of honey found there- in. When Prydain3 the son of Aedd the Great understood this, and what a fine country it was, he furnished men and means to conquer the Honey Island ; which having effected, he called it PRYDAIN, after,-his own name. He divided the island into three parts ; one of which was given to Locrinus, his eldest son, who gave his name to that division. Another son, the youngest, had though generally noticed only as a poet, he appears, from this “ Genealogy,” “The Royal Lineage of Coetty,” (p. 17.) and other records, to have contributed largely to the History of Wales. He seems to have been a person of considerable figure in his day ; for, in the Commission from Edward IV. in 1460, “ Touchynge the progenie and descent of the honorable name of the Herberts,” he is cited to Pembroke Castle, among the “ fowre cheyffest men of skyll within the Provynce of Sowth Wallys ; ” and having, among many other “ auncyent wrytyngs,” searched the “ Rowles of Morgan [Margam] Abbey, and many soche oder Bookys and Warrantes of Awthoryty,” he signs, with his coadjutors, the return of the said Commission. Lewis W. Dillwyn, Esq. of Sketty Hall, near Swansea, who so indefatigably represented Glamorganshire in several Parliaments, considers, I understand, that he is descended from Ieuan Deulwyn : and this Gentleman’s recent History of Swansea (a valuable auxiliary to any future History of Glamorganshire) indicates that the literary mantle of his distinguished ancestor still remains in the Family. 1 Although, in the translation presented in this volume, the words Wales and Welsh are, as expressions of usual application, given for the original terms Cymmru, Cymmry, and Cymmraeg, still the substitutes, Cambria, Cimbri and Cimbric, will also be occasionally used, when appertaining to circumstances of Primitive British History. In no instance, however, will Cambria be applied, as deduced from Camber, of fabulous record ; but rather as a latinized form of Cymmru (Wales,) which seems to be a compound of cyn, first, and bru, matrix ; and hence it implies, Primitive Mother; an expression that infers a belief among the Aboriginal Britons similar to that entertained by a portion of the Ancient Greeks, who, to sustain their unalienable claim to the country, asserted that they were descended from the direct offspring of their native soil. Csesar attributes this belief to the Britons. - See Myvyrian Archaiology, Vol. II. Triad 1st, p. 57. 3 A manifest error of the Welsh text is here corrected, which says—“ A phan wybu Aedd Mawr,” (and when Aedd the Great knew,) instead of “ A the northern part of the island ; and it is said that his name was Dynwallon. The second son called Annyn of Troy, had the ter- ritory of Cambria, lying between the Severn1 and the Irish Sea.— How far this narrative2 is credible, or otherwise, either from its own intrinsic authority, or its deviation from received history, let the learned determine.—Annyn was a hero. 2. Selys3 the Aged, the son of Annyn, caused the woods to be phan wybu Prydain ab Aedd Mawr,” (and when Prydain the son of Aedd the Great knew,) an alteration that is fully sustained by the context. Prydain is a patriarchal personage who recurs so frequently, under various appellations in the history and mythology of the Ancient Britons, particularly in the Historical Triads, that a cursory allusion to him here could not ade- quately define the different characters assigned to him ; but a suitable notice of him, among other topics of peculiar interest, will be found in the Appendix ; where the deviations of this narrative from better known accounts, relating to the three legendary sons of Brutus (Locrinus, Camber, and A/banactus,) will also be duly considered. 1 By this demarcation, the river Severn, to a considerable extent, was ori- ginally the eastern boundary of Wales, which, hence, contained extensive portions of Shropshire, Worcestershire, and Gloucestershire, and the entire counties of Monmouth and Hereford. Several ancient Welsh documents corroborate this inclusion, independent of old legislative enactments relative to the claims of the Crown, of Lords Marchers, &c. Indeed those districts were deemed deba- table ground, until the effectual union of England and Wales. The separation of Monmouthshire from the Principality of Wales, merely because it became, for jurisprudential convenience, included in an English circuit, was an act quite repugnant to the early history and generic character of its Gimbric inhabitants; who, so far from becoming particularly deteriorated by alien immigrations, sus- tained their ancient British independence, for several generations, even after the vale of Glamorgan had become subject to Norman sway.—But if the exclusion of this county from Wales was formerly justifiable, the Principality must have consequently become extinct by the recent assimilation of its legal circuits with those of England; an inference too glaringly inconsistent to be deduced for a moment. The absurdity of the excision, is, therefore, so obvious, that Monmouthshire cannot, on any just principle, be considered as an English county. “ Tair-sir-ar-ddeg Cymmru ” (the thirteen counties of Wales) is a very old expression both in tradition and record ; but its justness cannot be sustained unless this county be included. s The remote transcriber, who occasionally blends his commentaries with the text, seems somewhat perplexed by this introductory deviation from other chronicles, with regard to Brutus and his sons;—being apparently biassed by those authorities.— To present, however, additional means of deducing just con- clusions, a Comparative Tablet of Ancient British Sovereigns, with elucidations, will be appended ;—selected from various sources. 3 This prince corresponds, in affinity, with Silvius, otherwise Silius, the son of ,Eneas, by Lavinia, the daughter of Latinus, mentioned by Nennius, burnt, that he might have open ground for corn and cattle. He gave his name to the district called the Circle or Cantred of Selys. 3. Brwth,1 the son of Selys the Aged, was the first who made war in the island of Britain. 4. Cymryw, the son of Brwth, first instituted laws in Britain. He was a great improver of land and live stock ; and kept a con- siderable number of all kinds of animals. Geoffrey of Monmouth, and other old authorities: but it is observable that he is, here, called Selys Hen, (Selys the aged or the elder,) as if to distinguish him from his nephew, Selys the Younger, the son of Ascanius, who, in most histories, is mentioned as the father of Brutus, although not at all noticed in this account. The territory here called Cantref Selys, is, apparently, the northern part of Brecknockshire, which, under the ancient delineations of minor districts, was generally designated “Cantref Selyf.”—Among other numerous varieties of early narrative, Selys and Selyf may have been indiscriminately used for the same name. (See Cantref Selyf, Myv. Arch. Vol. II. p. 611. Jones’s History of Brecknockshire, V )1. II. p. 209. Liber Landavensis, p. 523.) As no English word of strictly synonimous import could be appropriated for the subdivisional term, Cantref, the still older Welsh word, Cantred, is here substituted; having, for a similar reason, been used by Iolo Morganwg, and other able antiquaries, in preference to the translated term, Hundred: which, although frequently adopted, does not convey a sufficiently approximate signification. The term, Circle, as applied to some districts in Germany, is too comprehensive in its appropriation to be properly substituted for either Cantref or Cantred; it corresponds, however, with the latter in etymology; cant implying a circle, and 1 died a course. But Cantref, being capable of two rather discrepant renderings, is not so unexceptionable. Canton, a territorial appellation of the Swiss departments, has an affinity of sound ; and claims, perhaps, a common Celtic origin with the Welsh terms ; but its signification, also, is obviously too extensive to represent their limited acceptations. 1 Brwth and his son, Cymryw, are manifestly, only varied forms of Brutus and Camber, as expressed in other records;—but (as just noticed already) the former is here made the son of Silvius the Elder, contrary to the preponderance of history. Gunn, in his Notes to Nennius, thus justly refers to the inconsistent accounts given of Brutus:—“It is, perhaps, hardly worth remarking on the unsettled opinion as to the identity of the hero.” This able commentator, however, falls into delusion, in the credibility he attaches to an evidently fictitious poem, (“ Hanes Taliesin;”) attributed, until recently, by prevalent opinion, to Taliesin; and still passing current, as his production, with general readers. But, to rescue the genuine fame of the Chief Bard of the West from the annihilation intended by such as have lately denied the originalty of his works, and would fain even pronounce his very existence a romance, it is high time to divest his compositions of the spurious productions commixed with them; productions that are characterized by comparatively modern expressions and idioms, and (like other similar deceptions) by their anachronisms, and other denouncing 5. Ithon, the son of Cymryw, was a great improver of national government. He systematized the manner of sowing corn. 6. Gweirydd the Great, the son of Ithon, was a very wise prince. It was he who first introduced the practice of preparing and preserving hay for feeding horses and cattle in winter. 7. Peredur, the son of Gweirydd, became, in succession, a pow- erful king; although but little is known now of his achievements. 8. Llyfeinydd,1 the son of Peredur, was a mighty man; and so loud of voice, as to be heard through the whole extent of a man’s journey from morning to mid-day sun. 9. Gorwst,2the son of Llyfeinydd, was the swiftest man of foot incongruities.—Nor would this expurgation materially affect the literary remains of this remote votary of the Cimbric Muse ; for his numerous and genuine poems, being intrinsically sustained by consistency of allusions, primitive features of versification, and originality of sentiment, would still extensively vindicate the palm so long conceded to his hoary merit. Iolo Morganwg, in his manuscript compositions, frequently laments the injurious effects of the counterfeit pieces; and the Rev. Thomas Price, whose “Hanes Cymru” (History of Wales) ably supplies the desideratum, heretofore so long the object of hope, impugns, occasionally, their originality. An English translation of this worthy Author’s History would be an important acquisition;—and who so competent as him- self to accomplish it? Many of the princes that follow Brwth and Cymryw, for seme centuries, are peculiar to this Genealogy; a circumstance that is explained by the consideration, that nearly all the descents hitherto given present only varieties of the lineage of Locrinus ; whereas the succession from Camber is the course here followed, although equally involved in the mist of early romance. This Silurian Dynasty, whoever its real founder might have been, was con- sidered the most unalloyed of all the British Royal Houses; and we read that its direct descendants were assiduously sought for, when the ancient sovereignties were restored, at the final departure of the Romans, and other periods of re-established legitimacy. It is, also, worthy of particular notice, that the list of its princes, whether traced through the periods of mythology or of authentic narrative, presents a greater number of names in identity with numerous personages mentioned in the “Triads of the Island of Britain” than any other Chronicle furnishes. Indeed, these peculiarly national documents of antiquity record a predominant portion of Silurian traditions and historical events. 1 The occasional extravagancies attributed to these princes, so far from impugning the originality of this account, are rather corroborative of its antiquity; for such erratic notions and superstitions appear, more and more, to have been topics of general credulity, the further we retrospectively trace the current of history. - This name is omitted in the leading Pedigree: for which, and similar deviations, see the Preface. that ever existed : but nothing further is known of his actions. He had no children. 10. Tewged the Dark, the son of Llyfeinydd, succeeded to the kingdom, after his brother Gorwst. In his time the strangers came from the City of Troy to Britain, and performed here the actions recorded of them in the works of Guttyn Owain1 and others. 11. Llarian2 the Gentle, the son of Tewged, was a very mild and exceedingly good king. 12. Ithel, the son of Llarian, was a very beneficent king, and the first who taught effectually the proper culture of wheat. It was he, also, who originally organized the laws of landed property. 13. Enir, the son of Ithel, called Enir the Bard, was an ex- ceedingly wise king, and a good bard. He reduced to fair order the maxims of wisdom, and conferred high distinctions on bards and druids ; so that he and they became supreme through the world for wisdom and knowledge. Druids was the appellation, in those days, given to persons of learning and faith. 14. Calchfynnydd3 the Aged, the son of Enir the Bard, was 1 Guttyn Owain. (See Owen’s Cambrian Biography, p. 152.) The copy whence that eminent Antiquary, Robert Vaughan, Esq. of Hengwrt, took nearly two centuries ago, his transcripts, of the Chronicle of Basingwerke Abbey, is said, by him, to have been in the hand writing of Guttyn Owain : but it is hardly to be supposed that the reference here made to his works can apply to that Chronicle ; which, though containing an account of the Trojan fallacy, deviates widely from this Genealogy in its lists of Princes : nor does it even mention either Tewged’s name, or the second Trojan colonization here attributed to his reign. The only just apology for early incongruities of this sort is, that the origin of every other nation recorded in history is equally involved in fable. Why the Chronicle of Basingwerke Abbey should have been called “ Llyfr Teilo” is rather unaccountable: for it con- tains but little, if anything, in common with the Liber Landavensis, (the real “ Llyfr Teilo,”) recently edited by the Rev. W. J. Rees, of Cascob ; whose gratuitous translation and elucidations of that venerable work, for the Welsh Manuscripts Society, equally evince his genuine patriotism and literary erudition. 2 This name is expressed Llarian and Llarian in the text; but in the trans- lation, the most suitable form for a proper name is selected ; a principle that will be observed with regard to similar orthographical varieties. 3 The appellation Calclifynnyd-l is here given for Calchwynnydd, the form that appears in the leading Pedigree, and which signifies, in accordance with the concluding allusion of the notice, Wkilelimer, or Lime-iuhitewasher. the first who made lime, which he discovered first by making a bread kiln, with stones, under his hearth. But these stones, being pulverised by fire, were thrown away ; and then the rain, having first completely reduced them to dust, converted them to mortar, that hardened exceedingly in the weather. With some of the lime he whitewashed his house ; and hence his name. 15. Llywarch, the son of Calchfynnydd, was the first who constructed fortresses of stone and mortar. A severe war took place between him and the Saxon, aliens, or Coranians,1 who came in his time to the island of Britain. 16. Idwal the Proud, the son of Llywarch, was a man supreme in all great exploits, and lived in the time of Dyfnwal2 Moelmud, 1 The Coraniaid (Coranians) are mentioned, in the Historical Triads, as the first of “The three predatory Tribes that came into the Island of Britain, and never went out of it.” The other two were the Piets and the Saxons. They are said to have inhabited the borders of the Humber, and the shore of the “Hazy Sea,” (Alor Taioch) or German Ocean; hence they may reasonably be considered the same people as the Coritani of the Roman writers, who, appear to have moved eastward.—From Llywarch, the fifteenth sovereign of this catalogue, in whose reign the Coranians are said to have arrived here, to Ceri-hir-Lyngwyn, the thirty fifth, who probably governed in Essyllwg (Siluria) a little before the period of the Nativity, tw:enty reigns intervene; and allowing an average period of twenty years to each sovereign, this people must have first settled in Britain about 400 years before the Christian aera. The Tiiads say that they came from “ Gwlad y Pwyl,” (the country of the Pwyl, or of Pools, as some have asserted,) an expression that has variously been conjectured to denote Poland, Belgium, &c. From the singular phrase, “Saxon aliens,” here applied to them, it may be fairly supposed that the Britons considered the Coranians, and the kindred tribes who, in after ages, established the Saxod Heptarchy, as descendants of a nation who origi- nally inhabited a common mother country; an hypothesis that is corroborated by their recorded promptitude to united with those tribes, to dispossess the aboriginal inhabitants of the paramount sovereignty. (See Myv. Arch. Vol. II. pp. 58 & 60. Tri. 7 Sc 15.) The etymology of the appellation Coraniaid, as well as Coritani, is somewhat obscure. If derived from corn, an ancient Celtic term for sheep, it signifies shepherds; an inference that is sustained by the terms Cor]an a sheepfold, and Glynrw'rwg, Cv/nuorrwg, Pant-y-rorraid, &c. which imply Sheep-dales or W'alks: but it may not be sufficiently certain that this people were so designated from any correspondent avocation. 2 Dyfnwal Moelmud, (Dunw'allo Moelmutius,) the great Welsh or Cimbric legislator, is a personage of uncertain date. He is, by several writers, supposed to have lived about 400 years before the Christian cera, a period that sufficiently accords with his position in this account. of whose court he was chief elder ; and, thence, the princes des- cended from him became chief elders in the courts of all the kings and princes of the island of Britain. 17. Archwyn, the son of Idwal, was a deaf and dumb king, but a very wise and brave man : still, for his defects, he was de- throned. 18. Rhun Gamber, the son of Idwal, was a very valiant king. He enacted a law that no one should intermeddle with his neigh- bour’s concerns, except by permission or request. 19. Gorfyniaw, the son of Rhun Gamber, was a very wicked and cruel king. He was killed ; and his brother Cynfarch suc- ceeded him. 20. Cynfarch, the son of Rhun, was killed for his cowardice, and his brother Bleddyn succeeded him. 21. Bleddyn, the son of Rhun, was an exceedingly good king, and many times triumphant over his enemies ; whence he was called Bleddyn the wolf;—but he was held in high esteem. 22? Morgan, the son of Bleddyn, was a truly good king, who effected incalculable benefits1 for his country, both in peace and war. He passed a law that the forests should not be destroyed, except with the consent of either the king or the wisemen of the country ; that all murderers and traitors should be burnt; and that the wealth of thieves should be taken from them, and res- tored to those whom they had despoiled.—Some say it was from him that Glamorgan2 derived its name ; an assertion, however, that is quite erroneous, whether supported by written authority or tradition, as will presently be seen. 23. Berwyn, the son of Morgan, was a mighty king, who in- flicted summary vengeance on his enemies. He exercised his power equally in supporting the good, and in punishing the wicked. 24. Ceraint the Drunkard, the son of Berwyn, was the first who made malt liquor properly ; and the commencement was thus :—After he had boiled the wort, together with field flowers and honey, a boar came there, and, drinking of it, cast in his foam, 1 The particulars recorded of this reign, seem to depict an early state of transition from sylvan to pastoral and agricultural life. The especial protection extended to forests, indicates that human existence, then, depended principally on the chase. 2 See the reign of Morgan ab Adras, the 62nd Sovereign. 2 X which caused the liquor to ferment. The beer thus prepared, was superior to any ever known before ; and thence arose the practice of putting barm in wort. Having attained this know- ledge, Ceraint gave himself up entirely to drunkenness ; in which state he died. 25. Brywlais, the son of Ceraint, was a good king, a melodious bard, and a sweet singer ; but nothing further is known of him. 26. Alafon, the son of Brywlais, was a very kind king in word and action ; and, also, a bard of transcendent compositions. A tremendous earthquake1 occurred in his time, until the mountains 1 Cambro-British traditionary records commemorate many violent convul- sions of the earth that seem to have occurred too far back in antiquity to admit of any chronological computation of their real periods: still other tes- timonies, aided by natural appearances and geological comparisons, frequently tend to verify those immemorial events. Druidical mythology (Welsh Prize- Essay on the Coelbren, p. 7,) says, that the Almighty, when neither life nor being existed, save Himself, vocalized his Name, and consequently that all animated nature sprang simultaneously to light and life, at the ineffably melo- dious sound : thus transmitting to futurity a magnificent reference to the creation. The awful bursting of the Lake of Floods, that deluged the world, and drowned all living things, except Dwyfan and Dwyfach, (the Man and Woman of God,) who escaped in “the Bald Ship,” and, by their offspring, repeopled the world, is another recorded tradition of the deluge ; (13 Hist. Tri.) which is sustained by an additional Celtic version of that event, that probably appertained to the aborigines of the island; for, among “The three arduous works of the Island of Britain,” is named,—“The Ship of Nefydd, Lord of Lords, that carried in it a male and female of every living creature, when the Lake of Floods burst.” (97th Triad.) The mighty occurrences, thus recorded, would, probably, have only been retained as the imaginings of erratic genius, were they not elucidated by the Mosaic accounts, independently of the mythologies, in varied forms, of, perhaps, all other nations, kindreds, and tongues of the earth. In nearer association with the effects of the earthquake attributed, in the text, to this reign, may be quoted the 67th Triad: “The three subordinate islands of the Island of Britain;—the isle of Orkney, (Ore) the isle of Man, and the isle of Wight. Afterwards the land was so rent by the sea, that Môn (Anglesey) became an Island; and, in the same manner, Orkney was rent into a multitude of islands; and other parts of Alban (Scotland) and Cambria became islands.” (E. W.’s trans.) The testimony of this Triad is supported by Mark the Hermit’s copy of Nennius, where the following passage occurs: — “Tres magnas insulas habet; quarum una australis vergit contra armoricas. et vocatur insula guerth. Secunda sita est in umbilico maris inter hiberniam et bryttaniam; et nominatur eubonia vel manau. Tertia est in extremo boreali limite orbis bryttaniae ultra Pictos et vocatur orch.” (It [Britain] has three great islands; one towards the south, opposite and rocks were rent; and the rivers, being diverted from their beds, ran through the chasms of the ground. 27. Annyn the Rugged, the son of Alafon, was a potent monarch. In his time a new king sprang up in Gwynedd, in utter violation of justice. A severe war took place between An- nyn and the Coranians, in which he frequently vanquished them. The Dragon Aliens1 came, in his reign, to Britain and Ireland. In Britain, they perfidiously confederated with the Romans against the Cimbri; and, subsequently, with the Saxons ; but the Armorican shore, called Wight; the second, situated mid-sea, between Ireland and Britain, called Eubonia or Man; and the third, to the extreme north of the British boundary, beyond the Piets, named Orkney.) An an- cient proverb, quoted by the same venerable author, as applicable to the rule of the paramount monarchs of the island, affords further corroboration :— “Iudicavit bryttanniam. cum tribus insulis.” (He ruled over Britain and its three islands.) From the construction of the foregoing triad, it is pretty clear that its latter clause is merely a commentary, appended by some remote transcriber, to account for the altered appearance of the Orkneys, after the rupture: and we may fairly conclude, also, that the triads were among the ancient traditions, and ancient books, from which Nennius professes to have drawn his information,—“Ex traditione veterum—ex antiquis libris nostrorum.” The third triad of the Hengwrt series (Myv. Arch. II. p. 2.) gives, like the fac-simile prefixed to Gunn’s translation of the Historia, 28 as the number of ancient British cities, although some of the names vary in those records. Different copies, however, have extended that number to 33 and 35. This discrepancy will be again alluded to, in noticing the identity of Caergworcon (Nenn.) Caergorgorn (Tri.) with Lantwit Major. The extraordinary bed of the Avon, from Bristol to the Severn, is evidently an immense cleft formed by some tremendous convulsion; and Caer-odor- nant (the city of the rift river,) the Welsh name of that ancient city, seems to support the hypothesis. Whether this rupture was produced by an earth- quake, similar to that recorded in the text, or by volcanic eruption, cannot now be determined, further, than that the agency of the latter may be ratio- nally inferred from the proximity of Brandon-hill to it.—I am informed by persons who have examined the district, that the original course of the Avon, through Somersetshire, from Nailsey, near Bristol, to its confluence with the Severn at Clevedon, may still be traced. 1 These Dragon Aliens were the Piets, mentioned in the triad already no- ticed, at p. 33S; and their confederacies with the Romans and Saxons in Britain, are merely mentioned as successive events that contributed to the subjugation of the primitive Britons; but their movements and dispersions here narrated, may contribute to elucidate some complexities connected with their history. The triads state that they settled originally in Scotland, (Alban;) and the expression “ultra Pictos” of Nennius, for the Orkney isle, strengthens their testimony. they are, now, become quite extinct in this island; although they still entirely possess Ireland, where they are termed Gwyddel- ians (Woodmen.) The invasion of this people constituted the second, and principal, of the “ Three Chief Depredations of the Island of Britain.” The third was that of the Saxons. 28. Dingad, the son of Annyn, was the first who raised cavalry to repel hostile invasion. He constructed many strong cities and wood-fortresses ; and was the first, also, who accustomed people to live in places of defence. 29. Greidiol,1 the son of Dingad, fought against the Coranians, slew them, and drove them entirely out of Cambria ; upon which many of them went to the Gwyddelians, (Woodmen,) in Ire- land, and numbers to Alban (Scotland.) 30. Ceraint,2 the son of Greidiol, was a wise king ; but having fallen in love with a young woman who did not requite his af- fection, he became deprived of memory and reason. 31. Meirion, the son of Dingad, Ceraint’s uncle, succeeded him ; and it was from him that Meirionydd3 (Merionethshire) was named ; where he lived as a lord, before he became a king. 32. Arch, the son of Meirion, systematized the art of war ; be- yond which nothing is known of his achievements. 1 2 Geraint, and his father, Greidiol, are thus commemorated in the 91st historical triad:—“ The three beneficent Mechanics of the Island of Britain; Corfinwr, the bard of Ceri, of the extensive navy, who first built a ship with sails and rudder for the Cimbri ; Morddal, man of the ocean, the architect of Ceraint, the son of Greidiol, who first taught the art of building with stone and mortar to the Cimbri, about the time when Alexander the Emperor was subjugating the world; and Coel, the son of Cyllin, the son of Caractacus, the son of Bran, who first made a wheel-mill and carriage wheels for the Cimbri. These three were bards.” (E. W.’s trans.) The expres- sion, Alan of the ocean, which probably means a foreigner, might also be rendered, Husband of the ocean. The invention of carriage wheels, attri- buted to Coel, can only refer to some improved principle that he introduced; for the war-chariots of the Britons are mentioned in history long before his time.—In “ Englynion y Gorugiau,” (the Triplets of Acts,) the appellation Llynghesydd, or Admiral of the Fleet, is applied to Greidiol. See p. 263, and the translation. 3 In the Genealogies of Saints, it is said that Meirionydd derived its name from Meirion ab Tybiawn ab Cynedda Wledig, a chieftain who lived about five centuries after this Meirion, who reigned, probably, about 140 years before the Nativity. The sameness of both names may, in the lapse of ages, have caused some circumstances appertaining to one to be attributed to the other. 33. Caid, the son of Arch, was the first who constructed bridges over rivers ; the repairs of which he enjoined on the country. He had children ; but — 34. Caradog,1 the son of Arch, succeeded, because of the infancy of his nephew Ceri,2 the son of Caid.—This Caradog (Caractacus) was the bravest and most renowned of any in the whole world ; having evinced pre-eminent valour on all occasions. He van- quished the Romans in many battles ; but was, at last, overcome through treachery, and carried captive to Rome, whence he re- turned eventually to Cambria. By this time, however, his ne- phew, Ceri, had assumed the government. This Caradog built a palace, after the manner of the Romans, at Abergwerydwyr, called now Llanddunwyd Major, or St. Donats.3 His daughter, Eur- gain,4 married a Roman chieftain, who accompanied her to Cam- bria. This chieftain had been converted to Christianity, as well as his wife Eurgain, who first introduced the faith among the Cambro-britons, and sent for Hid5 (a native of the land of Israel) from Rome to Britain. This Ilid is called, in the service of his commemoration, St. Joseph of Arimathea. He became the prin- cipal teacher of Christianity to the Cambro-britons, and intro- duced good order into the choir of Eurgain, which she had established for twelve saints near the place now called Llantwit ;6 1 2 4 5 The intrusion of Caradog (Caractacus) here, quite out of his period, and the recurrence of the name, in due order, seven reigns onward, are circumstances that create perplexity. Were it not that the most remarkable events of Caractacus’s distinguished life are here recorded, it might be inferred that two princes of that name actually reigned. Or, had but one sovereign of the name been enumerated, although misplaced, the error of false position might not unreasonably have been charged to early transcribers ; but the appearance of both, with an intervening period of about 140 years, is sustainable by no authority, either direct or deducible. The parentage of this Caradog ac- cords with no other historical account of Caractacus, whether Roman or British ; whereas, that of the other, (the 41st sovereign.) perfectly agrees with the Triads, Genealogies of Saints, and other British records; although the second memoir presents no other feature of identity. This dilemma, it must be acknowledged, might impugn the very existence of this prince, but that Roman writers so amply testify of him ; although they decidedly err respecting his parentage; a consideration that will be again resumed; and the circumstances related here of Ceri, Eurgain, and Ilid, will also be investigated in due order. 3 St. Donats, Glamorganshire. 6 Llantwit Major, Glamorganshire. The demolition here noticed is con- firmed by Ilollingshed, (B. VII. c. 53. p. 161.) who relates a curious legend but which was burnt in the time of King Edgar. After this ar- rangement, Hid went to Ynys Afallon,1 (the Isle of Apples,) in the Summer Country,2 (Somersetshire,) where he died and was buried ; and Ina,3 king of that country, raised a large church over his grave, at the place called now Glasinbyri,4 (Glastonbury,) in Welsh Aberglaston. of Edgar’s sacrilege, in robbing Lnntwit church of Iltulus’s bell; his consequent vision; his restitution of the bell; and his death within nine days after. This bell, perhaps the oldest in the kingdom, is now part of the town clock at Llantwit, and bears the following inscription, in antique characters:— “Ora pro nobis Sancte Iltute.” 123-1 Gwi.ad yr Haf, the Welsh name of Somersetshire, is generally translated — Summer-country, a signification that is still retained in the two first syllables of the English name. The received translation, although ap- parently a literal one, is too inconclusive to be implicity admitted : but an inquiry into the real import of the original name, involves a disquisition into Celtic mythology that would far exceed the limits of a mere explanatory note. Glastonbu ry. The name of this place appears to have undergone some curious changes; being variously written, Aberglaston—Ynys Afallon—Ynys Wydryn— Gleastingbyrig—Avalonia—and Glastonbury. The term, aber, always signifies a confluence.—Glas, and ton, when applied to land, severally imply green, and grassy ground; conjunctively, they sig- nify greensward: but, when those terms are descriptive of water, they mean —blue, and wave ;—compounded, their acceptation is, blue-ivave—blue-stream— or, blue-river.—When two streams unite, the confluence usually receives the name of the smaller one : still, in exception, it is occasionally designated from some bordering peculiarity; and as the hundred in which this place is situated is still called G/aston, the British name, Aberglaston, must signify— the confluence at the greensward; an appellation in accordance with the character of the vicinity. In explanation of Ynys Afallon and Ynys Wydryn, (sometimes Wyttryn,) it should be premised, that, although generally the term Ynys signifies an island, it also frequently implies a rising dry spot, in a marshy place, or bordering a river. Ynys Afallon has been translated—The Isle of Apples,—a very doubtful acceptation. In Speed’s Map of Somerset- shire, there is a place, between Glastonbury and a contiguous confluence, called Aveland Island, which may not inaptly be deemed a modification of Avallon Island. The Welsh appellation, “ Ynys Wydryn,” for Glastonbury, was, perhaps, the original Celtic name of the spot on which the Abbey was first built; for Wydryn (Gwydryn) implies the watery or marshy spot, from gwy, the ancient British word for water: but “ gwy dr” being glass in the same language, and the syllable glas in “ Aber^/aiton ” presenting seemingly co- incident designation, “Ynys Wydryn” became “Glass-Island,” according to some translations; and hence, it may be inferred, the original Saxon name “ Glaestingbyrig.” The following quotation from the Pen. Cycl. supports 35. Ceri,1 the son of Caid, was a remarkably wise man, and constructed many ships at the expense of the country and its lords ; hence he was called Ceri of the extensive navy, having numerous fleets at sea. He lived at the place called Porth-Kery. the allusion of the text to Ina:—“The Monastery which had fallen into decay, was rebuilt with great splendour, by Ina, king of Wessex, about A. D. 708.” (See Somersetshire.) 1 Professor Rees, in his valuable Essay on the Welsh Saints, considers, (pp. 82, 307,) that the Ghurch of Porthkery, Glamorganshire, was dedicated to St. Curig; an opinion that he appears to have adopted rather from the seeming identity of names, than any decisive authority. He enumerates two saints of the name ; and the only difficulty he insinuates is—to which of them this church was dedicated ; leaving the difference between Ceri and Curig unnoticed. It must be acknowledged, that Genealogies of a secondary cha- racter, and apparently depending on the same conceived identity, countenance his opinion ; which, however, upon mature examination, appears untenable. Not far to the west of Porthkery, there is a place called Fontugary, (Font- de-Gery;) a translation, it may be fairly inferred, of Ffynnon Geti, (Ceri’s- well,) which, probably, was the original Cambro-British name. The natural association of circumstances rationally supports the testimony of this memoir. Ceri was a prince of Siluria; and Porthkery is a sea-port of that ancient district. This sovereign was also a distinguished naval com- mander, for his name is seldom mentioned without the adjunct—Hirlyngwyn (extensive navy;) hence he must have frequented one of the harbours of his own dominion. In early, as well as subsequent ages, places were frequently designated from the persons who first raised them to celebrity; and this name—Porthkery, or Porth-Ceri, (for c and k, having exactly the same power in Welsh, are interchangeable,) determines its origin. That it is now inadequate to the accommodation of a fleet, is not a valid objection; for Caradoc of Llancarvan’s Chronicle, and other concurrent accounts, describe several sea-floods (morlif) that permanently inundated extensive plains, and swept away castles on this very coast. Indeed, the progressive rise of the Severn has been recently verified, in excavating the Bute Docks and Port Talbot, places at some distance each side of this locality, where ancient harbour-conveniences were discovered at considerable depths below the pre- sent surfaces. But Sir Edward Mansel, in his MS. History, determines the decay of Porthkery, in relating the landing of the Normans there in aid of Iestyn. His words are:—“They came to land in Porth Kery, where was then a good haven for ships before the fall of the clifft there which was in our Grandfathers’ days.” Ceri having lived before Christianity, the places, that strictly bear his name, have no allusion to worship; such as Kerry, in Montgomeryshire; Castell Ceri, otherwise Caer-Ceri, in Llanilid, (possibly the Caer-Ceri of Nennius;) and this place, Porthkery: but the churches dedicated to Curig, such as Llangurig, (the church of Curig,) Montgomery- shire; and Eglvvys Fair a Churig, (the church of St. Mary and Curig,) Car- marthenshire, have appellations appropriate to religion. The practice of 36. Baran, the son of Ceri, was a mighty king ; far surpassing any of his predecessors in military courage ; being deemed the most redoubtable of all princes. He lived to be 187 years of age, married eighteen wives, and had a hundred children. He would wrestle with, and overthrow, the three strongest men in existence ; and he vanquished the Romans in every engagement. 37. Lleyn,1 the son of Baran, was a sagacious monarch of cou- rageous might. He fought against the king of Gwynedd (North- Wales,) conquered his dominion, and called it—the Country of Lleyn. He lived, like his father, to extreme old age. 38. Tegid,2 the son of Baran, was a wise king and a good bard. He enacted excellent regulations for literature ; restored ancient learning, which had nearly become lost ; and instituted a council of bards and druids, as of old. He continued at war with his ene- mies ; but they took him, at last, through treachery, and drowned him in the great lake called, from that circumstance, Llyn Tegid, (Tegid’s Lake,) in Gwynedd. He had no children. 39. Llyr,3 (Lear,) the son of Baran, fought powerfully with many hostile nations. He expelled the Romans from Deheubarth;1 the Gwyddelians from Gwynedd,5 and the Armoricans from Corn- wall. He united the latter kingdom to that of Cambria ; and went to reside there ; transferring Siluria, by which name Gla- morgan was then called, to Bran, his eldest son. 40. Bran,6 the son of Llyr, was a valiant king, who effected much good in repelling his enemies. On the death of his brothers sometimes inferring the existence of certain early Christians merely from the names of places, is suspected by Professor Rees, in his Essay. Among in- stances of substituting one name for another, already adverted to, that of converting Ceri to Curig occurs in the old list of Welsh parishes in the Myv. Arch. II. p. 626, where, in the text, this place is inserted—Forth Ceri, but among other various readings of the margin, it is Curie, without any editorial comment. 1 Lleyn, an ancient cantred of Carnarvonshire, that comprised the three com mots of a promontory on the south-east. 2 Llyn Tegid, or Tegid’s Lake, is situated near Bala, in Merionethshire. 3 Llyr is mentioned in the Triads, both as a principal character, and in conjunction with his son Bran. 4 South Wales. 5 North Wales, 0 The oldest Genealogies of British Saints, the Historical Triads, and other ancient sources, assert that, after Caractacus was ultimately conquered, and carried in b mdage to Rome, his father, Bran, was detained there seven years, without children, he left Siluria to his second son, Caradog, and went to reside in Cornwall, where he permitted the Armoricans to as a hostage for the homage of his son, who, it is additionally stated, was restored to his country and former authority;—that, during his detention, he became a convert to Christianity;—and that, on his release, at the expiration of the said period, he strenuously exerted himself to propagate the Gospel in Britain;—for which reasons, he was called Bran Fendigaid, or Bran the Blessed. c As the Genealogies of Saints will appear in due order, it is only necessary to observe here, that the older series afford internal evidences of genuine anti- quity, in the brief simplicity of their statements, unblended with legendary superstition, as well as in the very ancient names of districts and sub- divisions they perpetuate; most of which have been discontinued for many centuries. The Triads are documents that were manifestly written at different periods; but many of them present features of great antiquity ; in corroboration of which, the Gododin, a poem of Aneurin, confessedly written about the commencement of the sixth century, enumerates the titles of several ; some of which are still extant, but others lost. For instance: (Myv. Arch. p. 4.) “Tri Chat varchawc ;—Tri llu llurugawc ;—Tri eurdeyrn dorchawc;—Tri marchawc dywal ; —Tri chad gyhafal;—&c. &c.” The Triads that relate to Bran are evidently, from some obsolete expressions contained in them, of the older class; and it is an important trait, that those which refer to him, in different capacities, previous to the contests of his son, with the Romans, have not the epithet, Blessed, affixed to his name; because, it may be presumed, they were successively written as the historical records of current events prior to his conversionwhile others, which mention him subsequently, give that appellation. Although no notice of Bran’s conversion is recorded here in the text, still all the concomitants of that strongly corroborated event are inserted in the memoir of Caradog the 34th sovereign. The Rev. T. Price, in his Hanes Cymru, (pp. 73 to 80) presents a candid and lucid investigation of Roman and British authorities on this head. His valuable work being in Welsh, the following synopsis of his arguments may not be unacceptable to English readers. “ Tacitus (who describes their appearance) neither mentions the names of Caractacus’s relations, nor the number of his Brothers; but Dion Cassius, who wrote nearly two centuries later, states that Caractacus and Togodumnus were the sons of Cunobelinos, who died before their great struggle. But those who rely on the concurrent testimonies of Welsh history, presented in the Triads, Genealogies, &c., consider Caractacus as the son of Bran the son of Llyr. In the Triads we read as follows. ‘The three Holy Families of the Island of Britain: The Family of Bran the Blessed, the son of Llyr of defective utterance, who first introduced the Christian religion into this Island from Rome, where he had been detained a prisoner; having been betrayed by Aregwedd Voeddawg (Cartismandua) the 2 V remain, on condition of assisting him against the Romans; which they did most manfully, and he vanquished that power. This Bran daughter of Afarwy, the son of Lludd: secondly the family, &c.’ (Myv. Arch. II. p. 61. Tri. 18. E. W’s trans.) ‘The three Blessed Sovereigns of the Island of Britain: Bran the Blessed, the son of Llyr, &c., who first introduced Religion among the Cimbri (Cymry) from Rome, where he had been seven years as a hostage (or his son Caractacus, who had been taken a captive to Rome; being betrayed through the deceit, treachery, and ambush of Aregvvedd Voeddawg: (Cartismandua.’) The second, &c. (Tri. 35. E. W’s trans.) “Among the strongest objections to the British authorities, it is urged—• that Tacitus, after particularizing the wife, daughter, and brothers of Caractacus, makes no allusion whatever to his father, whom he could not have passed unnoticed, had he been there at the time. But, by a close examination of the latter triad, we find in it an expression tending to the conclusion—that Bran was not among the captives, at their public exhibition before Claudius at Rome, for it states, that he had been detained there as a hostage for his son, a position that he could not have appeared in, had he been already there as a prisoner. “Again: If Caractacus was not the son of Cunobelinos, how came Dion Cassius, or the authorities he found, to advance that assertion? In reply, I believe that the Triads unravel this perplexity. ‘ The three Loyal Legions of the Island of Britain : The legion of Belyn, the son of Cynfelyn, in the wars of Caradawc, the son of Bran: &c.’ (Tri. 79. E. W’s trans.) “It will thus be seen, that the triads acknowledge the co-operation of a son and a legion of Cunobelinos, (Cynfelyn) and state also that they acted under Caractacus the son of Bran ; a circumstance that, in my opinion, gave rise (at a distant period) to the mistake under consideration ; some Roman historians, having concluded, from the facts just stated, that Caractacus must have been another son of Cynfelyn. “It is also highly probable that the Lloegrian tribes, already weakened by intestine divisions, placed themselves under the protection of the leader of a nation so celebrated and warlike as the Silures ; an opinion that is apparently sanctioned by Caractacus, in his speech before Claudius; where he says, that he governed many tribes. (Pluribus gentibus imperitantem.) “The Triads likewise attribute to him this federal supremacy; for he is there expressly named among -— The three elective Supreme Sovereigns of the Island of Britain.—The three Federal Sovereigns of the Island of Britain. &c. &c.” Mr. Price also adverts to the indubitable fallacies of Roman writers in speaking of other nations, instancing the misrepresentations of Tacitus, their most correct author, with regard to the Jews. But Niebuhr and others have so recently exposed the fabulous basis of their writings, even relating to their own nation, that their authority rapidly declines. The early footsteps of Truth will eventually be cleared of the superincumbent dross of ages. became Emperor of Britain ; but his other sons being dead, his son Caradog succeeded him to the government. 41. Caradog,1 (Caractacus,) the son of Bran, was a very puissant king ; and, when the Empire of Britain devolved on him, he went to Cornwall to reside ; giving Siluria to his son Cyllin. The applicable testimonies of local names are readily admitted as cogent auxiliaries, even of mere oral tradition ; but when they clearly concur with recorded authorities, the aggregate evidence thus afforded must be conclusive. The following still c existing, primitive, and unbiassed witnesses concentrate many of the facts here advanced ; and confirm them, according to the old Welsh adage, by wood, field, and mountain. (Coed, maes, a mynydd.) Llanilid, in Glamorganshire, appears to have been a retirement of the Silu- rian Princes. Some manuscript statements asserts, and with great probability, that its ancient name was Caer-Geri; an appellation that Edward Williams adopts in his MS. History of Dunraven Castle. In this parish, there is an old well, never dry, called Ffynnon-Geri, or Ceri’s well, (from Ceri-hirlyng- wyn) and, at a little distance, a spot of ground called Castell Ceri, or Ceri’s Castle; but no vestiges of habitation are now known to have existed there, except a flagged causeway towards the church, through a bordering marsh, discovered, in draining, about sixty years ago. Close to the church, a very large round tumulus appears, called Y Gaer Gronn, or circular fortress, on which, within the memory of persons now living, immense old oaks grew. The top of this tumulus has been rendered concave; apparently for warlike defence; but we may infer that it was originally a Druidic Oratory; for the first Christian churches were built near such places. The parish wake was until of late years, held for several successive days, between this hillock and the adjoining cburch-yard; commencing on Gwyl-Geri, (the vigil of Ceri) about midsummer. At a short distance is an old farm-house, called, from time immemorial, Tre-Fran, or Bran’s residence. The parish is called Llan- ilid, or the Church of Ilid; and a contiguous ancient mansion, is also called by that name ; where, it may be conjectured, Ilid first resided ; for he neces- sarily must have sought the near refuge of his royal patron—Bran—while encountering ancient prejudices in propagating a new creed. Lastly, old fortifications are numerous in the vicinity, and Bryn Caradoc (Caractacus’s eminence) stands not far off; rather adjacent to which, extensive remains of early encampments appear. Whether Llanilid, Kerry, in Montgomeryshire, or some other place, be the Caer-Ceri of Nennius and the Triads, is a question still open for antiqua- rian decision. 1 Caradog (Caractacus) here occcupies his right position, according to the numerous pedigrees, and other records, that notice him. But unaccountably, the distinguishing events of his life are attributed to the prior, ficticious Cara- dog. The origin of this palpable error is, perhaps, at this distant day, inscru- table. By rejecting the former Caradog, and attaching the actions related of him to this prince of the same name, an untoward confusion would be obvi- ated. Iolo Morganwg’s notice of him will further illustrate his character: 42. Cyllin,1 the son of Caradog, was an exceedingly wise and mild king. In his time a considerable number of Cambrians be- came converts to Christianity, through the ministry of the saints of Eurgain’s congregation, and many other holy men from Greece and Rome, who were in Cambria at this time. This prince was the first in this country who gave proper names to infants ; for previously, persons were not named before years of maturity, when the disposition became developed. 43. Owain, the son of Cyllin, did signal service to the Chris- tians. He constructed a large and fair palace, in the Roman style, on the site of Caradog the son of Arch’s court at St. Donat’s ; and there the princes descended from him resided, till the time of Meyrig the son of Meirchion. He endowed the congregation of Eurgain with adequate means of subsistence for twelve saints. 44. Eirchion,2 the son of Owain.—In his time the infidels slew “Though Rrenus was the first British convert to Christianity, we do not find the name of his son Caractacus with those of his family who are reckoned amongst the first converts; bat a daughter of his, named Eigen, Eigan, or Eigain is mentioned as one of the saints.” (MS. History of Dunraven.) Being now fairly within the period of the Roman occupation, it will create no surprise that the princes who follow in succession, for many generations, appear to have exercised but little political or military power, except to aid their conquerors in the expulsion of different invading hordes. 1 Cyllin is often named in the Triads; but mostly as a genealogic link ; and, similarly, in the Genealogies of Saints. Coel, his son, though not here included, is also frequently noticed in those records; but particularly in the 91st triad, quoted p. 342. Lleurwg, the King Lucius of Usher, Stillingfleet, See. is here likewise omitted; a circumstance that is satisfactorily explained by the following translated notice of him, taken from another genealogy among Iolo Mor- ganwg’s transcripts from the Tredjryn MSS. “Lleurwg, the son of Coel, the son of Cyllin, called Lleufer Mawr, or Lucius the Great, was a good king; and he sent to the Pope of Rome for Bishops to baptize the Cambro-British nation. He founded a church at Llandaff; and did great service to the Christians; but he resigned the Kingdom (Siluria) to his nephew, called Meirchion, the son of Owain, because he had no children.” It seems more than probable that he and his father Coel never, in fact, would assume the reins of a mere nominal government, for the vain parade of outward show, real power being then exercised only by Roman authorities. He is repeatedly distinguished in the Triads; and also in the Genealogies of Saints; consequently, he will be noticed hereafter. 2 Eirchion is frequently named Meirchion. great numbers of the Christians ; but he went against them, and without even an edged weapon or anything else, save his bare hand, killed many of them ; from which circumstance he was called Eirchion the thumb-warrior. 45. Gorwg, the son of Eirchion, was an exceedingly wise and religious king. He caused wars to cease, procured skilful men from Rome, to instruct his subjects in the right systems of agri- culture, raising corn, and architecture, contributed largely towards the support of learning and piety, and was a good bard. He gave a new name to his court, calling it Tresilian,1 from a saint of that name whom the infidels had killed; which name was retained till the time of Iestyn ab Gwrgan. 46. Gorddyfwn, the son of Gorwg, was a turbulently mad king; for which reason he was deposed, and his brother Rhun placed in his stead. 47. Rhun, the son of Gorwg, an exceedingly sagacious monarch, pursued the invariably beneficent course of his father. He insti- tuted laws for learning and science; so as to confer freedom and immunities on literary and skilful persons, according to Roman usage; and he became, like his father, distinguished, above all other kings, for peace and wisdom. When his nephew became of age, he resigned to him the government. 48. Einydd, the son of Gorddyfwn, was a good king. He ad- hered to the faith of his uncle and grandfather, raised to exalted privileges all who professed Christianity, and was the first who constructed towns after the manner of the Romans. 49. Arthfael, the son of Einydd, called Arthfael the aged, erect- ed, like his father, many churches, towns, and villages; but in his old age, he became an infidel. 50. Gwrgan the Freckled, the son of Arthfael, was a puissant sovereign. He enacted a law that no one should bear a shield, but only a sword and bow; hence, his countrymen became very heroic. 51. Meirchion, the son of Gwrgan, built many towns, subdivi- ded the country into cantreds, established literary and scientific regulations, and gave increased force to the privileges and degrees instituted for persons of approved learning and art. 1 Tresilian is still the name of a dingle opening to the sea, mid-way between Lantwit Major and St. Donat’s. The introduction of Roman arts and domestic improvements is conspicuous in this, and several succeeding reigns. 52. Meyryg, the son of Mc-irchion, was a brave far-famed king. In his time the Irish-Picts came to Cambria: he however marched against them, drove them away, and slew them ; but was killed by an Irishman concealed in a wood, since called Ystrad Mey- ryg.1 He built a palace at a place called Boverton,2 which has ever since been considered one of the chief royal residences of the country. 53. Crair, the son of Meyryg; a very religious, wise, and mer- ciful prince, who was slain by the unconverted. 54. Edric, the son of Crair, was an exceedingly unwise sove- reign, and the cause of great ignorance and impiety in the country. He died of gluttony. 55. Bran, the son of Edric, was a frantic, wicked king, who died of anger and rage. 56. Tryhaearn, the son of Edric, succeeded, and was a haughty, impetuous sovereign. In his time the Saxons3 and Piets came to Gower, in Cambria ; but he would not have them harassed ; for which reason he was put to death. 57. Nyniaw, the son of Bran, who was a better king than his more immediate predecessors, cleared the country of enemies, and gave possessions to the churches ; but in his latter period he be- came deprived of memory and reason. He was a great glutton, which caused his phrensy. 1 Probably Ystrad Meuric, parish of Yspytty Ystrad Meuric, Cardiganshire. - This royal palace might have been constructed before the place became a Roman station. Boverton is in the parish of Lantwit Major ; about a mile eastward of the town. Notwithstanding the uncertainties of some distinguished authorities respecting the real position of the Roman station, BoviUM, a close examination of Boverton, would convince any competent antiquary, that it is the locality of that station; for, independent of the approaching similarity of name, there are extensive remains of Roman camps in the vicinity; and, at a small distance, a considerable number of Roman coins, of different emperors, were found in 1798, and sold to the Rev. Robert Nicoll, (now Caine) of Dimlands, near Lantwit; a gentleman of high antiquarian taste. Other remains, of a concurrent description, have also been discovered there. 3 According to Ammianus Marcellinus, the Saxons appeared in Britain so early as A. D. 364, a period that sufficiently coincides with the time of Tryhaearn’s reign, according to the chronological test adopted.—Gwyr, or Gower, is the western district of Glamorganshire; where the Roman station, Leucarium, was situated: a name that (like those of the not very distant stations, Bovituu and Nidum) has long reverted to its primitive British appellation Llychiur,— in English Loughor. 58. Teithfallt,1 the son of Nyniaw, called, also, Teithfalch in some books, was a beneficent and religious,—a wise and heroic monarch. He fought powerfully with the Saxons, and vanquished them ; and he passed a law that made it imperative on all to contri- bute a portion of their wealth towards supporting religion, the clergy, learning, and the repairs of churches. Many of the Sax- ons and Piets came to Cambria in his time, and slew great num- bers of the natives ; burning also churches and choirs. He retired in his latter days, to a life of sanctity, transferring the government on his son Tewdric. 59. Tewdric, the son of Teithfallt, an eminently good king, who drove the infidel Saxons and Irish out of the country. He founded many churches and colleges, endowing them with posses- sions, —built the Church of Llandaff, where formerly stood the church of Lucius, the son of Coel, which was burnt by the infidels, and endowed it amply with extensive lands ; he also gave property to the College of lltutus ; and instituted there four fair establish- ments for the votaries of religion and learning.—It was at his suggestion that this lltutus brought Saint Germanus2 to Cambria ; for the college of Eurgain was now extinct, having been entirely destroyed by the Saxons ; but a new and contiguous one was established by lltutus, through the gifts and affection of Tewdric ;3 so that it became the principal college of all Britain, and the first in the world for learning and piety. Saint Germanus now founded a college at Llancarvan, which became celebrated for its saints ; after which the Saxons made a second irruption into the country ; 1 Teithfallt is noticed in the Liber Landavensis ; pp. 354.-452. 2 Germanus is said to have come to Britain, on his first mission, in 429; and on his second, in 447 ;—at which latter period he is considered to have instituted the colleges recorded in the text. 3 Tewdric’s life might have included both periods; but as it is recorded that, sometime before his death, he retired to devotional privacy, consigning the government to his son Meyryg, we may conclude that his reconstruction and endowment of Llandaff church, and other religious benefactions, together with his support of Germanus, were acts subsequent to his resignation ; which event appears, from probable computation, to have taken place about the time of the final departure of the Romans; (A. D. 446.) an opinion that is materially strengthened by the severe onset of the Saxons in the reign of his son. His benefactions to Llandaff are recorded in the Liber Landavensis, p. 621. See also Godwin’s Bishops of Llandaff. but they were opposed and vanquished by Tewdric ; who, how- ever, was slain in the engagement, at a place called Merthyr Tewdric.1 60. Meyryg2 the son of Tewdric, was a good king, who gave lands to the church of Teilo at Llandaff, and to the college of Iltu- tus, called now Llanilltud ; (Llantwit Major) but his life was of short duration compared with the ages of his royal predecessors. 61. Adras, the son of Meyryg, was a very heroic sovereign, who frequently put the Saxons to flight ; killing and destroying them. He enacted many laws and ordinances for civil and ecclesi- astical government; and was the first who instituted a class of Equestrians, for the maintenance of correct comportment in war, and due discipline at arms ; and also to guard well the country, watch carefully its enemies, and to establish an efficient system of communications with regard to hostilities and legislation. 62. Morgan,3 the son of Adras, called Morgan the Courteous, and Morgan of Glamorgan, was a renowned king, and an Eques- trian of Arthur’s court, and of the Round Table. He was Arthur’s4 cousin ; particularly handsome ; extremely courteous ; and so cheerfully kind and merciful, that, when he went out to war, no one, old and strong enough to bear arms, would remain at home ; hence it was that he acquired the designation of—Morgan the Courteous. It was he that gave the appellation—Morgamvg—- 1 Now called Mathern, near Chepstow, Monmouthshire. See Williams’ Hist. Mon. for his monument and inscription ; Ap. p. 36. Prof. Rees connot be much in advance in placing his period between A. D. 440 and 470; (Welsh Saints, p. 184) but many writers have erroneously dated it considerably further on. 2 Meyryg. This prince’s ecclesiastical endowments appear in the Lib. Land. pp. 310, 318, 393, 405, 621 ; and Godwin’s Bish. Lland. See also Rees’s Welsh saints, p. 154. His great distinction however is,—that, accord- ing to several authorities, he was the father of the renowned Arthur. (Price’s Han. Cym. p. 271. Owen’s Camb. Biog. Arthur. Parry’s Cambrian Plu- tarch, p. 3. Pen. Cycl. Arthur.) 2 A more extended memoir of this prince appears at the commencement of the succeeding Genealogical Section. 4 The Chronicles of Geoffrey of Monmouth, Tysilio, and others that treat largely of Arthur, although based on considerable realities, are yet so extra vagantly imbued with fiction, that the truths involved are only perceptible to persons, thoroughly conversant in Welsh literature, and who may devote their analytical research to this object. But, rejecting all fabulous accounts, it appears, from the affirming testimonies of several unpublished Welsh ìecords to his country : which name it has retained to this very hour. So greatly beloved was this prince for amiableness of disposition, that “ The suavity of Glamorgan” became an adage proverbially applied to the country. He enacted a law that no one should kill an in my possession, and presenting internal evidence of general authenticity, that this distinguished characcer was a son of Meyryg the 6oth monarch of this Genealogy; consequently Adras being his brother, Morgan, the son of that prince, must have been his nephew, and not his cousin, as stated in the text. He is, however, here satisfactorily identified as a collateral branch of the royal house of Siluria, then restored to the full exercise of power. Some accounts go so far as to assert, that he succeeded to the hereditary dominion, just before his death at the battle of Camlan; but, upon stricter views, we cannot come, with any certainty, to that conclusion. It is manifest, however, that he had risen to distinct and paramount power at this time; for his reign- ing nephew figured as an equestrian at his court; a circumstance that is confirmed by the Triads. That he instituted some order of distinction, cannot reasonably be doubted ; and we trace its incipiency in the military appoint- ments of his brother. That he, also, instilled into his exalted courtiers an ardent spirit of chivalry, which might occasionally have impelled them to considerable extravagance, may also be safely conceded; but interposing Truth forbids any further admission on this head. Authors, of deserved credit for impartiality and general accuracy, have urged, as a cogent objection, that (allowing his accession to the hereditary dominion) the limited province of Siluria could not have furnished him with means adequate to the mighty resistance he made. When, however, we con- sider, that, according to Tacitus’s own confession, “ After his captivity [that of Caractacus] the Romans were often defeated and routed by the single state of the Silures,” (Romanosque post ejus captivitatem ab una tantum Silurum civitate sepiùs victos et proflgiatos) it car. create no surprise that it should, after a long course of improved discipline, have repelled invading hordes, of rude adventurers, however numerous. But, in what light soever viewed, the achievements of Arthur appear to rest on real bases,—for we find satisfactory testimonies that he was the Sovereign Elect of a military confederation; and, as such, directed the combined energies of many states against the common enemy. In the 31st triad, (Myv. Arch. II. p. 63) Arthur is recorded as one of the three red (gory) chieftains of Britain; in the 23rd, as one of the three heroic supreme sovereigns of Britain; in the 21st, as the victim of his nephew Med- rod’s treason ; who, on that account, is consigned to perpetual infamy as one of the three detestable traitors of the Island of Britain. Llywarch Hên, a Cumbrian prince, and a distinguished bard of the sixth century, who is recorded as one of the three wise-counselling equestrians of Arthur’s court, names him repeatedly as a great warrior. See Owen’s trans- lation of Llywarch Hen’s Heroic Elegies. Nennius is considered to have written his “ Historia Brittonum ” in the ninth century; or about three hundred years after Arthur’s death ; but prior to the romances of the middle ages : and Mark the Hermit’s copy of it, 2 Z enemy if otherwise vanquishable ; ordaining that whoever would do so, unless where no alternative offered, should thereby lose his military immunities and the refuge of Saints ; which law became adopted by other kings after him.1 in the Vatican, is, from internal tests, assigned to the tenth century. This work introduces Arthur as the Leader of War (“Dux belli”) in accordance with the Triads, and other ancient Welsh records, in which the federal sovereign is frequently termed — Catteyrn, or War-King,—and his monarchy — Catteyrnedd, or War Sovereignty. The same venerable author also describes him as the warlike Arthur, ( “ belliger Arthur”) and enumerates his twelve great battles. Several authors, under an impression that he succeeded to the paternal government, have considered Adras, Arthrwys, and Arthur, as different modifications of the same name ; a supposition, however, that will be found untenable upon mature inquiry.—Those who continue to deny his very exis- tence, would, apparently, require proofs, little short of ocular demonstration, to induce a change of opinion. To such, the arguments here presented may have little or no weight. Lady Charlotte Guest, who has honoured Wales with such excellent Translations and Illustrations of the Mabinogion, or Institutional Tales, can view Arthur only as the haloed Sovereign of Chivalry ; and (consigning the realities of his life to less ardent minds) she introduces him as such to her readers. See “Lady ok the fountain,” p. 85. 1 The Chronicle here breaks off abruptly, long before the reign of Iestyn, which the title mentions as the purposed extent. The defect is, doubtless, attributable to imperfection of MS. at some period or other of transcription. THE NAMES AND GENEALOGY OF THE KINGS OF GLAMORGAN, FROM MORGAN MWYNFAWR TO THE TIME OF IESTYN AB GWR- GAN; WITH THE NAMES OF THE ALIEN LORDS FROM IESTYN’S PERIOD TO THAT OF SIR WILLIAM HERBERT, LORD OF GLAMORGAN.1 I. Morgan Mwynfawr, was king of Glamorgan ;—and it was he who gave this name to that country.2 He was a good, merciful, valiant, profoundly wise, courteous, and humane king ;3 excelling all his contemporaries in gentleness and generosity. He 1 From Iolo Morganwg’s copy of Llywelyn Sion’s transcript, which was written, probably, about 1580. Sir Edward Mansel mentions Llywelyn Sion as “Llywelyn John of Langewydd.” See, also, Camb. Biog. p. 228. 2 Notwithstanding the claim laid in favour of Morgan ab Bleddyn, p. 336, it is borne out by satisfactory authorities, that Glamorgan (Gwlad-Forgan, or the country of Morgan) derived its name from Morgan Mwynfawr; for, until his time, this territory was known by the primitive appellation,—Essyllwg, or Siluria, according to the Roman modification of it;—but its limits at his accession appear to have been reduced. Gwent is a very ancient name for a considerable portion of the same country; still it never was an interchangeable term with Siluria, for the same principality; but rather implied a minor district, of far less extent in some directions; but entirely included in the other. The Roman station Venla Silurian, or Gwent of the Silures, (in distinction from other Gwents) not only retains both of these ancient names, but also shows the inclusion of the former district in the latter. Several writers have con- founded this prince with Morgan Hen, who reigned about three centuries and a half after him ; and, unaccountably, Mr. W. Owen (Dr. O. Pughe) has fallen into the same error, in his “ Cambrian Biography,” a work, generally, of great merit ; but, like all other first attempts in any branch of literature, it is erroneous in some respects, and deficient in others. The first number of a similar publication, by the Rev. R. Williams of Ch. Ch. Oxon. has just emanated from the press ; and, if we may anticipate the merit of the whole from this specimen, it will be a valuable acquisition. See notes to Morgan ab Adras, p. 354. 3 The excessive application of epithets, observable here and other places, is a feature that occasionally characterizes other cognate dialects of the primi- tive Celtic language. In the important works recently published by the Irish Archaeological Society, redundances of this sort frequently attract attention. established good and just laws and institutes for the welfare of his dominion ; and so greatly was he beloved in his country, that when he went out to war, all chose to accompany him rather than remain at home. He was invariably victorious over his enemies; and made a law that neither himself, nor any of his men, should exercise cruelty either to a vanquished foe, or any other living being ; and that no illegal deed should be perpetrated in tyranny, nor any law enacted from aversion or envy. All this caused such pervading love to be cherished throughout the land, that thence sprang the proverb,—“ The suavity of Glamorgan.” He estab- lished an ordinance that enjoined the appointment of twelve wise, erudite, pious, and merciful men, to determine all claims;1 the i The origin of Trial by Jury has given rise to much controversy, according to the varied views in which the ancient usages of different states have been considered. Sir Francis Palgrave, in his History of the English Commonwealth, maintains that, if not actually introduced by the Conqueror, it was derived from the Normans; but had this eminent author been aware of Morgan Mwynfawr’s juridical institution, and its adoption, not only by his descendants, but even by the alien lords who succeeded them by conquest, his unprejudiced mind would not have disregarded altogether the initiatory claim of Glamorgan to this vital principle of legal science. In Rees Meyriclc of Cottrel’s “ Morganiae Archaiographia ” (1578) the sub- stitution of Sir Robert Fitzhamon’s twelve knights for the previous juridical authorities, is noticed ; and also the partial restoration of ancient customs and usages, to allay the repugnance of the natives to the feudal system, attempted to be enforced on them. Sir Edward Mansel of Margam, but of Norman descent, and hence not liable here to national prejudices in favour of the old system, makes the following explicit observations on the subject, in his manu- script “Account of the Conquest of Glamorgan,” written in 1591. “ Before the lime of Robert Fitzhamon there was one Chief Lord of Gla- morgan whose were the high Royalties, and he assembled the other Lords every month to his Court where all matters of Justice were determined and finally settled, these Lords sat in Judgment on all matters of Law, with twelve Freeholders from every Lordship to give opinions after what came to their knowledge, and the Bishop of Llandafif sat in the high Court as a Coun- cellor of Conscience according to the Laws of God, this Court was formed they say by Morgan who was Prince of the Country after King Arthur in the manner of Christ and his twelve apostles, and this form of Law was kept by Sir Robert Fitzhamon according to the old usage of the Country, after the high Court was held, which lasted three days, the Courts of the twelve Lord- ships were held in turn, and from them an appeal might be made to the high Court of the Country, the Lord and his yeomen in the same form and manner as in the high Court. “After the winning of the Country by Sir Robert Fitzhamon, he took to him his twelve knights to supply the places in his Courts of the Lawful and king being their supreme counsellor. This act was called the Apos- tolical law ; because it is thus that Christ and his twelve apostles judge the world ; consequently, so should the king and his twelve wise-men judge the country in mercy and mildness ; that in this manner judgment, justice, and mercy, should be administered according to the nature and equity of the claim. He likewise ordained that the testimony of any one should be rejected in all matters whatever of church and state, who should conduct himself in an impiously haughty, ferocious, or cruel manner, to any living being ; whether overwhelmed by the sea; whereupon they 92. Tudnov. I became saints of Bangor Dunawd. 93. Senewyr, / 94. Saint Samson, of Bangor Illtyd, the son of Amwn Ddu, king of Graweg, in Armorica. He was also a bishop of that col- lege, and after that, of York; but subsequently of Armorica. He lies buried in Illtyd’s church.1 1 See page 364. The editors are indebted to Mr. Wakerr.an, of the Graig, Monmouthshire, for the following observations respecting St. Samson. “ The time when this person lived, or when he died, would not be worth the trouble of investigating, were it not for the assistance to be derived from it, in elucida- ting the history of our country, and fixing the era of other persons more in- timately connected with our own native land. Samson was grandson to Meyrig ab Tewdrig, prince of Gwent and Morganwg, first cousin of Morgan ab Athrwys; contemporary with and intimate friend of St. Teilo, and his brother-in-law, Budic, the Armorican prince. To enumerate the various dates assigned to this saint, by different authors, would only be a waste of time; the date of one event in his life, is, however, certain. That he was Bishop of Dole in 557,—for in that year he attended and subscribed the Acts of the second council of Paris,—the very year in which the plague, called the Yellow Death, broke out, which caused his friend Teilo to visit him. The year in which he went to Dole may be ascertained very nearly from a fact stated in the Liber Landavensis, page 302 ; That on his arrival in Armorica he found a foreigner, called Count Commotus, ruling the country, having slain the native prince, Jonas, or Jena, and imprisoned his son Judual. From 95. Saint Teyrnog, the son of Arwystli Gloff; whose church is in the vale of Clwyd. He was a saint of Bangor Dunawd. 96. Tydiaw, the son of Arwystli Gloff; his church is in Der- wen Cyveiliog. 97. Saint Tyvrydog, the son of Arwystli Gloff, who was a saint of Bardsey and Anglesey. 98. Marchell, the daughter of Arwystli Gloff. The mother of these children of Arwystli was Achanwedd, the daughter of Amlawdd Wledig. 99. Urien, the son of Cynvarch, the son of Meirchion Gûl, the son of Gorwst Ledlwm, the son of Cenau, the son of Coel Godebog; a saint of Bangor Cattwg, at Llancarvan. 100. Llywarch Hên, the son of Elidr Lydanwyn, the son of Meirchion Gûl, the son of Gorwst Ledlwm, the son of Cenau, the son of Coel Godebog. 101. Cynwyd Cynvvydion, the son of Cynvelyn, the son of Garthrwys, the son of Mor, the son of Ceneu, the son of Coel Go- debog, who was a saint of Bangor Cattwg. 102. Clydno Eiddyn, the son of Cynwyd Cynwydion, the son of Cynvelyn, ut supra. Gregory of Tours, a contemporary author, (who was born in 539, consecrated in 573, and died in 593 or 598,) we learn that this Commotus, or as he calls him, Conumur, was an officer of Childebert, the first king of Paris. In 546 Armorica, which at that time, like Britain, was divided into several petty kingdoms, was in a state of commotion, during which Canao, the fourth son of Rhiwal or Howel II, father of Jonas or Jena and two others, imprisoned Maelian the youngest. Childebert took advantage of these disturbances to invade the country, when Jena was slain by his lieutenant Conumur, and his son Judual sent prisoner to Paris. It must have been between 547 and 557 that Samson went to Dole; and if it is fixed in 550, it cannot be far out. From what is related in the life of St. Samson, it may be inferred that he was then a young man; he could not, however, be less than 25 years old, as he could not be ordained priest before 21, and he would not be consecrated immediately; three or four years is little enough to allow him for the exer- cise of his ministry before he was made a bishop ; this would place his birth in 525. He died, according to some accounts, at the age of 68, which would be in 592, the year in which Cressy places it. Alban Butler, indeed, says he died in 564 ; but this is evidently wrong. His grandfather, prince Meyrig, outlived the great plague, which lasted from 557 to 562, and made grants to Oudoceus the successor of Teilo, who could not in all probability have been consecrated before 570. If the death of Meyrig is placed in 575, Samson would then be 50; and as he could not well be less than 40 years younger than his grand- father, the latter would be 90. But if, according to Butler, Samson’s death is placed in 564, Meyrig must have lived to the patriarchal age of 120.” 103. Cynan Genir, the son of Cynwyd Cynwydion, the son of Cynvelyn, ut supra. 104. Cynvelyn Drwsgl, the son of Cynwyd Cynwydion, the son of Cynvelyn, ut supra. 105. Cadrod Calchvynydd, the son of Cynwyd Cynwydion, the son of Cynvelyn, ut supra. 106. Dynawd, ) Sons of Pabo Post Prydain ; and 107. Carwyd, > saints of Bangor Dunawd. 108. Sawyl Benuchel, J 109. Pabo Post Prydain, the son of Arthwys, the son of Mor, the son of Morydd, the son of Ceneu, the son of Coel Godebog. 110. Gwrgi, 'l Sons of Eliver Gosgorddvawr, the son of Arth- 111. Peredur. j rwys, the son of Mor, the son of Morydd the son of Ceneu, the son of Coel Godebog, saints of Bangor Illtyd ; and Peredur was principal there. 112. Gwenddolau, Sons of Ceidiaw, the son of Arthrwys, 113. Nudd, l the son of Myr, the son of Morydd, the son 114. Cov, I of Ceneu, the son of Coel Godebog; saints of Bangor Illtyd. 115. Rhydderch, the son of Tudwal, the son of Tudclud, the son of Cedig, the son of Dyvnwal Hên. 116. Mordav, the son of Serian, the son of Dyvnwal Hên. 117. Elffin, the son of Gwyddno, the son of Garboniawn, the son of Dyvnwal Hên, king of Gwent. He and the preceding two were saints of Bangor Illtyd. 118. Gavran, the son of Aeddan Vradog, the son of Dyvnwal Hên. 119. Elidr Mwynvawr, the son of Gorwst Briodawr, the son of Dyvnwal Hên. 120. Rhiallu, the son of Tudwalch Carnau, prince of Cornwall, by Dyvanwedd, the daughter of Amlawdd Wledig. 121. St. Bride, the Nun, the daughter of Dwpdagws, a saint of Ireland. Her church is Saint Bride’s Major, in Morganwg ; and she has other churches in Gwent-is-coed, [Nether-Gwent,] and Gwynllwg [Wentloog.] 122. Tanwg, the son of Ithel Plael, of Armorica, a saint of the Bangor of Bardsey, who came with Cadvan and Germanus, the son of Ridigius, to this Island. His church is in Ardudwy. 123. Nonn, the mother of St. David, and daughter of Gynyr of Caer Gawch, in Menevia; which Gynyr gave his possessions to God and St. David, so as to erect a church at Menevia; to which place St. David came from Caerlleon upon Usk, after the death of the Emperor Arthur; and thenceforth it became the metropolitan church of Wales. 124. Gynyr Gwent, of Caer Gawch, in Menevia, the father of Nonn the Blessed, the mother of St. David ; who gave his posses- sions to God and his saints for ever. 125. Nidan, the son of Gwrvyw, the son of Pasgen, the son of Cynvarch, the son of Meirchion, the son of Grwst, the son of Cenau, the son of Coel Godebog. 126. Meiryn, the son of Myrini, the son of Saithenin, of the plain of Gwyddno, whose church is in Wentloog. 127. Lloniawr, the son of Alan Vergam, the son of Emyr Lly- daw, who was of Bangor Illtud, but his church is in Ceredigion.1 128. Bodvyn, Ì The sons of Helig, the son of Glannog, of 129. Brothen, I the plain of Gwyddno, whose territory was 130. Ernin, j overwhelmed by the sea. They are saints in 131. Brenda, J Gwynedd, from the Bangor of Bardsey. 132. Gwynwn, the son of Helig, the son of Glannog, a saint of Ceredigion. 133. Edeyrn, the son of Vortigern, of Cattwg’s college; whose church is in Llanedeyrn, in Morganwg; and there, also, his college of three hundred saints. 134. Edern, the son of Nudd, the son of Beli, the son of Rhun, the son of Maelgwn Gwynedd. His church is in Anglesey. 135. Saint Gwrhir, servant of Teilo, in Bangor Cattwg. His church, Llysvaen, in Wentloog. 136. Saint Lupus, of Gaul, who has two churches in Morganwg. It was in the time of Vortigern that he came to Britain, with St. Germanus, the son of Ridigius. 137. Saint Isan, of Bangor Illtyd, whose church is Llanisan, in Wentloog. 138. Elvyw, the son of Dirdan, and Banhadlen, the daughter of Gynyr, of Caer Gawch. 139. Anev, the son of Cwm Cawlwyd, who was a hermit in Anglesey. 140. Beuno, the son of Hywgi, the son of Gwynlliw, the son of Glywys, the son of Tegid, the son of Cadell Deyrnllwg ; who was a saint of the chief college of Cattwg his uncle; he exercised ecclesias- 1 Llanllwni, in the Vale of Teivy, Caermarthenshire. tical supremacy in Gwynedd ; where his college was, i. e. Clynog Vawr, in Arvon. 141. Saint Anna, the daughter of Uthyr Bendragon, and mother of Gynyr, of Caer Gawch. After which she became the wife of Amwn Ddu, king of Graweg, in Armorica, and also of Bangor Illtyd, by whom she had a son, called Saint Samson, of Illtyd’s college. 142. Dogvael, the son of Ithel Hael, the son of Cedig, the son of Ceredig, the son of Cunedda Wledig ; whose church is in Dy- ved. And he was also a saint of the college of Cattwg, at Llan- carvan. 143. Saint Mabon, the son of Enllech, the son of Hydwn, whose church is Llanvabon, in Morganwg. He was brother of Teilo. He had another church, Rhivvvabon, in Maelor. 144. Saint Tyvodwg, who came to this Island with Germanus and Cadvan. He has churches in Morganwg; and one in Somersetshire. 145. Saint Tudwg, of Cennydd’s college, in Gower; whose church is in Morganwg. 146. Elldeyrn, the brother of Vortigern ; whose church is in Morganwg. 147. Cathan, the son of Cawrdav, the son of Caradoc Vreich- vras ; and his church is in Llangathan. 148. Cewydd, the son of Caw Cawlwyd; whose church is Llan- gewydd, in Morganwg. 149. Garrai, the son of Cewydd, the son of Caw Cawlwyd ; whose church is Llanarrai, in Morganwg. 150. Saint Gwrnerth, the brother of St. Llywelyn, of Trallwng. 151. Tudvyl, the daughter of Brychan Brycheiniog; whose church is Merthyr Tudvyl, where she was slain by the pagans. 152. Saint Sadwrn, whose churches are in Dyved and Anglesey. He was a saint of Asaph’s college, and a confessor there. 153. Saint Rhidian, of Cennydd’s college, in Gower. 154. Saint Brynach, whose churches are in the counties of Morganwg and Brecknock. 155. Saint Cyvelach, who became bishop of Llandafif,1 and was slain by the pagans. His church is Llangyfelach, in Gower; and he has another in Ewyas. 1 According to the Liber Landavensis, this Cyvelach must have been only a suffragan bishop in Llandaff. His name occurs in a List of the Bishops of Glamorgan, given as a note in that Work. 156. Saint Madoc, the son of Gildas y Coed Aur, who was of Cennydd’s college, and whose church is Llanmadoc, in Gower. 157. Saint Tathan, the chaplain of Ynyr Gwent ; one of whose churches is Llandathan, in Morganwg, and the other, Caerwent. 158. Saint Tewdrig, the son of Teithvallt, king of Morganwg; whose church is Merthyr Tewdrig, in Gwent-is-Coed, where he was slain by the pagans. 159. Tybiau, the daughter of Brychan Brycheiniog ; a saint in Ystrad Towy, where she was slain by the pagans. 160. Saint Ciwg, the son of Arawn, the son of Cynvarch; whose church is Llangiwg, in Gower. 161. Saint Collen, the son of Gwynnog, the son of Clydog, the son of Cawrdav, the son of Caradoc Vreichvras ; whose church is Llangollen, in Iâl. 162. Saint Cenwyn, whose church is in Ceredigion; he was a saint of Bangor Padarn. 163. Saint liar, who came to this Island with Cadvan ; and whose church is in Morganwg. 164. Saint Hywgi, the son of Glywys, the son of Tegid, the son Cadell Deyrnllwg; who gave his lands to God and Cattwg for ever, and then became a saint with Cattwg; his son was Saint Beuno. 165. Saint Tegwyn, who came to this Island with Cadvan, in the time of Vortigern ; who procured wise men and divines from Gaul, now called France, to renovate Christianity in this Island, in consequence of the decay and failure that had befallen the faith in Christ. 166. Arwystli Hen, an Italian,1 who came here with Bran, the son of Llyr Llediaith, as his priest. 167. Gwyndav Hên, of Armorica, the confessor of St. Germanus, the son of Ridigius; who came to this Island with the said Ger- manus, in the time of Vortigern. 168. Hevin, the son of Gwyndav Hên, of Armorica, the priest of Cadvan and his saints in the Bangor of Bardsey. 169. Arwystli Gloff, the son of King Saithenin, of the plain of Gwyddno, whose lands were overwhelmed by the sea. He was buried at the Bangor of Bardsey. 1 Supposed by many to be the Aristobulus, mentioned in the Epistle to the Romans xvi. 10. See Professor Rees’s Welsh Saints, page 8r. 170. Saint Cannau, the son of Gwyddliw,1 the son of Gwynlliw, the son of Glywys, the son of Tegyd, the son of Cadell Deyrnllwg; whose church is Llangannau, in Morganwg. 171. Saint Arthan ; whose church is in Gwynllwg. 172. Saint Cwyan, whose college was at Llangwyan [Llan- quian,] in Morganwg, where he was slain by pagan Saxons. 173. Saint Cyfyw, the son of Gwynlliw, the son of Glywys, the son of Tegyd, the son of Cadell Deyrnllwg. St. Cattwg’s registrar at his chief college. 174. Saint Cwyllog, the daughter of Caw Cawlwyd, of Twr Celyn, in Anglesey, where she had lands from Maelgwn Gwynedd; and he was driven from his dominion in Cwm Cawlwyd, by the Gwyddelian Piets. 175. Mygnach, the son of Mydno, of Caer Seon, registrar of the college of Cybi. He was a saint at Holyhead, in Anglesey, and afterwards Principal of that college. 176. St. Tegvan; his church is in Anglesey. He was confessor at Bangor Cybi [Holyhead.] 177. Arddun Benasgell, daughter of Pabo Post Prydain. She was the wife of Brochwel Ysgithrog, king of Pengwern Powys [Shrewsbury.] 178. Brychan Brycheiniog, the son of Enllech, the son of Hy- dwn, king of Ireland. The mother of Brychan was Marchell, the daughter of Tewdrig, the son of Teithvallt, the son of Teith- rin, the son of Nynniaw, king of Graweg and Garth Mattrin. 179. St. Samlet. His church is Cilvai in Gorwennydd. 180. Fili, the son of Cennydd, the son of Aur of Coed Aur. His church is in Rhos Fili, in Gower. 181. St. Maelog, the son of Caw Cawlwyd. He has a church in Anglesey, and in Ystrad Towy.2 3 182. St. Egwad, the son of Cynddilic, the son of Cennydd, the son of Aur of Coed Aur. His church is in Ystrad Towy. 183. Aurdeyrn, the son of Gwrtheyrn Gwrtheneu [Vortigern.] His church is in Morganwg. 1 Gwyddlyw, or Guodloiu, was a suffragan bishop in the diocese of Llan- daff. 2 Llanvaelog, in Anglesey; Llandyvaelog, in Caermarthenshire; and two others of the same name in Breconshire, are dedicated to St. Maelog. 3 T THE THREE HOLY FAMILIES OF THE ISLAND OF BRITAIN. I. The family of Caw of North Britain, Lord of Cwm Cawlwyd, who was driven from his country, by the Gwyddelian Piets, and came to Wales, and with him his sons. And Arthur and Mael- gwn Gwynedd gave them lands; and the greater number of his sons and daughters became Saints in the Bangors,1 which were in those times, that is to say, those of Illtyd, Cattwg, Dunawd, Deiniol, and Padarn, and that of Cadvan, in Bardsey. THE CHILDREN OF CAW. I, Peiro; 2, Gallgof; 3, Eugrad; 4, Cennydd; 5, Aneurin; 6, Caffo; 7, Dirinic; 8, Cewydd; 9, Maelog; 10, Gwrddyly; 11, Cilydd; 12, Huail; 13, Eigrawn; 14, Cyhelyn the Bard; 15, Cyngar; 16, Samson; 17, Canna, daughter of Caw. The father of these, namely, Caw of North Britain, was driven from his country by the Gwyddelian Piets, and he was lord of Cawlwyd. And he and his children came to Wales; some to Ar- thur, and he gave them lands; and some of them became saints in the college of Illtyd, and in that of Teilo, and of Cattwg; others went to Maelgwn Gwynedd, and he gave them lands in Anglesey, namely Twr Celyn, after which he was called Caw of Twr Celyn. 1 The Welsh word “ Bangor,” when applied to any particular establish- ment, signifies a “high Choir, or chief College or University,” and has in most instances, been left untranslated in this work. The term “Côr,” from which Bangor is formed, has likewise been rendered “ college.” These primitive insti- tutions were at once the seats of learning and instruction, and the centres from which the Christian religion extended over the country. Of their internal arrangements and regulations, but little is known, excepting what may be gleaned from the Welsh Triads, and the Legendary Lives of the British Saints. Choral service, or chaunting, seems to have formed a part of the religious exercises of these communities. The numbers that flocked to the Bangors and colleges for instruction were very great. It is asserted that St. Dubricius had about two thousand pupils at his establishment, at Henllan on the Wye; Bangor Illtyd contained two thousand four hundred members; and Bangor Vawr in Maelor had two thousand one hundred, divided into seven different classes, under their respective superintendents. II. The second Family of Saints of the Island of Britain, the Family of Cunedda Wledig. And thus are they arranged as saints of the lineage of Cunedda Wledig. 1. Saint David, the son of Sandde, the son of Cedig, the son of Ceredig, the son of Cunedda Wledig ; the mother of David was Nonn the Blessed, the daughter of Gynyr of Caer Gawch, in Menevia, who is a saint in her two churches, one of which is in Gower, and the other Kidwely. 2. Teilo, the son of Enllech, the son of Hydwn, who was a king in Ireland, the son of Ceredig, the son of Cunedda Wledig. 3. Edern, the son of Beli, the son of Rhun, the son of Maelgwn, the son of Caswallawn Lawhir, the son of Einion Yrth, the son of Cunedda Wledig. 4. Meirion, the son of Einion Yrth, the son of Cunedda Wledig. 5. Cadwalader the Blessed, the son of Cadwallawn, the son of Cadvan, the son of Iago, the son of Beli, the son of Rhun, the son of Maelgwn, the son of Caswallawn Eawhir, the son of Einion Yrth, the son of Cunedda Wledig. 6. Dogvael, the son of Ithel, the son of Ceredig, the son of Cunedda Wledig. 7. Pedrwn, the son of Corwn, the son of Ceredig, the son of Cunedda Wledig. 8. Tyssul, the son of Corwn, the son of Ceredig, the son of Cunedda Wledig. 9. Carannog, the son of Corwn, the son of Ceredig, the son of Cunedda Wledig. 10. Cynvelyn, the son of Bleiddyd, the son of Meirion, the son of Tybiawn, the son of Cunedda Wledig. 11. Cyndeyrn [Kentigern,] the son of Cyngar, the son of Gar- thwg, the son of Ceredig, the son of Cunedda Wledig. 12. Cyngar, the son of Garthwg, the son of Ceredig, the son of Cunedda Wledig. 13. Avan Buallt, the son of Ceredig, the son of Cunedda Wledig; and Tegvedd, the daughter of Tegid, the son of Cadell, Deyrnllwg, was his mother. 14. Gwynlliw, the son of Cyngar, the son of Garthwg, the son of Ceredig, the son of Cunedda Wledig. 15. Eurgain, the daughter of Maelgwn Gwynedd, the son of Caswallawn Lawhir, the son of Einion Yrth, the son of Cunedda Wledig. And others besides these, of the race of Cunedda Wledig III. The third Family of Saints of the Island of Britain, is that of Brychan Brycheiniog. Enllcch Goronog [the crown-wearing,] was a king of Ireland, and he married Marchell, the daughter of Tewdrig, called in some books Tewdwr the Great; and the son of that Enllech was Brychan, who obtained his mother’s territory, namely, Garth Mattrin, now called Brycheiniog [Brecknock;] and then Garth Mattrin ceased to belong to Morganwg, whereas prior to that it was called “ Garth Mattrin in Morganwg.” Brychan of Brycheiniog married three wives, namely:— I. Prawst; 2. Rhybrawst; 3. Eurbrawst; and their children became saints of the Island of Britain, on which account the race of Brychan Brycheiniog is called one of the three Holy Families of the Island of Britain ; and these are their names :— THE SONS. 1. Cynog, 9. Rhain, l7- Mathaearn, 2. Cyvlewyr, 10. Pascen, 18. Gerwin, 3. Dingad, 11. Cynbryd, 19. Pabiali, 4. Arthen, 12. Cynvan, 20. Cynin, 5. C 1ydawe, 13. Nefei, 21. Dyvric, 6. Rhawin, 14. Doewan, 22. Hychan, 7. Cledwyn, 15. Dyvnan, 23- Llechau, 8. Rhun, 16. Cadoc, 24. Nevydd. THE DAUGHTERS. 1. Mechell, 10. Eleri, 19. Gwawrddydd, 2. Lleian, ii. Eluned, 20. Tybiau, 3. Hawystl, 12. Gwrgon, 21. Clydei, 4. Dwynwen, 13. Envael, 22. Tudvyl, 5. Candrych, 14. Rhiengar, 23- Tydieu, 6. Gwenddydd, 15. Goleuddydd, 24. Tanglwst, 7. Gwladus, 16. Ceinwen, 25. Arianwen, 8. Nevyn, 17. Gwên, 26. Corth. 9. Gwawr, 18. Cenethlon, Besides these Holy Families of the Island of Britain, there is also that of Emyr Llydaw, which came to the Island of Britain, with Cadvan, and St. Germanus the son of Ridigius, to renovate the Christian faith, and they established their college in the Island of Bardsey: they were as follows. 1. St. Cadvan, the son Eneas Ledewig of Armorica, whose mother was Gwen Teirbron, the daughter of Emyr Llydaw. 2. Padarn [St. Paternus,] the son of Pedredin, the son of Emyr Llydaw, and the cousin of Cadvan. 3. Tydecho, the son of Amwn Ddu, the son of Emyr Llydaw, and the cousin of Cadvan. 4. Trinio, the son of Divwg, the son of Emyr Llydaw, and the cousin of Cadvan. 5. Maelryd, the son of Gwyddno, the son of Emyr Llydaw, and the cousin of Cadvan. 6. Henvyn, the son of Gwyndav Hên [the aged,] of Armorica, which Gwyndav was cousin to Emyr Llydaw, and his son Hev- nyn was confessor to Cadvan, in Bardsey. 7. Cynan, who came with Cadvan to this Island. He was Cadvan’s chancellor in the Bangor of Bardsey. 8. Dochdwy, came with Cadvan to this island, and was in Bardsey, and afterwards was a bishop in the church of Teilo, in Llandaff, whilst Teilo was in Bardsey superintending the college, after the death of Cadvan. 9. Mael, \ These were kinsmen of Cadvan, descended 18. Llechid, daughter of Ithel Hael of Armorica, and sister of Tegai and Trillo, who came as a saint to this Island with Cadvan and her brothers. 19. Baglan, the son of Ithel Hael, who came as a saint with Cadvan to Bardsey. 20. Canna, the daughter of Tewdwr, the son of Emyr Llydaw, and mother of Elian Geimiad, 21. Flewin, ) The Sons of Ithel Hael of Armorica, saints of 22. Gredivael, [ the college of the White House on the Tâv, in Dyved, where they were with Pawl,1 a saint of the college of Illtyd, establishing a Bangor. 10. Ethrias, I from Emyr Llydaw, and came with Cadvan 11. Tanwg, I to this Island, and are saints in Bardsey, 12. Sulien, V and their Churches are in North Wales, 13. Tegwyn, where they lived in great piety and holiness 14. Llewin, of life. 15. Llynab, / 1 Pawl Hen, or Paulinus, who was the first Principal of the Bangor of Tŷ Gwyn ar Dâv, in Caermarthenshire. He is stated in the MS. of Mr. Cobb of 23. Dervael, ^ The sons of Howel, the son of Emyr Llydaw, 24. Bwywael, j saints in the Bangor of Bardsey. 25. Lloniaw Llawhir, the son of Alan Firgain, the son of Emyr Llydaw, a saint of Bangor Cadvan. 26. Gwen Teirbron, the daughter of Emyr Llydaw, the mother of Cadvan of Bardsey. And these saints came with Cadvan to Bardsey, and with them were many other saints of the race of the Cymry, where they went after the destruction of Bangor Vawr in Maelor by the Saxon Pagans; and from the other colleges went numbers of others to the Bangor of Cadvan in Bardsey. The following saints are of the race of Macsen Wledig [Maximus,] king of the Island of Britain and Emperor of Rome. 1. Owain Vinddu, \ The sons of Macsen Wledig, king of the 2. Ednyved, I of the Island of Britain and Emperor 3. Peblig, I of Rome, by Elen Lueddawc, the 4. Cystennyn, ) daughter of Eudav,1 the son of Cara- doc [Caractacus,] the son of Brân, the son of Llyr Llediaith. 5. Nudd Hael, the son of Senyllt, the son of Cedig, the son of Dyvnwal Hên [the aged,] the son of Ednyved, the son of Macsen Wledig. 6. Dingad, the son of Nudd Hael, the son of Senyllt, the son of Cedig, the son of Dyvnwal Hên, the son of Ednyved, the son of Macsen Wledig. His wife was Trevrian, the daughter of Llewin Llueddawc of Dinas Eiddin [Edinburgh] in the North. 7. Llidnerth, the son of Nudd, nt supra. 8. Baglan, the son of Dingad, the son of Nudd Hael, 9. Lleuddad, the son of Dingad, the son of Nudd Hael. 10. Gwytherin the son of Dingad, the son of Nudd Hael. 11. Tegwyn, the son of Dingad, the son of Nudd Hael. 12. Tevriog, the son of Dingad, the son of Nudd Hael. 13. Eleri, the daughter of Dingad, the son of Nudd Hael. They were saints of the college of Cattwg, and went with St. Dubricius, to Bangor Cadvan in Bardsey. 14. Melangell, the daughter of Cyvwlch Addwyn, the son of Cardiff, given in this work, to be a son of Meyric, the son of Tewdrig ; but is generally supposed to have been a native of North Britain. 1 Some generations are here omitted. See Professor Rees’s “Welsh Saints,” page 93. Tydwal, the son of Ceredig, the son of Ednyved, the son of Mac- sen Wledig. And this is what is known concerning the saints of the race of Macsen Wledig, some of them of the college of Germanus, and that of Illtyd, and the younger of them saints in the Bangor of Bardsey. Seiriol, the son Owen Danwyn, the son of Einion Yrth, the son of Cunedda Wledig, established Bangor Seiriol in Penmon. St. Beuno, the "son of Hywgi, the son of Gwynlliw, formed the Bangor of Clynog, which was great in learning and science. St. Cadvan of Armorica, and St. David, established the Bangor of Bardsey, and the greatest number of saints was in that. Deiniol, the son of Dunawd, the son of Pabo Post Prydain, established the Bangor of Maelor, on the banks of the Dee, which was the most flourishing of all the Bangors, before it was destroyed by the pagan Saxons in the battle of the Orchard of Bangor. St. Cybi,1 who established Bangor Cybi [Holyhead,] in Angle- sey, from whence it was removed by St. Elvod, to Arllechwedd, where he became Archbishop. Bangor Illtyd, was established by St. Illtyd, the son of Bi- canus, nephew, sister’s son to Emyr Llydaw, and St. Germanus, the son of Ridigius. Bangor Cattwg, was established by St. Dubricius and St. Germanus, and there St. Dubricius was confessor to St. Germanus. Bangor Teilo, was established by St. Dubricius and Teilo, in Llandaff. Bangor Padarn, was established by Padarn [St. Paternus,] of the college of Illtyd, and St. David, where Padarn became a celebrated Archbishop.2 The Bangor of Mynyw [Menevia, i. e. St. David’s] was formed by St. David, and Gynyr of Caer Gawch, to which place it was re- moved from Caerlleon upon Usk, where it had been established by the Emperor Theodosius. The Bangor of the White House on the Tâv, was established by 1 The life of St. Cybi, from an ancient MSS. in the British Museum, will appear in the Volume of the Lives of the British Saints, now in preparation for the press, by the Rev. W. J. Rees, M.A. F.S.A. "The Life of St. Padarn [Paternus,] from an ancient MS., will also appear in the above Volume. in order to confer baptism on such of the race of the Cymry as sought the Christian faith. And Pope Eleutherius sent to him as bishops, Elvan, Medwy, Dyvan, and F'agan.1 Saint Fagan was bishop in Llansanfagan,2 and there is his church. Saint Dyvan was bishop in Merthyr Dyvan, where he was slain by the Pagans, and there is his church. Saint Medwy was bishop in Llanvedwy, where his church is. Saint Elvan was bishop in Glastonbury, where his church and college are. Saint Tudwal, the son of Corinwr, the son of Cadvan, the son of Cynan, the son of Eudav, the son of Caradoc, the son of Brân, the son of Llyr Llediaith, was saint and bishop. Ivor, the son of Tudwal, the son of Corinwr, ut supra, was saint and bishop. Cadvrawd Bishop, the son of Cadvan, the son of Cynan, the son of Eudav, the son of Caradoc, the son of Brân, a saint of the Island of Britain. Gwrmael, the son of Cadvrawd, the son of Saint Cadvan, the son of Cynan, ut supra, Cadgyvarch, saint and bishop, brother of Gwrmael, the son of Cadvrawd. Rhystyd Hên [Restitutus,] bishop of Caerlleon on Usk, of the race of Brân, the son of Llyr Llediaith. Saint Cloffan, of the race of Brân, the son of Llyr, was a bishop in the time of Cystennyn Vendigaid [Constantine the Blessed.] Mabon Wynn, called Mabon Hên, a saint of the race of Brân, the son of Llyr ; his church is in Llanvabon. Geraint, the son of Erbin, the son of Cystennyn Goronog,3 Lord of Gereinwg, and his church is in Caerfawydd.4 1 These seem to have been congregational bishops, before the establishment of regular dioceses, 2 St. Fagan’s, near Cardiff, Glamorganshire. 3 This should be Cystennyn Gorneu, the son of Cynvor, the son of Tudwal Mwynvawr, the son of Cadvan, the son of Cynan Meiriadoc. Cystennyn Goronog was the son of Cador, and the successor of king Arthur. 4 Geraint, the son of Erbin, although said to be the founder of a church at Caerfawydd (Hereford,) does not appear to have merited a place amongst the saints of Britain, for he occupies a distinguished position amongst the heroes of Welsh Romance, where he is celebrated as a warrior. See the Mabinogion, by Lady Charlotte Guest. Selev, Sons of Geraint, the son of Erbin, were saints Iestyn in the college of St. Germanus in Cyngar, Llancarvan. Caw Cawlwyd , Cyngar, the son of Geraint, the son of Erbin, of the college of St, Germanus, established a college in Llangenys, called Llan Docheu Vawr, which was destroyed by the pagan Saxons ; and St. Docheu, founded a college in its stead, called Bangor Docheu. Selev, the son of Geraint, a saint in the college of Germanus. Iestyn, the son of Geraint, the son of Erbin, a saint of the college of Germanus, established a church in Anglesey, to which his name was given. Caw, the son of Geraint, lord of Cwm Cawlwyd, in North Britain, was driven from his country by the Gwyddelian Piets, and he came to Wales, where he and his sons had lands of the Emperor Arthur, and of Maelgwn Gwynedd, in Anglesey, namely in that Island, Twrcelyn ; and he was also called Caw of North Britain, and Caw of Cawlwyd. Here are the names of the sons of Caw of Cawlwyd. 1. St. Peirio of the college of Illtyd, where he became Principal, and his church is in Anglesey. 2. St. Gallgov of Illtyd’s college, he has a church in Anglesey. 3. Eigrad of Illtyd’s college. 4. St. Cennydd of Illtyd’s college. 5. Aneurin of Coed Aur, a saint of Cattwg’s college. 6. Cyhelyn, the bard, of Cattwg’s college. 7. Samson, a saint and bishop of Illtyd’s college. His church is that of York. 8. Cafo, a saint of Cyngar’s college. His church is in Anglesey. 9. St. Dirinic, the son of Caw. His church is in York, where he was slain by the Pagan Saxons. 10. Cewydd, the son of Caw, a saint of Cattwg’s college. His church is Llangewydd. 11. Cyngar, the son of Caw, of Illtyd’s college. 12. Cilydd, the son of Caw. His church is in Dyved. 13. Gwrddyly, the son of Caw. His church is in Caerlleon on Usk. 14. Maelog, the son of Caw, a saint of Cattwg’s college. His church is in Anglesey. 15. Huail, the son of Caw, of Cattwg’s college. His church is in Ewyas. “1 - , . 516 THE BRITISH SAINTS. 16. Eigrawn, the son of Caw. His church is in Cornwall. 17. St. Caian, the son of Caw. His church is in Powys, another in Anglesey. 18. Cannau, the daughter of Caw, \ * 19. Gwenabwy, the daughter of Caw, / Their churches are in 20. Peillan, the daughter of Caw, f Anglesey. 21. Cywyllog, the daughter of Caw, j The children of Caw were saints in the colleges of St. Germanus, Illtyd, and Cattwg, and some of them became Principals, and es- tablished churches and colleges in other countries. The sons of St. Gildas, the son of Caw, called Euryn of Coed Aur. 1. Nwython, \ 2. Dolgan, / They were saints in the college of Illtyd, and 3. Cennydd, f in that of Cattwg, their kinsman. 4. Gwynno, ’ The church of Gwynno is Llanwynno. Cennydd established a church and college in Llangenydd, in Gower, and another college in Senghenydd [Caerphilly,] that was destroyed by the pagans, and the present castle is on its site. Their churches are in North Wales. St. Cybi, the son of Selev, the son of Geraint, the son of Erbin, was in the college of St. Germanus, and went to that of Bardsey; and afterwards he became a bishop in Anglesey, in the place called Caergybi [Holyhead,] where he established a college, and in that the Archbishop of Gwynedd resided, until St. Elvod removed the site and went to Bangor Vawr, in Uwch Conwy. Here are others said to be of the family of Brân, the son of Llyr Llediaith ; namely Iestyn, the son of Cadell, the son of Cad- van, the son of Cynan, the son of Eudav, the son of Caradoc, the son of Brân, the son of Llyr Llediaith. St. Dyvan, a man from Rome, the son of Alcwn Avlerw, the son of Yspwyth, the son of Manawyddan, the son of Llyr Lled- iaith ; and he was sent as a bishop to Wales, by Pope Eleutherius, and he was slain by the pagans in Merthyr Dyvan, where he was bishop. Eldad,1 a bishop of Illtyd’s college, the son of Arth, the son of 1 There is a mistake here, or else in what is said respecting Eldad in another place. See onwards under Cadell Deyrnllwg.—I. Morg. Nwython, and Dolgan, Arthwg Vrych [the freckled,] the son of Cystennyn Goronog, the son of Cynvor, the son of Tudwal Mwynvawr, the son of Cadan, the son of Cynan, the son of Eudav, the son of Caradoc, the son of Brân, the son of Llyr Llediaith. Marchell, the daughter of Tewdrig, the son of Teithvall, king of Morganwg, mother of Brychan Brycheiniog. Tegwen, the daughter of Tewdrig, the son of Teithvall, was wife of Gallgu Rieddoc, the father of Elian Ceimiad. Uvelwyn,1 the son of Cennydd, the son of Aneurin y Coed Aur, was bishop in Llandaff, and had a church in Morganwg; and this is the manner in which his descent is traced from Brân, the son of Llyr Llediaith, namely, St. Uvelwyn, the son of Cenydd, the son of Euryn Coed Aur, the son of Caw of Cawlwyd, the son of Geraint, the son of Erbin, the son of Cystenyn Goronog, the son of Tudwal Mwynvawr, the son of Cadvan, the son of Cynan, the son of Eudav, the son of Caradoc [Caractacus,] the son of Brân the Blessed, the son of Llyr Llediaith. This is the manner in which Brychan Brycheiniog is descended from Brân, the son of ap Llyr Llediaith. Marchell, the daughter of Tewdrig, was the wife of Anllech Goronog, who was king of Ireland, and their son was called Bry- chan, and he had in right of his mother the territory of Garth Mathrin, which he called after his own name Brycheiniog, and this is his pedigree. Brychan Brycheiniog, the son of Marchell, the daughter of Tewdrig Fendigaid, king of Morganwg, and Gwent, and Garth Mathrin, the son of Teithvall, the son of Teithrin, the son of Nyn- niaw, the son of Eurben, the son of Edric, the son of Casnar Draig Gwent [the Dragon of Gwent,] the son of Ceiriawn Draig Gwent, the son of Maran Wledig, the son of Meirchion, the son of Gwrgan Vrych [the freckled,] the son of Arthvael, the son of Ein- ydd, the son of Gwrddyv, the son of Gorddwvn, the son of Gorwg, the son of Meirchion Vawdvilwr, the son of Owen, the son of Cyllin, the son of Caradoc, the son of Brân, the son of Llyr Llediaith. i From some grants recorded in the Liber Landavensis, it would appear that Uvelwyn was contemporary with St. Oudoceus, and that he was a suffragan bishop, in the district of Erging. The three wives of Brychan Brycheiniog, were Prosori, and Eurbrawst, and Rhybrawst; and by those wives he had the follow- ing children, namely:— 1. Cynog the Martyr, who was slain by the pagan Saxons, and his church is in Merthyr Cynog. 2. Cyvlewyr the Martyr, who was slain by the pagan Saxons in Ceredigion, where he lies buried. 3. Dingad, lord of Gwent uwch Coed (Over Went,) where his church is. 4. Arthen, his church was in Gwynllwg, and was demolished by the pagan Saxons. 5. St. Clydoc. His church is in Ewyas, where he was slain by the pagan Saxons. 6. St. Rhawin, who was slain on Pont Rhun, in Merthyr Tydvil. 7. Cledwyn, the son of Brychan, king of Ceredigion and Dyved. 8. Rhun, the son of Brychan, who was slain by the pagan Sax- ons, at Pont Rhun, where he defended the bridge against them. 9. Rhaint, slain by the pagan Saxons. 10. Pascen, who became a bishop in Spain. 11. Cynbryd, who was slain by the pagan Saxons, at Bwlch Cynbryd, [the pass of Cynbryd.] 12. Cynvran. His church is in Llysvan. It was demolished by the pagan Saxons. 13. Nefei, the son of Brychan, who is a saint in Spain, from whence his mother sprang, who was Prosori, Brychan’s third wife. 14. Pabiali, own brother to Nefei. He is a saint in Spain. 15. Dogwan, who was slain by the pagan Saxons in Merthyr Dogwan, in Dyved, where his church is. 16. Dyvan. His church is in Anglesey. He lies buried in Ireland. 17. Cadoc. His church is in Llangadog, in Ystrad Towy [the Vale of Towy,] and he was made a bishop by Dyvrig, his brother, and went to France, where he lies buried. 18. Mathaearn, the son of Brychan. He lies buried in Ceredi- gion. 19. Gerwyn. He was slain in Ynys Gerwyn. His church is in Cornwall. 20. Cynin. His church is in Dyved, where he was a bishop. 21. Dyvrig, the son of Brychan, was confessor to Germa- nus, the son of Ridigius, and was principal of his college in Llan- carvan, and afterwards Archbishop of Llandaff, and St. Cattwg, the son of Gwynlliw, was appointed in his stead in Llancarvan, His mother was Eurbrawst, the daughter of Meyrig, the son of Tewdrig, king of Morganwg.1 22. Hychan, the son of Brychan. His church is in the Vale of Clwyd. 23. St. Llecheu, the son of Brychan. His church is Llan- llecheu in Ewyas. 24. St. Nevydd, the son of Brychan. His church is Llan- nevydd in the uplands of Rhyvoniog,2 and afterwards he was a bishop in the North [i. e. North Britain,] where he was slain by the pagan Saxons and the Piets. 25. St. Cai, the son of Brychan. His church is in Abercai, where it was demolished by the Danes. The sons of Brychan were saints in the colleges of St. Germa- nus and Illtyd; and afterwards they formed a college with St. Dubricius, bishop, in the Weeg upon the Wye.3 Here are the names of Brychan Brycheiniog’s daughters. 1. Mechell. She was the first wife of Gynyr of Caer Gawch, and mother of Nonn the Blessed, mother of St. David. 2. Lleian, wife of Gavran, the son of Aeddan Vradoc, the son of Dyvnwal Hên, the son of Ednyved, the son of Macsen Wledig. 3. Hawystl. Her church is Llan Hawystl, in Gloucester. 4. Dwynwen. Her church is in Anglesey, and another in Ceredigion. 5. Ceindrych. Her church is in Caer Golawn. 6. Gwenddydd. Her church is in Towyn in the Cantrev. 1 A different account of the parentage of St. Dubricius is given in the Li- ber Landavensis, where it is stated that he was the son of Eurddyl, a daughter of Pepiau, the son of Erb, a regulus of the district of Erging. His father’s name, however, is not there mentioned. From the similarity of the names, Pepiau, Papai, and Pabiali, it has been conjectured that the above Pepiau, and Pabiali or Papai, the son of Brychan, were the same person, which would make St. Dubricius to be a great-grandson of Brychan; but would place rather too great a distance between the respective eras. Whatever relationship, if any, that Dubricius bore to Brychan, it is clear that his mother could not have been the daughter of Meyrig, the son of Tewdrig; as it can be satisfac- torily proved that Meyrig died in 575, at the age of 90, and that St. Dubri- cius was born in 475, consecrated bishop in 505, and died in 560, aged 85 years. 2 In North Wales. 3 Hentland, or Henllan Dyvrig, on the Wye, in Herefordshire. 7. Gwladys, wife of Gwynlliw, the son of Glywys, the son of Tegid, and mother of St. Cattwg of the college of St. Germanus. 8. Nevyn, who had been the wife of Cynvarch, the son of Meirchion Gûl, the son of Gorwst Ledlwm, the son of Cenau, the son of Coel Godebog, and mother of Urien, the son of Cyn- varch, called Urien Rheged, king of Rheged, which is Gower, Kidwely, Carnwyllion, Cantrev Bychan, and Is Cennen. 9. Gwawr, the daughter of Brychan, was wife of Elidir Lydan- wyn, and mother of Llywarch Hên, a knight of the Round Table, in Arthur’s palace, in Caerlleon upon Usk. 10. Eleri, who was wife to Ceredig, the son of Cunedda Wled- ig, and mother of Sandde, the son of Ceredig, the father of St. David of Menevia. 11. Eluned, the daughter of Brychan. In Mold, in Ystrad Alun. 12. Gwrgon, the wife of Cadrod Calchvynydd, lord of Calch- vynydd, which is Dunstable, in England. 13. Envail. Her church is in Merthyr Envail, where she was slain by the pagan Saxons. 14. Rhiengan. Her church is in Maelienydd,1 (Rhiengar in another book.) 15. Goleuddydd. Her church is in Llanysgin, in Gwent. 16 Ceinwen. She has a church in Anglesey. 17. Cenedlon. In Mynydd y Cymmod.2 18. Gwen, the daughter of Brychan. Her church is in Tal- garth,3 where she was slain by the pagan Saxons. 19. Gwawrddydd, wife of Cadell Deyrnllwg, and mother of St. Cyngen, the son of Cadell Deyrnllwg. 20. Tybie. Her church is Llandybie in Ystrad Towy. 21. Clydai. Her church is in Emlyn. 22. Tudvyl. She is a saint in Merthyr Tudvyl in Glamorgan- shire, where she was slain by the pagan Saxons, while she was there holding intercourse with her father who was an aged man, and her brothers there with her visiting her father, when the pagan Saxons and Gwyddelian Piets rushed upon the place, and Rhun Dremrudd, the son of Brychan, was there slain; and Nevydd, the 1 In Radnorshire. 2 “It does not appear where this mountain is situated, but from the associ- ation of Cenedlon, Cymorth, and their sister Clydai, it may be looked for in the neighbourhood of Newcastle Emlyn.”—Rees’s Welsh Saints. a In Breconshire. The name in Ecton is spelt Gwendeline ; doubtless, originally, Gwenddolen. son of Rhun, who was a beardless lad, being roused by seeing his father slain, collected men to him and routed his enemies. Tudvyl, the daughter of Brychan, was the wife of Cynghen, the son of Ca- dell Deyrnllwg, and mother of Brochwel Ysgithrog. 23. Tydeu. She is a saint in Ogwr chapel. 24. Tanglwst, the wife of Gwynnog, the son of Cadell, the son of Cawrdav, the son of Caradoc Vreichvras. 25. Arianwen, the daughter of Brychan, wife of Iorwerth Hir- vlawdd, the son of Tegonwy, the son of Teon, the son of Gwineu da i Vreuddwyd, of the lineage of Beli Mawr; king of the Island of Britain. 26. Corth, the daughter of Brychan; it is not known where her church is. She was the wife of Brynach Wyddel [the Gwydd- elian ;] these are her children ; namely:— 1. Gerwyn, the son of Brynach Wyddel, and Corth the daughter of Brychan Brycheiniog. 2. Mwynen, The daughters of Brynach Wyddel and Corth, 3. Gwenan, r the daughter of Brychan. 4. Gwenlliw, ) Brynach Wyddel came with Brychan to this Island, and was his confessor. Saint Dubricius’s college at Weeg on the Wye was endowed by Brychan Brycheiniog. Saint Nevydd, the son of Rhun Dremrudd, the son of Brychan Brycheiniog. Nevydd, the son of Nevydd ail, the son of Rhun Dremrudd. Tewdwr Brycheiniog, the son of Nevydd, the son of Nevydd ail, the son of Rhun Dremrudd, the son of Brychan Brycheiniog. Andras, the son of Rhun Dremrudd, the son of Brychan; his church is Llanandras, in the diocese of Teilo, of Llandaff. And this is what is known of those of the lineage of Brychan Bry- cheiniog, who were saints. Here now follows an account of the lineage of Cunedda Wledig, which is that of Coel Godebog. Cunedda Wledig, the son of Edeyrn, the son of Padarn Beisrudd, the son of Tegid, the son of Iago, the son of Genedoc, the son of Cain, the son of Gwrgain, the son of Doli, the son of Gwrddoli, the son of Dwvn, the son of Gorddwvn, the son of Enwerydd, the son of Onwedd, the son of Dwywc, the son of Rhychwain, the son of Owain, the son of Avallech, the son of Avlech, the son of Lludd, the son of Beli Mawr, emperor of the Island of Britain. The 3 x mother of Cunedda Wledig was Gwawl, the daughter of Coel Godebog. Cunedda Wledig sent sons to Gwynedd against the Gwyddel- ians which came with Serigi the Gwyddelian to Anglesey, and other places, and had taken the greatest portion of that country from the inhabitants where there were no princes over them; and the sons of Cunedda led the Cymry and expelled the Gwyddelians from the country, and slew them, making prisoners of such as had their lives spared; then the men of Gwynedd gave those princes possession of the lands which they had won ; namely :— Tybiawn, the son of Cunedda Wledig, won the Cantref, routing the Gwyddelians, and in that battle he was slain, and the nobles of the country conferred the sovereignty on Meirion his son, and he was called Meirion of Meirionydd. Arwystl, the son of Cunedda Wledig, won a district which was given him, which he called after his own name, and he himself is called Arwystl of Arwystli. Ceredig, the son of Cunedda Wledig, expelled the foreigners from the Cantref of Tyno Coch, and received it as an inheritance, and called it Ceredigion, after his own name, and he himself is called Ceredig of Ceredigion. Dunawd, the son of Cunedda Wledig, delivered the commot of Ardudwy, in Eivionydd, and received it as a possession, and called it Dinodyng, after his own name, and he is called Dunawd Dinodyng. Edeyrn, the son of Cunedda Wledig, delivered the country which he called Edeyrnion, from his own name, of which he received possession, and he is called Edeyrn of Edeyrnion. Mael, the son of Cunedda Wledig, had Maelienydd, which he named after his own name, and he is called Mael of Maelienydd, in remembrance of his act in delivering that country. Dogvael, the son of Cunedda Wledig, had the country called after him Dogveilyng, and he is called Dogvael of Dogveilyng. Rhufawn, the son of Cunedda Wledig, had the Cantref which after him was called Rhyvoniog, and he is called Rhuvawn of Rhuvoniog, and also Rhun Hael [the generous] of Rhuvoniog, because he was the most generous man in Wales, in his times. Oswal, the son of Cunedda Wledig, had the country called after him Osweilyng, and he is called Oswal of Osweiliawn, and that country is the town of Oswestry and its precints. Clwyd, the son of Cunedda Wledig, had the Vale of Clwyd. Cynir, Meilir, and Meigr, the sons of Gwron, the son of Cunedda Wledig, went with Caswallawn Lawhir, their cousin, to expel the Gwyddelian Piets from the island of Anglesey, where they had fled from the sons of Cunedda, and had established themselves in that Island ; and after furious fighting they drove the Gwyddelians out of Anglesey, and Caswallawn Lawhir slew Serigi Wyddel there, with his own hand. That Serigi was the prince of the Gwyddelian Piets, which had governed Gwynedd from the time of the Emperor Maximus. And after expelling the foreigners from Anglesey, the Cymry took courage and drove them out of every part of Gwynedd, and none of them remained in the country except such as were made captives for ever. And thus did Cunedda Wledig obtain the sovereignty of Wales, and his sons the lands before mentioned. And Caswallawn Lawhir, the son of Einion Yrth, the son of Cunedda Wledig, founded a church to God in the place where he obtained a victory over his enemies, and called it Llan y Gwyddyl [the church of the Gwyddelians,] and which is in Anglesey, and now called Cerrig y Gwyddyl [the Stones1 of the Gwyddelians.] Einion, the King, the son of Einion Yrth, the son of Cunedda Wledig. His church is in Lleyn, of which country he was king. Llyr Myrini, the son of Einion Yrth, the son of Cunedda Wledig. His churches are Llan Llyr, in Gwrthryniawn, another in Dyved, and another in Ceredigion. 1. Gwynn, son of Nudd2, ] The sons of Llyr Myrini by 2. Caradoc Vreichvras, - Dyvanwedd, daughter of Am- 3. Gwallog, son of Lleenog, j lawdd Wledig, their mother. 1. Cawrdav, \ The sons of Caradoc Vreichvras, the son of Llyr 2. Cadvarch, I Myrini, the son of Meirchion Gûl, the son of 3. Maethlu, | Gorwst Ledlwm, the son of Cenau, the son of 4. Tangwn, ) Coel Godebog. Cathan, the son of Cawrdav, the son of Caradoc Vreichvras. Iddog Corn Prydain, the son of Caradoc Vreichvras. Medrod, the son of Cawrdav, the son of Caradoc Vreichvras. Dyvnog, the son of Medrod, the son of Cawrdav, the son of Caradoc Vreichvras. Cadell, the son of Cawrdav, the son of Caradoc Vreichvras. 1 Query. Whether there be a circle of Stones there now?—Iolo Morganwg. 2 Gwyn, the son of Nudd; and Gwallawg, the son of Lleenog, were grand- sons of Llyr Myrini. Elgud, the son of Cadvarch, the son of Caradog Vreichvras. Cynhafal, the son of Elgud, the son of Cadvarch, the son of Caradoc Vreichvras. Cwyvan, the son of Brwyno, the son of Corth Cadeir of the Vale of Dyvnog, the son of Medrod, the son of Cawrdav, the son of Caradoc Vreichvras. Collen,1 the son of Gwynnog, the son of Cadell, the son of Cawr- dav, the son of Caradoc Vreichvras. 1. Saint Tyvrydog, 2. Dihacr, in Bodvari, 3. Tyrnog, in Dyffryn Chvyd, 4. Tudur, 5. Twrog, These are Brothers; and sons of Arwystl Gloff, the son of Owain Danwyn, the son of Einion Yrth, the son of Cunedda Wledig; by Tywynwedd, the daughter of Amlawdd Wledig, their mother. They are own brothers to Gwynn the son of Nudd, Caradoc Vreichvras, and Gwallog the son of Lleenog. Marchell, the daughter of Arwystl Gloff, ut supra, and Tywyn- wedd, the daughter of Amlawdd Wledig, her mother. Helig, the son of Glannog, the son of Gwgan Gleddyvrudd, the son of Caradoc Vreichvras, the son of Llyr Myrini, the son of Einion Yrth, the son of Cunedda Wledig. 1. Gwyar, 2. Celynin, 3. Eurien, of Coed Helig, 4. Gwynwn, 5. Boda, 6. Bodwan, 7. Bedwas, 8. Brendav, 9. Rychwyn, 10. Brothen, 11. Elgyvarch, 12. Peris, Twelve sons of Helig, the son of Glannog, of Tyno Helig in the North ; whose lands the sea overwhelmed, and they be- came Saints in Bangor Vawr in Maelor; and afterwards some of them went to Bangor Cadvan, in Bardsey. They lived in the time of Rhun the son of Mael- gwn.2 1 A very romantic Life of St. Collen, in Welsh, is in existence, and will be published in the forthcoming volume of the Lives of the British Saints. 2 Traeth Lavan, the tract of sands on the coast of Caernarvonshire from the river Conwy to the Menai Strait, is all that now remains of the low land, called Tyno Helig, that suffered a similar catastrophe to that which destroyed Cantrev y Gwaelod. Llys Helig ap Glanog, is the name of a small of foul ground, near the entrance of the river Conwy. St. David, the son of Sandde, the son of Cedig, the son of Ceredig, the son of Cunedda Wledig. The mother of St. David was Nonn the Blessed, the daughter of Gynyr of Caer Gawch, in Menevia ; which Gynyr gave lands to St. David at Menevia, where he founded a Monastery, and to which place he removed the Archbishopric from Caerlleon upon Usk, where St. David had previously been Archbishop. Teilo, the son of Essyllt, the son of Hydwn, was a king in Ire- land, he was the son of Ceredig, the son of Cunedda Wledig. Padarn, the áon of Corwn, the son of Ceredig, the son of Cunedda Wledig. Dogvael, the son of Ithel, the son of Ceredig, the son of Cun- edda Wledig. Meirion, the son of Einion Yrth, the son of Cunedda Wledig. Edern, the son of Beli, the son of Rhun, the son of Maelgwn Gwynedd, the son of Caswallawn Lawhir, the son of Einion Yrth, the son of Cunedda Wledig. Tyssul, the son of Corwn, the son of Ceredig, the son of Cun- edda Wledig. Cadwalader the Blessed, king of the Isle of Britain, the son of Cadwallawn, the son of Cadvan, the son of Iago, the son of Beli, the son of Rhun, the son of Maelgwn Gwynedd, the son of Cas- wallawn Lawhir, the son of Einion Yrth, the son of Cunedda Wledig. In Rome he lies buried, and when his bones are brought from thence to the Isle of Britain, then shall the Cymry regain their crown and sovereignty. Carannog, the son of Corwn, the son of Ceredig, the son of Cunedda Wledig. Cyngar, the son of Garthwg, the son of Ceredig, the son of Cunedda Wledig ; his church is at Llandocheu Vawr, where he had a college. Cyndeyrn, the son ©f Cyngar, the son of Garthwg, the son of Ceredig, the son of Cunedda Wledig. Avan Buallt, the son of Cedig, the son of Ceredig, the son of Cunedda Wledig. The mother of Avan Buallt was Tegvedd, the daughter of Tegid, the son of Cadell Deyrnllwg. Gwynlliw, the son of Cyngar, the son of Garthwg, the son of Ceredig, the son of Cunedda Wledig. Cynvelyn, the son of Bleiddyd, the son of Meirion, the son of Tybiawn, the son of Cunedda Wledig. Eurgain, the daughter of Maelgwn Gwynedd, the son of Cas- wallawn Lawhir, the son of Einion Yrth, the son of Cuncdda Wledig. Brothan, the son of Seirioel, the son of Ussa, the son of Ceredig, the son of Cunedda Wledig. Sandde, the son of Ceredig, the son of Cunedda Wledig. He was father of Saint David. Teyrnog, the son of Corwn, the son of Cunedda Wledig. Doged, the son of Ceredig, the son of Cunedda Wledig. Gwenaseth, wife of Pabo Post Prydain, the daughter of Rhu- vawn Rhuvoniog, the son of Cunedda Wledig. Meirion, the son of Owain Danwyn, the son of Einion Yrth, the son of Cunedda Wledig. Seirioel, the son of Owain Danwyn, the son of Einion Yrth, the son of Cunedda Wledig. He was a saint in the college of Ger- manus, and afterwards, Einion King of Lleyn founded a college in Penmon, over which college he placed his brother1 Seirioel as Principal, and gave lands and property thereto, and the men of Llychlyn2 flocked to the college of Seirioel to acquire useful and religious knowledge. The college of Seirioel, and the college of Beuno, were the most celebrated for learning of all the colleges in the country of Gwynedd. Cynydyn, the son of Bleiddyd, the son of Meirion Meirionydd, the son of Tybiawn, the son of Cunedda Wledig ; he was a confessor in the college of bishop Padarn, at Llanbadarn Vawr, in Ceredig- ion, where he lies buried. The most celebrated institution of the family of Cunedda Wledig, was the college of Saint Dubricius the Archbishop, at the Weeg on the Wye, which was plundered by the pagan Saxons, after which was founded another college in its stead at Menevia, and another at Tŷ Gwyn ar Dav, in Dyved. Here follow the names of the saints of the lineage of Coel Godebog, king of the Isle of Britain. Coel Godebog, king of the Island of Britain, the son of Teg- van, the son of Dcheufraint, the son of Tudbwyll, the son of 1 “There is some mistake here, as Einion, king of Lleyn, was an uncle, father’s brother, to Seiriol.”—Iolo Morganivg. 2 See page 413. The term “Men of Llychlyn” would also seem to apply to the inhabitants of the Isle of Man, and the Western Islands of Scotland. Eurben, the son of Gradd, the son of Rhuddvedel, the son of Rhydeyrn, the son of Eiddigant, the son of Eurdeyrn, the son of Einydd, the son of Ennos, the son of Enddolau, the son of Avallech, the son of Avlech, the son of Lludd, the son of Beli Mawr, the son of Mynogan, the son of Cai, the son of Por, the son of Sawel Benisel, the son of Rhydderch, the son of Rhodawr, the son of Eidal, the son of Arthvael, the son of Seissyllt, the son of Ovvain, the son of Caffo, the son of Bleiddyd, the son of Meirion, the son of Gorwst, the son of Clydno, the son of Clydog, the son of Ithel, the son of Urien, the son of Andryw, the son of Ceraint, the son of Por, the son of Coel, the son of Cadell, the son of Cer- aint, the son of Elydnog, the son of Morydd, the son of Dan, the son of Seissyllt, the son of Cyhelyn, the son of Gwrgan Varvdrvvch, the son of Beli, the son of Dyvnwal Moelmud, the son of Dyvn- varth Hen, the son of Prydain, the son of Aedd Mawr, the first sole monarch of the Isle of Britain. Elen, the saint, daughter of Coel Godebog, discovered the Bles- sed Cross, where it had been concealed under a heap of stones by the unbelieving Jews. She was the wife of the Emperor Constan- tine, who built the city of Constantinople for the protection of those who believed in God and Christ his Son. Gwawl, the daughter of Coel Godebog, was the wife of Edeyrn, the son of Padarn Beisrudd, and mother of Cunedda Wledig. Cenau, the son of Coel Godebog, is a saint of Garth Mathrin. Saint Cynllo, the son of Mor, the son of Cenau, the son of Coel Godebog. His church is in Ceredigion. Mor, the son of Cenau, the son of Coel Godebog, at Llanvor in Penllyn Gwynedd. i. Eliver Gosgorddvawr, Ceidiaw, the son of Arthwys. Pabo Post Prydain. 2. 3- 1. 2. 3- Sons of Arthwys, the son of Mor, the son of Cenau, the son of Coel Godebog. Sawyl Benuchel, Dunawd Vawr, Arddun Benasgell, wife of Brochwel Ysgithrog. Deiniol, Cynwyl, Children of Prydain. Pabo Post 1. Ueiniol, J Sons of Dunawd Vawr, the son of Pabo Post 2. Cynwyl, \ Prydain ; and the celebrated Institution of these 3. Gwarthan, J three brothers, under protection of the race of Cadell Deyrnllwg, was Bangor Vawr in Maelor, on the banks of the Dee, and there they were Principals. Pabo Post Prydain was a king in the North. He was driven from his country by the Gwyddelian Piets, and came to Wales where he had lands given him by Cyngen Deyrnllwg, the son of Cadell Deyrnllwg, and by his son, Brochwel Ysgithrog ; and Dun- awd, son of Pabo Post Prydain, bestowed lands upon that college. Deiniol, the son of Deiniol the second, the son of Dunawd, the son of Pabo Post Prydain, was a saint at the Bangor of Maelor, upon the destruction of which he went to Gwynedd uwch Conwy, where he was engaged in establishing the college of Bangor Vawr, in Arllechwedd, called Bangor Deiniol ; this was in the time of Cadwalader the Blessed, who bestowed lands upon that college ; after which saint Elvod, bishop of Caer Gybi [Holyhead,] removed his palace to Bangor Deiniol, where he became Archbishop over the whole of Gwynedd. Saint Dwywe, the daughter of Gwallog, the son of Lleenog, the son of Llyr Myrini, the son of Meirchion Gül, the son of Gorwst Ledlwm, the son of Cenau, the son of Coel Godebog ; she was the wife of Dunawd Vawr, the son of Pabo Post Prydain. Madoc Morvryn, the son of Morydd, the son of Mor, the son of Cenau, the son of Coel Godebog; was a saint of the college of Illtyd. Elaeth the King, the son of Meyrig, the son of Idno, the son of Meirchion Gûl, the son of Gorwst Ledlwm, the son of Cenau, the son of Coel Godebog, was a saint in Bangor Seirioel; his mother was Onnen Grec, the daughter of Gwallog, the son of Lleenog Earl of Shrewsbury. Urien Rheged, the King of Rheged, the district between the Tawy and the Towy, the son of Cynvarch, the son of Meirchion Gûl, the son Gorwst Ledlwm, the son of Cenau, the son of Coel Godebog. The kingdom of Rheged, was Gower, and Kidwely, and Carnwyllion, and Cantref Bychan, and Is Cennen ; where Urien, and the grandchildren of Cunedda Wledig, and the sons of Ceredig, drove the Irish out of that country. Nidan, the son of Gwrvyw, the son of Pasgen, the son of Cyn- varch, the son of Meirchion Gûl; he was confessor to the saints at the Bangor of Penmon. His church is in Anglesey. Cynvarch, the son of Meirchion Gûl, founded a church in Maelor, called Llangynvarch, which was destroyed by the pagan Saxons, at the time of the battle of Bangor Orchard. Cyndeyrn Garthwys, the son of Owain, the son of Urien Rheged, the son of Cynvarch, the son of Meirchion GÛ1, the son of Gorwst Ledlwm, the son of Cenau, the son of Coel Godebog ; he was the first bishop at Bangor Asaph, now called Llanelwy. The mother of Cyndeyrn was Dwywe, the daughter of Llewddyn Lluyddog, of Ynys Eiddin in the North. Saint Tyvodwg, the son of Gwilfyw, the son of Marchan, the son of Brân, the son of Pill, the son of Cervyr, the son of Meilir Meilirion, the son of Gwron, the son of Coel Godebog. Saint Tudwg, the son of Saint Tyvodwg, the son of Gwilfyw. Grwst, the son of Gwaith Hengaer, the son of Elfin, the son of Uri- en, the son of Cyhvarch, ut supra. The mother of Grwst was Euro- nwy, the daughter of Clydno Eiddin, the son of Cynwyd Cynwydion. Cynwyd Cynwydion, the son of Cynvelyn, the son of Garthwys, the son of Morydd, the son of Mor, the son of Cenau, the son of Coel Godebog. His church is in Morganwg. Llywarch Hên, the son of Elidir Lydanwyn, the son of Meirch- ion Gill, the son of Gorwst Ledlwm, the son of Cenau, the son of Coel Godebog. Ysgwn, the son of Llywarch Hên. Buan, the son of Ysgwn, the son of Llywarch Hên. Dwywe, the son of Llywarch Hên. His church is in Ewyas. Cadell, the son of Urien Voeddoc, the son of Rhun Rhion, the son of Llywarch Hên. His church is Llangadell, in Morganwg, at the college of Cattwg. Mechydd, the son of Sandde Bryd Angel, the son of Llywarch Hên. Talhaiarn Caerlleon, of Caerlleon upon Usk, the son of Garth- wys, the son of Morydd, the son of Cenau, the son of Coel Gode- bog. Talhaiarn was confessor to Emrys Wledig; and after Emrys was slain, he became an hermit in the place where his church is, in Rhyvoniog. Tangwn, the son of Talhaiarn, of Caerlleon; his church is in Somsersetshire, and its English name is Tangyntwn. [qu? Taunton.] Saint Asaph, the son of Sawyl Benuchel, the son of Pabo Post Prydain. The first bishop of Bangor Asaph.1 l St. Asaph was the second bishop of Llanelwy, called after him, the Diocese 1. Cludno Eiddin, 2. Cynan Cevenhir, 3. Cadrod Calchvynydd, 4. Cynvelyn Drwsgl, of St. Asaph. He succeeded St. Kentigern, the founder of that see. 3 Y Llamined Angel, the son of Pasgen, the son of Urien Rheged. Mor, the son of Pasgen, the son of Urien Rheged. He lies buried in Bardsey. 1. Gwrgi, Ì Saints of Bangor Illtyd, and sons of Eliver 2. Peredur, j Gosgorddvawr, the son of Arthwys, the son of Mor, the son of Morydd, the son of Cenau, the son of Coel Godebog. 1. Gwenddolau,'| The sons of Ceidio, the son of Arthwys, the 2. Nudd, J- son of Myr, the son of Morydd, the son of Ce- 3. Cov, J nau, the son of Coel Godebog, saints of Bangor Illtyd. Saint Llawdden, of Ynys Eiddin, in the North. Cedwyn, the son of Gwron Meigwron, the son of Peredur, the son of Eliver Gosgorddvawr ; and Madryn, the daughter of Vorti- mer the Blessed was his mother. Elian Ceimiad, the son of Gallgu Rieddoc, the son of Cardydwg, the son of Cyngu, the son of Ysbwys, the son of Cadrod Calch- vynydd, the son of Cynwyd Cynwydion ; his mother was Tenai, the daughter of Tewdwr Mawr. Saint Tegvan, the son of Cardydwg, the son of Cyngu, the son of Ysbwys, the son of Cadrod Calchvynydd ; and Tenai, the daugh- ter of Tewdwr Mawr, was his mother. Here are exhibited the saints descended from Cadell Deyrnllwg, and those who were before him of the same race, namely:— Cadell Deyrnllwg, king of Powys, the son of Pasgen, the son of Rhiyddwy, the son of Rhuddvedel Vrych, the son of Cyndeyrn, the son of Gwrtheyrn Gwrthenau [Vortigern,] the son of Rhy- deyrn, the son of Deheuvraint, the son of Euddigant, the son of Aurdeyrn, the son of Ennydd, the son of Ennos, the son of Enddolau, the son of Avallach, the son of Avlech, the son of Beli Mawr. Aurdeyrn, the son of Gwrtheyrn Gwrthenau, was a saint in Llan Edeyrn, in Cibwyr, where his church is, and there he lies. He founded there a college for three hundred saints, and which was demolished by the Saxons in the time of Cadwalader the Blessed. Cyndeyrn, the son of Gwrtheyrn Gwrthenau, was a saint in Llangyndeyrn in Cidweli, where his church is, and where he lies buried. Anna, the daughter of Gwrthevyr Fendigaid [Vortimer the Blessed,] was wife of Gynyr, of Caer Gawch in Menevia, and mo- ther of Nonn the Blessed, the mother of St. David. Madryn, the daughter of Gwrthevyr Fendigaid, was wife of Ynyr Gwent. Cynhyiddan, the son of Ynyr Gwent. Her mother was Madryn, the daughter of Gwrthevyr Fendigaid. Tegiwg, the daughter of Ynyr Gwent. Her mother was Mad- ryn, the daughter of Gwrthevyr Fendigaid. Saint Teon, the son of Gwinau da i Freuddwyd, the son of Byr- lew, the son of Bywdeg, the son of Rhun Rhuddbaladr, the son of Llery, the son of Casnar Wledig, the son of Gloyw Gwladlydan, the son of Lludd, the son of Beli Mawr, was a saint and bishop in the college of Illtyd, and afterwards a bishop in Gloucester; and after that an Archbishop in London, from whence he was driven by the pagan Saxons, and he went to Armorica. Tegonwy, the son of Teon, the son of Gwineu da i Freuddwyd, nt supra, who was a saint in Bangor Illtyd, and afterwards was with Cadvan and Deiniol founding the Bangor of Bardsey. Saint Llywelyn, of Trallwng, a saint of the Bangor of Bardsey, the son of Tegonwy, the son of Teon, ut supra. Gwrnerth, a saint of Trallwng, the son of Llywelyn, a saint of Trallwng, the son of Tegonwy, the son of Teon, ut supra. Saint Mabon, the son of Tegonwy, the son of Teon, and brother to Llywelyn, a saint of Trallwng. His church is in Morganwg. Cyngen, the son of Cadell Deyrnllwg, gave property and land to Bangor Vawr, in Maelor, and that college was the celebrated en- dowment of the family of Cadell Deyrnllwg, and the three sons of Dunawd, the son of Pabo Post Prydain, were its rulers and princi- pals, namely Deiniol, Cynwyl, and Gwarthan, who had been dis- ciples in the college of Cattwg of Llancarvan. Brochwel Ysgithrog, the son of Cyngen, the son of Cadell Deyrnllwg, king of Teyrnllwg, that is the land beyond the Dee and Severn. He was slain in the battle of Bangor Orchard, when that college was destroyed by the Saxon pagans. Saint Tyssilio, the son of Brochwel Ysgithrog. His church is in Meivod. Mawan, the son of Cyngen, the son of Cadell Deyrnllwg. Ystyffan, the son of Mawan, the son of Cyngen, the son of Ca- dell Deyrnllwg. His church is in Llanstyffan, in Melienydd. Cynan Garwyn, the son of Brochwel Ysgithrog. Selev, the son of Cynan Garwyn, the son of Brochwel Ysgithrog. Dona, the son of Selev, the son of Cynan Garwyn, the son of Brochwel Ysgithrog. Enghenedl, the son of Cynan Garwyn, the son of Brochwel Ys- githrog. Tegvedd, the daughter of Tegid, the son of Cadell Deyrnllwg, and wife of Cunedda Wledig. Her church is in Gwent, where she was slain by the Saxons. Gwynlliw, lord of Gwynllwg in Morganwg, the son of Glywys, the son of Tegid, the son of Cadell Deyrnllwg. Saint Cattwg, of Llancarvan, the son of Gwynlliw, the son of Glywys, the son of Tegid, the son of Cadell Deyrnllwg. He was principal of the college which Saint Germanus, the son of Ridigius, caused to be founded in Llancarvan, in the room of Saint Dubricius, when he was made Archbishop of Llandaff, which college, together with that of Illtyd, was founded by Saint Germanus and Saint Lu- pus, when they came to the Island to renovate the Christian religion. Cammarch, the son of Gwynlliw, the son of Glywys, the son of Tegid, ut supra ; his church is in Buallt. Hywgi, the son of Gwynlliw, the son of Glywys, the son of Tegid. Beuno, the son of Hywgi, the son of Gwynlliw, ut supra, who founded Bangor Beuno, in Clynog Vawr in Arvon ; and that was the most celebrated of all the Bangors in Gwynedd for knowledge and piety, and afterwards it was made a Monastery as it is at present. Glywys Cerniw, the son of Gwynlliw, the son of Glywys, the son of Tegid, the son of Cadell Deyrnllwg; brother of Cattwg, of Llancarvan ; his church is Coed Cernyw in Gwynllwg. Saint Gwodloyw, the son of Glywys Cerniw, was bishop in Llan- daff, and before that, a confessor to the saints in the college of Cattwg. Cynvyw, the son of Gwynlliw, the son of Tegid, the son of Ca- dell Deyrnllwg, another brother of Cattwg of Llancarvan, and a saint of his college. Gwyddlew,1 the son of Gwynlliw, the son of Glywys, the son of Tegid, the son of Cadell Deyrnllwg, another brother of Cattwg, and a saint in his college. Cyvlewyr, the son of Gwynlliw, the son of Glywys, another brother of Cattwg, and a saint in his college. Saint Cannen, the daughter of Gwyddlew, the son of Gwynlliw, the son of Glywys, ut sitpra. 1 Evidently the same person as Gwodloyw, here given as his brother. Saint Maches, of Merthyr Maches, where she was slain, the daughter of Gwynlliw, the son of Glywys, the son of Tegid, and sister of Cattwg of Llancarvan. Saint Maches gave alms to every poor person who asked it; and a pagan Saxon went in the guise of a beggar, where he knew she gave alms, and stabbed her in the breast with a dagger. Edeyrn, the son of Gwrhydr Drwm, the son of Gwrhydrog, the son of Geraint, the son of Carannog, the son of Cleddyvgar, the son of Cynan Glodrudd, the son of Cadell Deyrnllwg, a saint of the college of Illtyd. Eldad, the son of Geraint, the son of Carannog, the son of Cle- ddyvgar, the son of Cynan Glodrydd, the son of Cadell Deyrn- llwg a saint of Illtyd’s college, and Archbishop of Gloucester; he was slain by the pagan Saxons.1 Ustic, the son of Geraint, the son of Carannog, ut supra; he and Dubricius were confessors to Saint Germanus, in the college of Germanus. The most celebrated establishment of the race of Cadell Deyrn- llwg, was Bangor Garmon, called Llanveithlin in Llancarvan, and is called Bangor Cattwg. Here follows a notice of the lineage of Emyr Llydaw, which was sent to the Island of Britain to restore Christianity. That race came in two congregations to this Island ; the first came with Saint Germanus, and settled in Illtyd’s college ; the second with Saint Cadvan, and fixed themselves in Bardsey. The first of the two congregations that came to this Island, was that of Germanus, a saint and bishop, son of Ridigius, a saint of the land of Gaul; and uncle, mother’s brother to Emyr Llydaw ; and in the time of Cystennyn Llydaw he came here, where he re- mained till the time of Gwrtheyrn Gwrthenau, after which he went to France where he died. He founded two colleges of saints, and placed in them bishops and pious men, in order that they might instruct the race of the Cymry in the Christian faith, where they had erred in their doctrine. He founded one college in Llan- carvan, and placed Dubricius there as principal, and he himself was bishop. Another in the vicinity of Caerworgorn, where he placed Illtyd as principal, and Saint Lupus chief bishop there. After that he placed bishops in Llandaff, and made Dubricius See Eldad, in another place, under Brân, the son of Llyr.'—Iofo Morgatvwg. THE BRITISH SAINTS. Archbishop there, and placed Saint Cattwg, the son of Gwynlliw, in the college of Llancarvan in his stead, and appointed the Arch- bishop of Llandaff to be his bishop there. Illtyd Varchog [the knight,] the son of Bicanus, cousin of Emyr Llydaw ; his mother was Gweryl, the daughter of Tewdrig king of Morganwg, and he was placed as principal of the college, which the Emperor Theodosius founded in Caerworgorn, where Patrick, the son of Mawon, was teaching the doctrines of Christianity, before that college was destroyed by the Irish, and Patrick carried off captive to Ireland. Amvvn Ddu, the son of Emyr Llydaw, was a saint in Illtyd’s college, where he lies buried. Samson, the son of Amwn Ddu, king of Grawec, the son of Em- yr Llydaw ; his mother was Anna, the daughter of Meyrig, the son of Tewdrig, king of Morganwg ; he was a saint and bishop in Illtyd’s college, where he lies buried. Tathan, a saint of Bangor Illtyd, the son of Amwn Ddu, king of Grawec ; his mother was Anna, the daughter of Meyrig, the son of Tewdrig. He founded the church of Llandathan in Mor- ganwg, from whence he went to Ynyr Gwent, to establish a Ban- gor in Caer Gwent, where he became principal, and in his old age he returned to the church which he had founded in Llandathan, where he lies buried. Gwyndav, the son of Emyr Llydaw, was confessor in the college of Illtyd, and afterwards he became principal of the college of Du- bricius, in Caerlleon upon Usk, and in his old age he went to Bardsey, where he lies buried. His church is in Llanwyndav, in Arvon. Meugant, the son of Gwyndav, the son of Emyr Llydaw, a saint of the college of Illtyd, and afterwards of the college of Du- bricius, in Caerlleon upon Usk ; he went in his old age to Bardsey, where he lies buried ; his mother was Gwenonwy, the daughter of Meyrig, the son of Tewdrig, king of Morganwg and Garth Mathrin. Saint Crallo, nephew, brother’s son to Illtyd, came with Ger- manus to this Island, and was a saint in the college of Illtyd; he founded a church and a college in Llangrallo, where he lies buried ; his mother was Saint Canna, the daughter of Tewdwr Mawr, of Armorica. Saint Canna, the daughter of Tewdwr Mawr, of Armorica, and mother of Saint Crallo ; her church is in Llanganna, in Mor- ganwg. Lupus, saint and bishop, came to this Island with Saint Ger- manus, in the time of Cystennyn Fendigaid, who is called Cys- tennyn Llydaw1, to reestablish the Christian faith; he founded churches in Morganwg which bear his name. He was a saint and a bishop in the Bangor of Illtyd. Hewnyn, the son of Gwyndav, the son of Emyr Llydaw, a saint of the college of Illtyd, and afterwards a bishop in Bardsey. Tydecho, the son of Amwn Ddu, king of Grawec, the son of Emyr Llydaw. Pedrwn, the son of Emyr Llydaw, a saint of Illtyd’s college. Padarn [Paternus,] the son of Pedrwn, the son of Emyr Lly- daw, a saint and bishop of Illtyd’s college, and afterwards Arch- bishop of Llanbadarn Vawr, in Ceredigion, where he founded a college of six score saints. Hywel, the son of Emyr Llydaw; he lies buried in the college of Illtyd. Llynab, the son of Alan, the son of Emyr Llydaw, was a bishop in the college of Illtyd; and Archbishop of Llandaff.2 Lloniaw, the son of Alan, the son of Emyr Llydaw ; a saint of Illtyd’s college, and confessor to Padarn, the bishop of Llanbadarn Vawr. Lleuddad, the son of Alan, the son of Emyr Llydaw, was in the college of Illtyd, and afterward he became a bishop in Bardsey. He was called Lleuddad Llydaw. Here follow those who were with Saint Cadvan, in Bardsey. Saint Cadvan, the son of Eneas Ledewig, of Armorica, and Gwen Teirbronn, the daughter of Emyr Llydaw; he was the principal of Bangor Cadvan, in Bardsey. Padarn, the son of Pedryn, the son of Emyr Llydaw, cousin to Cadvan. Tydecho, the son of Amwn Ddu, king of Grawec, the son of Emyr Llydaw, cousin to Cadvan. 1 Cystennyn Fendigaid, or Cystennyn Llydaw, and Cystennyn Gorneu, are evidently one and the same person,—the reader is referred to the Rev. R. Williams’s, “ Biographical Dictionary of Eminent Welshmen,” for several parti- culars respecting Cystennyn Gorneu, which were furnished by one of the Editors of this work, and which would assign a different parentage to the celebrated King Arthur than that stated by Ab Iolo, in page 355. See also the article “ Arthur,” in the above work. 2 Llynab, or Lunapeius, as before obseived, was only a suffragan bishop in Llandaff. See the Liber Landavensis. Trynio, the son of Divwg, the son of Emyr Llydaw, cousin to Cadvan. Meilir, the son of Gvvyddno, the son of Emyr Llydaw, cousin to Cadvan. Hevnin, the son of Gwyndav Hên, the son of Emyr Llydaw, cousin to Cadvan, and his confessor in Bardsey. Cynan, came with Cadvan to Bardsey, and was his chancellor there. Baglan Llydaw, the son of Ithel Hael of Armorica. Tegai, the son of Ithel Hael of Armorica. Trillo, the son of Ithel Hael of Armorica. Saint Llechid, the daughter of Ithel Hael of Armorica. Flewin, the son of Ithel Hael of Armorica. Gredivel, the son of Ithel Hael of Armorica. Twrog, the son of Ithel Hael of Armorica. Tanwg, the son of Ithel Hael of Armorica. Their churches are— Baglan, in Morganwg. Tygai, in Maes Glassog. Llechid, in Arllechwedd. Tanwg, in Ardudwy. Twrog, in Arvon. Gredivel, in Pen Mynydd, Anglesey. Flewin, in Anglesey. i. Dervael, 'j Sons of Howel, the son of Emyr Llydaw, and 2. Dwyvael, V cousins to Cadvan; they were in the college of 111- 3. Arthvael, J tyd, and afterwards with Cadvan in the Bangor of Bardsey. Lloniaw, the son of Emyr Llydaw ; he lies buried in Bardsey. 1. Christiolus, j Sons of Howel Vychan, the son of Howel Vaig, 2. Rhystyd, j named Howel the knight, the son of Emyr Llydaw. The church of Christiolus is in Anglesey. The church of Rhystud is in Ceredigion. 1. Dochwy, 2. Sulien, 3. Teccwin, 4. Mael, 5. Llewin, 6. Llynab, 7. Ethrias; natives of Armorica, and kinsmen to Cadvan, with whom they came to Gwynedd, to oppose the unbelievers; and they became saints at the Bangor of Bardsey. Saint Canna, the daughter of Tewdwr, the son of Emyr Llydaw, and wife of Gallgu Rhieddoc, was mother of Elian Ceimiad, and Saint Crallo; her church is in Morganwg. She had been previ- ously married to Sadwrn the knight, cousin to Emyr Llydaw, and brother to Illtyd. Sadwrn, the son of Bicanus the knight, came over in his old age with Cadvan. A church in Emlyn, and another in Ystrad Towy, are dedicated to him. The chief Establishment of the Emperor Theodosius, and Cys- tennyn Llydaw, was the Bangor of Illtyd, where Bele rus of Rome was conductor, and Patrick, the son of Maewon, was principal, be- fore he was carried away into captivity by the Irish. The chief Establishment of Emyr Llydaw, and Meyrig the son of Tewdrig, king of Morganwg, was the college of Germanus, and Cattwg of Llancarvan ; afterwards it belonged to the family of Ca- dell Deyrnllwg, The chief Establishment of Emyr Llydaw, and Einion the son of Owain Danwyn, and of St. David, was the Bangor of Bardsey. And thus it ends. [From the Long Book of Thomas Trueman, of Pantylliwydd, which had been one of the Manuscripts of Thomas, the son of Evan, of Tre Brynn.] IOLO MORGANWG’S TRANSCRIPT. I, Taliesin, the son of Iolo Morganwg, extracted the foregoing Genealogies and Pedigrees from my Father’s transcripts, coviplete as I found them. 1841. THE GENEALOGIES OF THE SAINTS OF THE ISLAND OF BRITAIN. (From the Book of Mr. Cobb, of Cardiff.) Bran the Blessed, the son of Llyr Llediaith, the first of the race of the Cymry who was converted to the faith in Christ; and his family is the most ancient of the Holy Families of the Island of Britain, and his church is in Llandaff. Arwystli Hên, a man from Italy ; he came with Brân, the son of Llyr, to the Island of Britain, to teach the Christian faith. Saint Ilid, a man of Israel, who came with Brân, the son of Llyr, from Rome to teach the Christian faith to the race of the Cymry. Eigen, the daughter of Caradoc, the son of Brân, the son of Llyr Llediaith, wife of Sallwg, lord of Garth Mathrin. Saint Lleurwg, called Lleuver Mawr [the great luminary,] the son of Coel, the son of Cyllin, the son of Caradoc, the son of Brân, the son of Llyr Llediaith, sent to Pope Eleutherius to request bishops to confer baptism on those of the race of the Cymry who should believe in Christ. Saint Medwy, who was a messenger for Lleurwg, the son of Coel, the son of Cyllin, to Pope Eleutherius, and he was made a bishop in Rome, and his church is Llanvedwy in Morganwg. Saint Elvan, was a messenger for Lleurwg to Pope Eleutherius, and was made bishop in Rome. His church is Glastonbury. Saint Dyvan was made bishop in Rome, in order that he might baptize such as believed in Christ of the race of the Cymry. His church is Cardiff, and that of Merthyr Dyvan [the Martyr Dyvan,] where he was slain by the pagans. Saint Fagan [Faganus,] a man from Italy, who came as a bishop into Wales, sent by the Pope Eleutherius, to the church of Llansantfagan’s. Saint Gwerydd, the son of Cadwn, the son of Cenau, the son of Eudav, of the family of Brân the Blessed, the son of Llyr Lledi- aith. His church is Llanwerydd, the same as Saint Dunawd. Saint Gwynno, of the family of Brân the Blessed, the son of Llyr Llediaith. His church is Llanwynno. Cadvrawd, saint and bishop, the son of Cadvan, the son of Eudav, the son of Coel, the son of Cyllin, the son of Caradoc, the son of Brân the Blessed. His church is Caerlleon upon Usk. Saint Tudwal, the son of Corinwr, the son of Cadvan, the son of Eudav, the son of Coel, the son of Cyllin, the son of Brân the Blessed. Ivor, the son of Tudwal, the son of Corinwr, as above. His church is in England. Gwrmael, the son of Cadvrawd, bishop, the son of Cadvan, the son of Eudav. His church is that of Gloucester. Cadgyvarch, saint and bishop, brother of Gwrmael. His church is that of Usk. Rhystud Hên, bishop of Caerlleon upon the Usk, of the family of Brân the Blessed, the son of Llyr. Saint Cloffan, of the family of Brân, the son of Llyr Llediaith. His church is in Dyved. Cunedda Hên, a man of Israel, who came as bishop to Saint Lleurwg, the son of Coel, the son of Cyllin, from Rome. Mabon Wynn, the son of Glas, the son of Glassog, the son of Coedwallawn, the son of Coel, the son of Cyllin, the son of Cara- doc, the son of Brân the Blessed. Glassoc, the son of Coedwallawn, ut supra; in North Wales he lies buried. His church is Llanglassoc. Melydd, the son of Cynvelydd, of the family of Brân the Bles- sed. His church is in London, where he was bishop. Nyniaw, saint and bishop, king of Gwent and Brycheiniog. His church is in the North. Teithvalch, the son of Nyniaw, called also Tudvwlch, the son of Nyniaw. His church is Llandudvwlch, in Gower. Tewdric, the son of Teithvalch, king of Gwent and Brycheiniog, was slain by the Gwyddelians, in Merthyr Tewdric, in Gwent, where his church is. Meyrig, the son of Tewdrig, was slain by the Gwyddelians in Ceredigion, where a church was dedicated to him. Morgan, the son of Adras [Athrwys,] the son of Meyrig, the son of Tewdrig, formed a church and college in Margam, where he lies buried. He is called Morgan Morganwg. Geraint, the son of Erbin, the son of Cystennyn Gorneu, lord of Gereinwg. His church is in Hereford. Cyngar, Iestyn, Caw Cawlwyd, Selyv ; the sons of Geraint, the son of Erbin. Caw Cawlyd, the son of Geraint, the son of Erbin, was lord of Cwm Cawlwyd in the North, and was driven out of his country by the Gwyddelian Piets, and came to Twrcelyn, in Anglesey; and these are the names of Caw’s children who were saints:— I. Garhai; 2. Gildas; 3. Cewydd ; 4. Peirio; 5. Cyhelyn ; 6. Annev; 7. Cov; 8. Gwrthili; 9. Cynddilic ; 10. Samson ; 11. Huail; 12. Gallgov ; 13. Eigrawn ; 14. Maelon ; 15. Aidan y Coed Aur (or the golden grove,) 16. Eigrad ; 17. Idwal Diri- nic ; 18. Cyngan Voel ; 19. Cywelloc ; 20. Peithini. Cennydd, h Gwynnoc, I The sons of Gildas, the son of Caw, who is Nwython, f Gildas y Coed Aur. Madoc the Bard, / Cynddilic, 1 gons Gf Nwython, the son of Gildas, the son Teilo Vyrwallt,1 V of Caw Cwm Cawl d Rhun, J Saint Egwad, the son of Cynddilic, the son of Nwython, the son of Gildas y Coed Aur ; his church is in Ystrad Towy. Saint Fili, the son of Cennydd, the son of Gildas. In Gower. Saint Gwrin, the son of Cynddilic, the son of Nwython, the son of Gildas. Trevwrin, called Gwrinston. Uvelwyn, the son of Cennydd, the son of Gildas, the son of Caw of Cwm Cawlwyd, bishop of Llandaff. Tudwal Mwynvawr, the son of Cad van, the son of Cynan, the son of Eudav, of the family of Brân, the son of Llyr. Tegwen, the daughter of Tewdric, the son of Teithvalch, the wife of Gallgu Rieddoc, the father of Elian Ceimiad. Eldat, saint and bishop, the son of Arth, the son of Arthwg, the son of Cystennyn Gorneu, the son of Cynvar, the son of Tud- wal Mwynvawr, the son of Cynan, the son of Eudav, of the family of Brân the Blessed, the son of Llyr Llediaith. Cynan, the son of Eudav, of the family of Brân the Blessed, was bishop in London, in the time of the Emperor Maximus. 1 From this, it would appear that there were two persons of the name of Teilo. St. Teilo, the bishop, and Teilo Vyrwallt. This is, however, unsup- ported by any other evidence. The church of Llandeiloverwallt, or Bishops- ton, in Gower, is in the Liber Landavensis appropriated St. Teilo, and is there called “ Lanbcrugall.” If the word “Berwallt” has any local signifi- cation in connexion with this church, it is probably derived from “ Berw,” the Water Cress, and “ Gallt,” a wooded declvity. Query, Does this accord with the locality? Marchell, the daughter of Tewdric, the son of Teithvalch, king of Gwent and Brycheiniog, wife of Anllech Goronog, and mother of Brychan Brycheiniog. Dygain, \ Yscwn, l Three sons of Cystennyn Gorneu. Gwythelin, saint and bishop, the son of Teithvalch, the son of Nynniaw, of the family of Brân the Blessed. It is not known where he was bishop of.1 Saint Cyhylyn, the son of Tewdric, the son of Teithvalch, of the family of Brân, the son of Llyr. He was a bishop of London in the time of Cystennyn Llydaw. Macsen Wledig [the Emperor Maximus,] the son of Llewelyn, Earl of Cornwall, the son of Tegvan, the son of Deheuvraint, the son of Tudbwyll, the son of Eurben, the son of Gradd, the son of Rhudeyrn, the son of Eurdeyrn, the son of Cyndeyrn, the son of Euddos, the son of Avallach, the son of Avlech, the son of Lludd, the son of Beli Mawr. Macsen Wledig was the sole monarch of Britain, and Emperor of Rome, and his court was in Caerlleon up- on Usk; and he was the first since the time of Dyvwal Moelmud who held a sovereign court there, and the first who appointed privi- ledged bishops in the Island of Britain, with lands and possessions; and he had four sons, namely:—Gwythyr, Owain Vinddu, Cys- tennyn, and Ednyved. Others say that he had another son named Pebli, a saint in Caernarvon. Others assert that this Pebli was the son of Owain Vinddu. Here are the saints who are descendants from Macsen Wledig. Ednyved, the son of Macsen Wledig, king of Gwent. Dyvnwal Hên, king of Gwent, the son of Ednyved, the son of Macsen Wledig. Saint Peblic, the son of Owain Vinddu, the son of Macsen Wledig ; his church is in Caernarvon. 1 In Godwin’s List of the Bishops of London, he appears as bishop of that see under the name of Guitelinus, and in a transcript made by Iolo Morganwg, he is stated to have been one of the Chorepiscopi of Llandaff, prior to the time of St. Dubricius. See Liber Laridavensis, page 623. Erbin, ) Rhun, Tyvaeloc, Gwynno, Saint Cynddylan, called Saint Madoc, the son of Owain Vinddu, the son of Macsen Wledig. Saint Ceinwr, of the college of llltyd, the son of Cedig, the son of Dyvnwal Hên, the son of Ednyved, the son of Macsen Wledig. Gavran, the son of Aeddan Vradoc [the traitorous,] the son of Dyvnwal Hên, the son of Ednyved, the son of Macsen Wledig; his wife was Lleian, the daughter of Brychan Brycheiniog. Mordav, the son of Servan, the son of Dyvnwal Hên, the son of Ednyved, the son of Macsen Wledig. Elidir Mwynvawr [the courteous,] the son of Gorwst Briodor, the son of Dyvnwal Hên, the son of Ednyved, the son of Macsen Wledig. Rhydderch, the son of Tudwal Tudclud, the son of Cedig, the son of Dyvnwal Hên, the son of Ednyved, the son of Macsen Wledig. Ceidiaw, the son of Ynyr of Gwent, the son of Dyvnwal Hên, the son of Ednyved, the son of Macsen Wledig. His mother was Madren, the daughter of Gwrthevyr Vendigaid [Vortimer.] Cadwr, the son of Ednyved, the son of Macsen Wledig, was a bishop in the Island of Britain, and he was brother of Dyvnwal Hên ; and he resided in Caerlleon upon Usk. Gwyddno Garanhir, the son of Gorbonion, the son of Dyvnwal Hên, king of Gwent, the son of Ednyved, the son of Macsen Wledig. Elfin, the son of Gwyddno Garanhir, the son of Gorbonion, the son of Dyvnwal Hên, king of Gwent, the son of Ednyved, the son of Macsen Wledig. Nudd Hael, the son of Senyllt, the son of Cedig, the son of Dyvnwal Hên, the son of Ednyved, the son of Macsen Wledig. Cynheiddion, the son of Ynyr Gwent, the son of Dyvnwal Hên, the son of Ednyved, the son of Macsen Wledig. Dingad, ^ Gwrtherin, Baglan, Lleuddad, Tegwyn, Tyvrioc, liar ap Nudd, Tegwynn, Llidnerth, / Eleri, the daughter of Nudd Hael, the son of Senyllt, the son of Cedig, the son of Dyvnwal Hên, the son of Ednyved, the son of Macsen Wledig. The sons of Nudd Hael, the son of Senyllt, the son of Cedig, the son of ^Dyvnwal Hên, the son of Ednyved, the son of Macsen Wledig; and lord of Usk. Melangell, the daughter of Cyvwlch the Gentle, the son of Tud- wal Tudclud, the son of Cedig, the son of Dyvnwal Hên, the son of Ednyfed, the son of Macsen Wledig. Mygnach, a saint of Caerlleon, the son of Mydno, the son of Gwron, the son of Arch, the son of Gwrddyled, the son of Eginir, the son of Owain Vinddu, the son of Macsen Wledig. Here are other Saints of the family of Brân the Blessed, the son t of Llyr Llediaith. Selyv, the son of Geraint, the son of Cystennyn Gorneu, the son of Cynvar, the son of Tudwal Mvvynvawr, the son of Cynan, the son of Eudav, of the family of Brân the Blessed, the son of Llyr Llediaith. Cybi, saint and bishop, the son of Selyv, the son of Geraint, nt supra, Archbishop of Gwynedd ; and Tonwen, the daughter of Gynyr of Caer Gawch, was his mother. Pawl, a saint and bishop of the college of Illtyd, the son of Mey- rig, the son of Tewdric ; and he established a college where the White House on the Tâv is, in Dyved. Rhun, the son of Euryn y Coed Aur, the son of Caw of Twr Celyn, a saint of Ystumllwynarth. Cynddilic, the son of Nwython, the son of Euryn y Coed Aur, was a saint in Somersetshire. Elvod, a saint and bishop of the college of Cybi, and Archbishop of Gwynedd, the son of Goleudrem, the son of Glassar, the son of Geraint, the son of Nynniaw, the son of Cynddilic, the son of Nwython, the son of Gildas the Prophet, the son of Caw of Cwm Cawlwyd, called Caw of Twr Celyn, in Anglesey. Saint Cain, the daughter of Caw of Twr Celyn ; her church is in Ystrad Towy. Glassog, the son of Glassar, the son of Geraint, the son of Nyn- niaw, the son of Cynddilic, the son of Nwython, the son of Gildas the Prophet, the son of Caw, of Cwm Cawlwyd ; his church is in Arllechwedd, and he was bishop in Caer Gybi, and gave lands to Bangor Deiniol in Gwynedd uwch Conwy. Dolgain, the daughter of Gildas y Coed Aur, the son of Caw, lord of Cwm Cawlwyd. Brychan Brycheiniog, the son of Anllech Goronog, king of Ire- land, and Marchell, the daughter of Tewdric, the son of Teithvalch, king of Gwent and Garth Mathrin, was his mother. THE BRITISH SAINTS. Here are the names of Brychan Brycheiniog’s children ; his sons’ names are as follows :— 1. Cynog Verthyr, 2. Cyvlewyr, 3. Dingad, lord of Usk, 4. Pabiali, 5. Nefei, 6. Rhun, 7. Dogvan, 8. Arthen, 1. Gwawr, 2. Gwenvrewi, 3. Eleri, 4. Gwrgon, 5. Mechell, 6. Lleian, 7. Nevyn, 8. Ceindrych, 9. Eluned, 10. Envail, 9. Cynbryd, 10. Dyvnan, 11. Rhaint, 12. Pascen, 13. Cynvran, 14. Clydoc, 15. Cadoc, 16. Gerwin, 17. Rhawin, HIS DAUGHTERS. 11. Gwladus, 12. Gwenddydd, 13. Dwynwen, 14. Hawystl, 15. Rhieingan, 16. Goleuddydd, 17. Tydyeu, 18. Cymmorth, 19. Tanglwyst, 20. Ceinwen, 18. Mathaern, 19. Cledwyn, 20. Cynin, 21. Hychan, 22. Nevydd, 23. Llecheu, 24. Cai, 25. Dyvric. 21. Tudvyl, 22. Gwawrddydd, 23. Clydai, 24. Cenedlon, 25. Arianwen, 26. Tybieu, 27. Gwen, 28. Anna. Saint Nevydd, the son of Rhun Dremrudd, the son of Brychan Brycheiniog. Nevydd, the son of Nevydd the second, the son of Rhun Drem- rudd. Tewdwr Brycheiniog, the son of Nevydd, the son of Nevydd the second, the son of Rhun Dremrudd. Andras, the son of Rhun Dremrydd, the son of Brychan Bry- cheiniog. Llan Andras in the diocese of Teilo, in Morganwg. Brynach Wyddel [the Gwyddelian,] the confessor of Brychan Brycheiniog ; his wife was Cymmorth, the daughter of Brychan. His church is in Morganwg. Gerwyn, the son of Brynach Wyddel ; and Cymmorth, the daughter of Brychan, was his mother. Mwynwen, ^ The daughters of Brynach Wyddel; their mo- Gwennan, Ither was Cymmorth, the daughter of Brychan Gwenlliw, J Brycheiniog. Here is the family of Gynyr of Caer Gawch. Saint Gynyr of Caer Gawch, the son of Gwyndeg, the son of Saithenyn, king of Maes Gwyddno, whose land was overflowed by the sea, the son of Saithenyn Hên, the son of Plaws Hên, king of Dyved, the son of Gwrtherin, a prince of Rome, who expelled the Gwyddelians from Dyved and Gower. Meyrig, king of Dyved, the son of Gwrthelin, the son of Eudav, the son of Plaws Hên, king of Dyved, the son of Gwrtherin, a nobleman of Rome, who expelled the Gwyddelians from the land of Gower and Dyved. Sadwrn Hên, the son of Gynyr of Caer Gawch. His church is in Emlyn. Saint Patric, the son of Gwyndeg, and brother to Gynyr of Caer Gawch. Sadyrnin, the son of Sadwrn Hên, the son of Gynyr of Caer Gawch. Nonn Vendigaid, the mother of Saint David, and the daughter of Gynyr of Caer Gawch, and Anna, the daughter of Uther Pen- dragon, Emperor of the Island of Britain. She was the second wife of Gynyr of Caer Gawch, and had been previously the wife of Amwn Ddu, the son of Emyr Llydaw. Banhadlen, the daughter of Gynyr of Caer Gawch, and wife of Dirdan, a nobleman of Italy. Elvyvv, the son of Dirdan; his mother was Banhadlen, the daughter of Gynyr of Caer Gawch. Saint Anna, the daughter of Uther Pendragon, and mother1 of Saint David, and before that she had been the wife of Amwn Ddu, king of Grawec, the son of Emyr Llydaw. She had a son by that Amwn, whose name was Samson, a saint of the college of Illtyd. Saithenin, king of the plain of Gwyddno, whose land was over- flown by the sea, the son of Saithin Hên, the son of Plaws Hen, king of Dyved, the son of Gwrtherin, a nobleman of Rome, who came to expel the Gwyddelians from Gower and Dyved. Gwyndeg, Senewyr, Arwystl Gloff, Llibio, Tudclut, Meiryni, Gwynhoedl, Hoedloyw, Tudur, Ynyr ; sons of Saithenin, the son of Saithin, king of the plain of Gwyddno, whose land was over- flown by the sea; and they became saints in Bangor Vawr, in Maelor, on the banks of the Dee, which was endowed by Cyngen, the king, the son of Cadell Deyrnllwg. 1 Evidently grandmother is here intended, 4 A Meiryn, the son of Meiryni, the son of Saithenin, of the plain of Gwyddno. Tyneio, Tyrog, Tydio, Tevrydoc, Tudur, Dihaer, Marchell, Saint Ceithaw, the son of Tudur, the son of Arwystl Gloff; his church is in Cardiganshire. Saint Sawyl Velyn, the son of Bledri Hir, the son of Meyrig, the king of Dyved ; his church is Llansawel, in Emlyn Uwch Cuch.1 Meyrig, the king of Dyved, was one of the four kings who bore the Golden Sword before the Emperor Arthur, on the three prin- cipal festivals, and on every high and honourable feast and festival. The children of Arwystl Gloff, the son of Saith- enin, the king, were with Deiniol in Bangor Mael- or; and after the dissolution of that college, they went to Bangor Cadvan, in Bardsey Island; their mother was Tywanwedd, the daughter of Amlawdd Wledig. Here are the names of the children of Caw Cawllog. i. Ceidio; 2. Blenwyd ; 3. Avarwy; 4. Auryn y Coed Aur; 5. Peirio ; 6. Gwrddelw; 7. Gwrddwdw ; 8. Avrogwy; 9. Celyn Moel ; 10. Aeddan ; accordingly they were ten. From the book of Thos. Trueman, the Great Black Book; and in another book of his, they are given thus :— 1. Peirio; 2. Ceidio; 3. Avarwy; 4. Blenwyd; 5. Gildas y Coed Aur; 6. Gwrddelw; 7. Cyhelyn Voel ; 8. Cennydd; 9. Eigrawn ; 13. Avrogwy ; 11. Gallgov : 12. Cilydd ; 13. Dirinic ; 14. Cafo ; 15. Huail ; 16. Aeddan. From the book of Mr. Lloyd, of Beaumaris, thus 1. Peirio; 2. Cennydd ; 3. Samson ; 4. Cyngar; 5. Huail ; 1 Llansawel, Caermarthenshire, 6. Cyhelyn Vardd ; 7. Gallgov ; 8. Eigrawn ; 9. Gwrddelw ; 10. Cilydd; 11, Dirinic ; 12. Cewydd ; 13. Aneuryn y Coed Aur; 14. Cynwrig ; 15. Cov. [Cof.] And in the book of Thos. Hopkin, of Llangrallo, thus 1. Peirio, 2. Gallgov, 3. Eugrad, 4. Cennydd, 5. Aneurin, 6. Cafo, 7. Dirinic, 8. Cewydd, 9. Maelog, 10. Gwrddyly, 11. Cilydd, 12. Huail, 13. Eigrawn, 14. Cyhelyn Vardd, 15. Cyngar, 16. Samson, 17. Canna, daughter of Caw. Their father, Caw of North Britain, was driven out of his coun- try, by the Gwyddelian Piets. He was lord of Cwra Cawlwyd, and he and his children came to Wales, some of them to Arthur, and he gave them lands ; and some became saints in the college of Illtyd, and of Teilo, and of Cattwg. Others went to Maelgwn Gwynedd, and he gave them lands in Anglesey, namely Twrcelyn, and from thence forward he was called Caw of Twrcelyn. The children of Caw of North Britain, from the book of Mr. Davies, of Bangor. 1. Dirinic, 2. Cilydd, 3. Bangawr, 4. Ustic, Cywyllog, Peithian, Gwenavwy, 5. Cynwric, 6. Gwydion, 7. Samson, 8. Cyngar, 9. Huail, 10. Gildas, 11. Cyhelyn, 12. Gallgov, 13. Gwrddelw, 14. Eigrawn, 15. Aneurin, 16. Caen. THE DAUGHTERS OF CAW. In Anglesey they lie buried. From the book of Llanganna, which contains these matters in addition to what is found in that of Thos. Trueman ; in all other things it corresponds with it. It is one of the books of Tre Bryn. These are the bishops who disputed with Augustin, the bishop of the Saxons, on the banks of the Severn, in the Forest of Dean ; namely, the bishop of Caerfawydd, called Hereford; 2, the bishop of Llandaff; 3, the bishop of Llanbadarn Vawr; 4, the bishop of Bangor; 5, the bishop of Llanelwy [St. Asaph ;] 6, the bishop of Weeg ; 7, the bishop of Morganwg.1 (From the book of Llanganna.) There were seven chancels in Bangor Iscoed, and three hundred devout monks, men of learning, in each chancel, praising God day and night without ceasing. (Book of Llanganna.) Endwy, the son of Howel Varchog, the son of Howel Veic, the son of Emyr Llydaw. Meigan, the son of Patric, the son of Cyfyloc, the son of Gar- mon, the son of Goronwy, of Gwareddoc, saint of Beuno’s college. In another book thus :— Meigan, the son of — \ Patric, the son of — ( Goronwy of Gwareddoc, saints of Cyfyloc, the son of — Í the college of Beuno. Garmon, the son of — ) In another thus :— Meigan, the son of Gronwy of Gwareddoc. Patric, the son of Gronwy of Gwareddoc. Cyfyloc, the son of Gronwy of Gwareddoc. Garmon, the son of Gronwy of Gwareddoc. Ceinwein, a female saint. 1 Dunawd, bishop of Bangor Iscoed, is the only one of these bishops, re- corded by name as having been present at the second Synod or Conference with Augustin. The bishop of Llandaff must have been St. Oudoceus, who occupied that See at the time. St. Asaph was most probably the bishop of Llanelwy here mentioned, and from him that See took its present English designation. The bishop of Weeg cannot be so easily identified ; he might have been one of the suffragan bishops in Ergyng; for it is elsewhere stated that St. Dubricius founded a choir or college at the Weeg, on the Wye, sup- posed to be Henllan, in Herefordshire; perhaps the bishop alluded to was Uvelwy or Uvelinus, who was a suffragan bishop in Ergyng, contemporary with St. Oudoceus. It is not improbable that the bishop of Hereford was also one of those ordained by St. Teilo, chorepiscopi under the bishop of Llan- daff, see Liber Landavensis page 624; which work also states that Morgan Mwynvawr, the king of Glamorgan, erected a bishopric at Margam, which had five successions, called bishops of Glamorgan, king Morgan himself being the first prelate, and the only one who was contemporary with St. Oudo- ceus ; from v/hich it may be inferred that he was the bishop of Glamorgan present at the above council. Finan of the college of Seirioel, who became a bishop in the North. Trystan,— In Dyved, Llibio,— Ystudwal, Machraith,— Ystinau, Rhuddlad,— Elvyw, Rhwydrys,— Hywel, Llwyvo.— Dylwyv, Rheithion, Satyrnin. In Kidweli, Cynheidian, Daroc, In Arvon, Deiniolen, Melldeyrn,—in Lleyn, rlidr , lr,Vaie°f In Emlyn, Cynhaval JClwyd, Gwrdai LIanwrda. In Brycheiniog, Gwenvael, Elwy, Elli. In Ceredigion, Dygwy,— Caranoc, In Elved, Llawddoc, In Gwent, Gwarog,1 Henwg,2 Fwyst,3 Govor,4 Mablu, or Mableu °r} Saint Illtyd established on the banks of the Hodnant, eight score and eight cells, as the Poet says,— “ Saint Illtyd made on the banks of the Hodnant eight score and eight colleges, where two thousand saints resided, leading a life according to the faith of Jesus, practising every godliness, fast- ing, abstinence, prayer, penance, almsgiving, and charity, and all of them supported and cultivated learning.” This is repeated in another place:— Saint Illtyd established eight score and eight halls or colleges, 1 Probably the founder of Llamvarrow, or Wonastow, Monmouthshire. 2 In page 458 he is called Henwg Sant, and is stated to be the father of the celebrated Taliesin, chief of the Bards. 3 From him Llanfoist, near Abergavenny, derives its name. 4 The Patron Saint of Llanover, or as it was formerly called, Llanovor, Monmouthshire, in which parish are nine springs close to each other, called Ffynnon Ovor, which have been recently cleared and restored, by Sir Benjamin Hall, Bart. M.P., on whose ground they are situated. where there were two thousand saints and divines, maintaining Christian and virtious knowledge, as the Poet says. Brychan had Garth Mathrin, and called it after his own name Brycheiniog. Gwynlliw, the son of Glywys, had the cantrev of Llinwent, and called it Gwynllwg, after his own name. Glywys, the son of Tegid, had Glywyseg, and called it so after his own name; where the family of Elystan Glodrydd is. Morgan, the son of Arthur, had the cantrev of Gwent, and the cantrevs of Essyllt, and Gorwennydd, and Rheged, and he called them after his own name Morganwg. Cadvan Llydaw established a Bangor in Bardsey, where the monastery is now. Gwyddno Garanhir, and Geraint the son of Caranoc, the sons of Caranoc, the son of Cleddyvgar, the son of Cynan Glodrydd, the son of Cadell Deyrnllwg ; their land was overwhelmed by the sea. Cleddigar, the son of Cynvarch, the son of Rhychwain. Saint Cyndav, a man of Israel, came with Saint Germanus to this Island. Others say that he came with Cadvan. Arwystl the lame, the son of Saithenin, of the plain of Gwyddno. Tudur, the son of Arwystl the lame, the son of Saithenin, in Argwain. Annan, the handmaid of Madrun, the daughter of Gwrthevyr Vendigaid. Saint Cynhawal, the son of Elgud, the son of Cadvarch, the son of Caradoc Vreichvras. Mor, the son of Pasgen, the son Urien Rheged. In Llanvor in Penllyn. Saint Llawdden, in the Island of Eiddyn, in the North. Cadell, the son of Urien Rion, the son of Llywarch Hên, a saint of the college of Cattwg, in Llangadell. Lleuddad Llydaw, the son of Hywel, the son of Emyr Llydaw. Lleuddad of Gwent, the son of Dingad. Llynab, the son of Alan, the son of Emyr Llydaw. Saint Cirig, the son of Urien, the son of Cynvarch. (In another copy, the son of Arawn, the son of Cynvarch.) Edern, the son of Nudd, the son of Beli, the son of Maelgwn Gwynedd. Teilo, the son of Eissyssyllt, the son of Hiddyn Ddu, the son of Ceredig, the son of Cunedda Wledig, a saint of the college of Cattwg. The council of Arles in Gaul, in the year 314. Elborius, the bishop of York ; Rhystud, bishop of London ; and Adelfin, the bishop of Caerlleon upon Usk. The saints of Morganwg and Gwent. Cennydd, Tewdrig, Ciwg, Nonn, (Gower,) Samled, Elldeyrn, Mabon, Tewdrig, Iago, Cewydd, Rhidian, Cenwyn, Gwynno, Ma- doc, Isan, Tybieu, Garai, Garan. The Emperor Jovian, anno 363. The letter of Athanasius to him mentioning the faith of the Cymry as of the Britons. Morgan [Pelagius,] the heretic, 405. In Britain, 425. Germanus and Lupus, 427. Mor, the son of Morien, brought baptism and faith, and would not bring baptism to the county of Gwynedd. The first that did so was Gwydion the son of Don, king of Llychlyn [Norway,] who was the king of the country of Gwynedd, during the time the Gwy- ddelians bore rule in Gwynedd. And after that Mor went to Rome and Jerusalem. Saint Germanus went to MEMORANDA CONCERNING SOME OF THE SAINTS OF THE ISLAND OF BRITAIN, OUT OF SEVERAL MINOR UNCONNECTED WRITINGS. The nine Holy Families of the Island of Britain, and all of them sprung from the race of the Cymry. 1, Brân, the son of Llyr Llediaith ; and he was the first; where- fore was he called Brân Vendigaid [Brân the Blessed,] and Bendi- geidvran. 2, Macsen Wledig, the son of Llwybrawd ; and his family be- came saints, and to this day the places are known where they es- tablished their churches. 3, Brychan Brycheiniog. His mother was Marchell, the daughter of Tewdrig, king of Morganwg ; and his first wife was his cousin, namelX Rhybrawst, the daughter of Meyrig, the son of Tewdrig, king of Morganwg, and Gwent, and Ewyas. 4, Coel Godebog, king of the Island of Britain; and he estab- lished a church in Llandaff. 5, The family of Dyvnwal Hên were saints in Wales, where their churches are still preserved under their names. 6, Caw of North Britain. He came to Wales, and had Twr- celyn in Anglesey ; and from that place was his mother, and he possessed a claim and a right to land and territory there. 7, Emyr Llydaw, originally sprung by race and kindred from the Island of Britain, namely from Cynan Meiriadoc, prince of Cornwall, which Cynan received dominion and lands from Macsen Wledig in Armorica, where he and his descendants resided ; and his descendants became saints in the Island of Britain, and were in the Island of Bardsey the original stock of the saints of North Wales, where many of their churches exist. 8, Cunedda Wledig, king of the Island of Britain ; and in Car- lisle he held his court. 9, Helig, the son of Glannoc, of Tyno Helig, in the North, whose land the sea gained upon ; and his descendants became saints in North Wales, where there are many of their churches. Others say that the ninth Holy Family was that of Gwrtheyrn Gwrth- enau and that many of their churches are in Gwent, Out of the book of John Bradford, which he says he took out of a book in the handwriting of Watkin Powell, of Pen y Vai, about the year 1600. Saint Bleiddian, of the land of Gaul, established the church of Llanvleiddian Vawr, and that of Llanvleiddian Vach. He was brother in the faith to Saint Germanus. Nudd Hael, the son of Senyll, of the college of Illtyd, built the church of Llysvronudd. Owain, the son of Saint Urien, built the church and castle of Aberllychwr. Saint Ceiniwr built the church of Llangeinwr. Saint Tyvodwg, of the college of Illtyd, built the church of Llandyvodwg, and that of Ystrad Dyvodwg. Cadwalader Vendigaid built the church of Trev Esgob, in Gwent, and that of Magwyr, hard by. Ynyr Gwent built the church of Abergavenny. Glywys, the son of Tegid, built the church of Machen. Saint Tewdrig, the son of Teithvallt, built the church of Bedwas, and that of Merthyr Tudvyl. That of Caerlleon upon Usk was built by Macsen Wledig. Maenarch, earl of Hereford, built the church of Gelligaer, and that of Llanvabon, in honourable memory of Saint Mabon. Saint Ceinwr, the son of Coel, the son of Cyllin, the son of Caradoc, the son of Brân, the son of Llyr Llediaith, the son of Baran, the son of Keri Hîr Lyngwyn, built the church of Llangei- nwr in Morganwg. He was a man who would not believe any being corporeal or spiritual, neither out of this world would he be- lieve any excepting God himself, or who came with the authority of God by miraculous wonders, so that there should be no manner of doubt respecting his being of God, in all that could be seen and understood of his acts, and words ; which should be in origin and purpose, consistent with what was seen in the Son of God and his saints ; so that there should be no room for doubt that they pro- ceeded from God. And he daily and nightly prayed to God to obtain from him by sight and hearing what he ought to believe.—And he received through sight and hearing a power of understanding so evident, that it could not be doubted that he obtained what he desired. 411 Here are additional notices of the Genealogies of the Saints, from the book of Anthony Powel. I. Illtyd Varchog, the son of Bicanus of Armorica. His mo- ther was the daughter of the king of Morganwg, and he was chief of all Arthur’s knights. And there occurred a contention betwixt Illtyd and the Emperor Marcian, and two of the Emperor’s chief officers desired to kill him. And they laid hold upon Illtyd whilst he was at prayer, and they could not move in the least; but Illtyd by his prayers restored them. And when the Emperor knew this of his officers, he degraded them, and gave property to Illtyd to form a college on the site of the church of Saint Eurgen, the daughter of Caractacus king of Morganwg, who, after being carried captive to Rome, was, together with his daughter Eurgen, converted to the Christian faith, by Saint Ilid, a man of Israel; which Ilid came from Rome to this Island with Caractacus and Eurgen, and they were the first that converted the Cymry to Christianity. And Eurgen formed a college of twelve saints ; and Lies the son of Coel gave possessions to that college, and after that, it became an exceeding eminent monastery ; and Illtyd made there three large new cells through the endowment of Marcian, and he became a saint there, and principal of all the cells and assemblages ; which were the cell of Eurgen, the three cells of Illtyd, the cell of Arthur, the cell of Gildas, and that of Dubricius. Previous to this the place was called Bangor Lleuver Sant, and afterwards Bangor Illtyd, and Llanilltyd, and it was the most celebrated of all the monas- teries for piety and learning, and there were there two thousand saints. And Arthur gave lands and great rents to these cells. And Tewdrig, king and saint, gave them possessions, and made four new cells instead of the seven first, and there are four churches dedicated to Saint Illtyd in Morganwg, namely, Llanilltyd Vawr, Llanilltyd Gŵyr, Llanilltyd Vaerdre, and Llanilltyd Glyn Nedd. i. Cattwg, the son of Cynlais, the son of Glywys, the son of Tegid, king of Morganwg. He was kinsman to Illtyd, and established a college for a thousand saints in Llancarvan : and that place became very celebrated for piety, and every kind of learning known. And Cattwg was principal over all. (It is rather strange that Cynlas and Gwynlliw should be the same person}) 1 The above remark is by Iolo Morganwg. But the difficulty is removed, when we know that this difference in the name was caused by translation 3. Lleuver Mawr, the son of Coel, the son of Meyrig, was king of the Island of Britain, and he dwelt at Llandaff, and was the first who established a bishopric there; and he gave property to the college of Eurgen for a hundred saints, and he formed a college in North Wales, in a place which was afterwards called Bangor Is- coed. And after that Arthur gave possessions to the college of Iscoed, and placed there seven assemblies, according to the advice of Illtyd. Lleuver, the son of Coel, was the first king who established national order and law for the Christian religion ; and he founded three sees, namely Llandaff, Caerwyryl, and Caervelyn, and these three sees were the first in the Island of Britain. Saint Ilid, a man of Israel, came to this Island with Saint Eur- gen, and he was the first to introduce Christianity into the Island of Britain. Illtyd founded seven churches, and appointed seven companies for each church, and seven halls or colleges in each company, and seven saints in each hall or college. Otherwise,— Seven churches ... 7 Seven companies - 7 49 Seven collegiate halls - - 7 343 Seven saints - 7 2401 And prayer and praise were kept up, without ceasing, day and night, by twelve saints, men of learning of each company. and re-translation. The original name was Gwynlliw; this, in the Latin life of that saint, was made into Gunleius, and that again in the Welsh re-translation from the Latin became Cynlas. Illtyd, the knight and saint, founded seven churches, with seven enclosures, and appointed seven companies to each church, and seven cells for each company, and each company constituting a choir, and seven learned men in each cell; and praise and prayers to God were kept up by twelve saints of each college day and night without ceasing. Illtyd Varchog bore for his arms, argent, three masts, three castle tops, or, and six darts or. (The three masts for the three schools, and the three castle tops for the three colleges of saints, and the six gold darts for the six churches, which he founded for teach- ing the Christian religion;) such was the number of the churches, and they were all in Caer Worgorn in Morganwg, the place now called Llanilltyd Vawr. He also founded other churches in that country. Gwarthan, the son of Dunawd, the son of Pabo Post Prydain, was confessor to Cattwg in the college of Germanus, and Cattwg sent him and his brothers, Deiniol and Cynwyl, as instructors to Bangor in Maelor, on the banks of the Dee; and in consequence of the wisdom and piety of these three brothers it became the most eminent of all the Bangors of the Island of Britain; and it was demolished by the pagan Saxons, in the battle of Bangor orchard, and then were killed many of the saints, and others es- caped and became saints in the Bangor of Bardsey, and thence, Bardsey became possessed of the most numerous assemblage of saints, and the most celebrated for learning, of all the Bangors of North Wales; and enjoyed gifts, from kings, and nobles, and gen- try more than did any other. Gwarthan was slain by the pagan Saxons in their wars in the North. His church is Llanwarthen, in the Vale of Clwyd. Here are the names of the cells of the college of Illtyd; the college of Matthew—of Mark—of Luke—of John—Arthur—Saint David—Morgan—Eurgain—and Amwn. Of these eight colleges, Illtyd was principal; and the place was named Bangor Illtyd, and there were three thousand saints. In the colleges of Saint Dubricius, there were the following choirs; that of Dubricius—of Arthur—of Julius—of Aron. And all these were in Caerlleon upon Usk. The college of Dubricius, and the college of Meugant, on the banks of the Wye ; and the col- lege of Llandaff; and Dubricius was principal over them all, and had two thousand saints. Bangor Aidan, with seven colleges, and two thousand saints, after the names of the seven days of the week. The college of Cattwg in Llancarvan, with three cells, and a thou- sand saints, and two cells in the Vale of Neath. The college of Cybi in Anglesey, with five hundred saints, and Cybi was principal. The college of Éurdeyrn, the son of Gwrtheyrn, in Llaneur- deyrn in Morganwg, and Eurdeyrn was principal, with a thou- sand saints. The college of Dochwy in Morganwg, with a thousand saints. The college of Cadvan in Bardsey, for twenty thousand saints, and there were there no cells, but every one did as he chose. And after the twenty thousand saints, Bardsey became a college for a cell of five hundred saints. The college of Mechell in Anglesey, for a hundred saints. The college of Saint David in Menevia, for five hundred saints. The college of Teilo in Llandaff, for a thousand saints. The college of Cawrdav in Morganwg, for three hundred saints. The college of Dyvan in Llandaff, and Dubricius was principal. The college of Fagan in Llansantfagan, and Fagan was prin- cipal. The college of Elbod in Bangor Elbod, in Arvon, and Elbod was principal over five hundred saints. The college of Tathan in Caerwent, with five hundred saints. Tathan had also a college in Llandathan, in Morganwg, for five hundred saints, and he was the principal of these two colleges. The college of Eurgan in Llanilltyd, for four and twenty saints ; and this was the first college in the world to teach the Gospel and Christian faith. The college of Sarlloc in Llandaff, for thirty saints, and Sarlloc was the principal. The college of Elvan in Glastonbury, for a thousand saints. 55S THE FESTIVALS OF THE SAINTS OF WALES. Out of an old Calendar in a MS., written about 1500, in the pos- session of Mr. Thomas Davies, of Dolgelleu. January n. Llwchaearn ; 12. Elar and Llwchaearn ; 13. I lari, Elian; 19. Gwylystan ; 23. Elli; 24. Cattwg; 3. Melangell. February 1. Saint Fread, [Saint Bride,] the Nun ; 9. Teilo. March 1. David ; 3. Nonn, the mother of Saint David ; 5. Caron ; 7. Sannan ; 11. Easter; 17. Patric ; 19. Cynbryd ; 29. Gwynlliw. April 5. Dervel ; 7. Brynach ; Llewelyn and Gwrnerth; 16. Padarn : 21. Beuno. May 1. Philip and James, Asaph ; 4. Melangell ; 6. Isan borth Llatin ; 9. Saint Govor ; 13. Mahael and Sulien ; 16. Garanoc ; 17. Noah entering the ark, the deluge arising ; 20. Anno ; 21. Coll- en ; 22. the Queen Helena ; 27. Melangell, Garmon ; 29. Erbin ; 30. Tudclud. June 1. Tecla ; 3. Goven ; 4. Pedroc ; 13. Sannan; 15. Trillo Ceneu ; 16. Cirig ; 17. Mylling ; 22. Albanus ; 23. Mivilia ; 24. Saint John the greater ; 26. Turnoc : 30. Paul. July 1. Saint Cewydd of the rain ; 3. Peblic ; 4. Marthin ; 6. Covyl ; 10. the seven Brothers ; 11. Gowair ; 13. Doewan ; 17. El- iw, Cynllo ; 27. the seven Sleepers; 31. the bishop Garmon. August 8. Illog in Hivnant; 15. Vawr Vawr ; 18. Elen ; 22. Gwy ddelau ; 27. Veddwid ; 29. the beheading of Saint John the lesser. September 1. Silin ; 2. Sulien ; 4. Rhuddlad ; 5. Mechell ; 6. Id- los ; 8. Cynvarch ; 9. the Living Image; 10. Eigion ; 11. Daniel 20 ; Winifred ; 24. Tegla Mwrog ; 25. Beugan ; 30. Nidan. October 1. Silin and Garmon ; 5. Cynhaval; 8. Cain, Canmarch ; 9. Cynog; 10. Tanwg; 15. Tudur; 21. Gwryddor; 23. Gwnog, Noethan ; 31. Dogvael. November 3. Clydoc, Christiolus, Gwenvoe ; 5. Cybi ; 6. Cyd- nerth, Edwen ; 7. Cyngar ; 8. Tyssylio of Powys, Cynvarwy ; 9. Pabo Post Prydain; II. Marthin, Edeyrn ; 12. Padarn, Cadwal- ader; 13. Gradivel ; 14. Meilig; 15. Machudd, Mechell; 17. Avan; 21. Digain; 22. Diniolen ; 23. Clement; 27. Gallgov; 29. Sadwrn. December 1. Grwst and Llechyd; 5. Cawrda the bishop ; 6. Nicholas.1 The second part in December is wanting. Patric, the son of Alvryd, the son of Goronwy, [otherwise of Wareddoc,] the son of Gwydion, the son of Don, the son of Dar- onwy. Patric, the son of Mawan, the son of Alvryd, the son of Goron- wy, the son of Gwydion, the son of Don, the son of Daronwy, of Norway, and king of Anglesey. The children of Urien Rheged; I, Owen, knight of the Round Table, and earl of the Fountain; 2, Pasgen, chief stock of the Ravens; 3, Rhun; 4, Elphin; 5, Cyndeyrn; 6, Rhiwallon; 7, Cadell; 8, Garth, the son of Urien. In the year 542, died Deiniol, the bishop of Bangor; and Theon, bishop of Gloucester, was made Archbishop of London; and Sam- son, Archbishop of York, died ; and also Saint David. Meyric, king of Glamorgan, gave, at his baptism, lands to God and to Saint Teilo, and to the bishops of Llandaff for ever, as ter- ritorial lands and privileges. And from this it became customary to give lands to God and the saints, upon baptism; and, when there was no baptism, upon the sacrament of the body of Christ, for the strongest oath is that which is made upon baptism, or receiving the Holy Sacrament. (Out of the Book of Anthony Powel of Llwydiarth.) Segin, a Gwyddelian, a saint of the college of Illtyd, Llanvi- hangel in Cowbridge. He has also a church in North Wales. FABLES. THE FABLES OF CATTWG THE WISE, THE SON OF GWYNLLIW, THE SON OF GLYWYS, THE SON OF TEGID THE SON OF CADELL DEYRNLLWG. I. THE MOLE AND THE LARK. The Mole, one fine morning, in the splendid and brilliant month of May, having observed the Lark high upwards in the sky, chanting its song of gladness, exclaimed, “ Ah! how sad my fate. Would that I were a Lark instead of a Mole. I might then soar into the clear regions of the sky, where nothing would obstruct me on my journey; and where in light, and space uncon- fined, I should sing my full to my heart’s delight. Whereas I have now to dig my way through the hard and rocky ground, where I am continually meeting with obstructions, without light, or the possibility of seeing any thing in the total darkness, through which I have to wend my way.” These words had hardly escaped him before he saw a Hawk pounce upon the Lark, which he killed and ate. Whereupon, the Mole bethought himself, and said, “ God be praised that I am a Mole, living in safety, however great my care and toil may be; and that I am concealed under ground and in the dark, where neither the Hawk, nor any other rapacious creatures can see me.” There is no happiness where there is no safety. There is no safety but has its care. Let each person be contented in the state in which God hath placed him. He knoweth better than man what is for the best; and it is from pure love He hath done what seemed to Him the best for every living creature. II. THE MAN WHO KILLED HIS GREYHOUND. There lived formerly at Abergarwan, a man and wife who had a son, and he was their only child, an infant in his cradle. One day, when his wife was gone to attend her devotions, the man heard the cry of hounds on his land, in full chase after a stag. “ I will go and meet them,” said he, “ that I may, as lord of the land, get the share due to me of the stag.” And away he went leaving his child in the cradle, and near the cradle lay his Greyhound. Whilst the man was absent in the field, a Wolf en- tered the house, and would have killed and devoured the child ; but the Greyhound fought hard with the Wolf; and after a long and bloody struggle, and many wounds and bruises, he at last suc- ceeded in killing him. It so happened that during the struggle the cradle was by some means or other overturned, and it lay on the ground with its face downwards. When the man returned to the house, the Greyhound, covered with blood, got up to welcome his master, and showed symptoms of joy at his return, by shaking his head and wagging his tail. But the man, when he discovered blood on the Greyhound, and a pool of blood upon the floor, thought that the Greyhound had killed his only child ; and so, in a fit of rage and distraction, he thrust the Greyhound through with his sword, and killed him. But when he went to the cradle, and had turned it up, and found his child alive, and unhurt, and saw the Wolf lying dead by the side of the cradle, and that the Grey- hound had been mangled and torn by the teeth of the Wolf, he became almost frantic with grief. Hence arose the proverb;— “ Before revenge, first know the cause ;” and “ Reflect twice before striking once.”—This circumstance gave rise to the following ex- pressions :—“ As sorry as the Man who killed his Greyhound.” —“ A hasty act is not a prudent act; but like the man who killed his Greyhound.” The man who suffers his passion to get the better of his pru- dence, will commit an act which he will never be able to undo ; and as long as he lives, it will cause him painful sorrow. It is well for a man to bridle his rage, lest he should avenge himself unjustly, like the Man who killed his Greyhound. 4 c III. THE TWO FISH. Two Trout perceiving a fisherman’s net in pursuit of them, took counsel together how to make their escape. Said one of them, “ I will dive deep into the mud, until the net shall have passed over.” “Not so,” replied the other, “for a dirty place that! I will leap upon dry land, where I shall have no need to fear the net sur- rounding me and so he did. But he was not long there before he felt the effects of heat, and such a thing he had never before felt; and also excessive drought torturing him. “Woe is me!” said he, “ That I did not follow my friend’s example, and dive into the mud, and remain there until the net had passed : for had I done so, and continued ever after upon my guard, I might have escaped the fisherman’s net to the end of my natural life. Whereas now, here am I dying from drought and heat, without feet or wings to assist me in getting into the water, from whence I came.” And there he died. Wherefore it is said, “ Like fish out of the water.” And “ Better for a man the evil that he knoweth, than the evil he doth no know.” Let every one do his best in the state in which providence hath placed him. IV. THE GRASSHOPPER AND THE ANT. The Ant had been busily employed during the summer in lay- ing up his stock of provision, which was to consist of a sufficiency of every thing that was deemed necessary for his own maintenance, and that of his family over the winter. When therefore the frost, and cold winds, and rain, and snow had set in ; he was with his wife and children, and all his household quite snug and happy, in his house and farm in the enjoyment of abundance. And it so happened, that about dusk, one cold evening in the month of December, he heard some one call out to him at his door. “ Who art thou?” asked the Ant. “ A relation of thine,” was the reply. “A relation!” said the Ant. “What is thy name? It is not from fear or ill-feeling towards thee that I ask; but merely for the sake of knowing who thou art.” “ I am thy brother in the faith, the Grasshopper,” said he, “ and am come to pay thee a visit, as is the custom among kinsfolks.” “ Where wast thou all the summer,” asked the Ant, “that I did not see thee, and get thee to assist me in gathering in my corn, and hay, and fire-wood?” “ Hopping, and skipping, and singing my very best in fields, where the trefoil grew, and where the sunshine was brightest; and I did this for the amusement of every living thing that heard me,” answered the Grasshopper. “ Go then,” said the Ant in reply, “ to those who enjoyed the amusement thou gavest them ; I had not much of it, nor had I time from the business of my harvest to attend to thee. Now is our time for singing. Go then and labour for thyself, as I have done.” The Grasshopper turned away sor- rowful and sad; and the next morning he was found, at no great distance from the door, quite dead, from cold and hunger. Where- fore, when speaking of an improvident person, it is said of him, or in reference to him:—“ Like the Grasshopper in sunshine;” and “ Industry is the best trade;” and “ He that is a friend to himself will gain to himself friends;” and “ He that labours during summer, will sing throughout the winter ;” and “ He that performs his part, knows his place.” V. THE FOWLER AND THE COOPER. A Fowler and a Cooper went together into a wood, the Fowler in search of woodcocks, and the Cooper in quest of sticks for mak- ing hoops. They had not gone far into the wood, when, as each of them was making the very best use of his eyes in search of what he wanted, “ Lo! cried the Fowler,” I see a woodcock.” “ Where ?” asked the Cooper. “ There yonder, directly before thee,” said the Fowler, “ at the foot of the alder-bushnear where thou seest the marshy spot.” “ Is it near that hoop-stave yonder?” asked the Cooper. “Hoop-stave? whereabouts is thy hoop-stave?” asked the Fowler. “It is at the foot of that hazel bush, which thou seest straight on before thee,” said the Cooper. “ I cannot see thy hazel tree, nor thy hoop-stave,” re- plied the Fowler. “Nor I indeed thy woodcock, or thy alder- bush,” replied the other. Now as the case was with these two men; so it is with the ge- nerality of mankind; for there is no man in the world, but casts his eye around in search of the object he wishes to find ; and he soon discovers anything that is like it; whereas an object for which he cares nothing he cannot see be it ever so visible. So faithfully true are the old proverbs which say, “ Sharp-sighted is every eye that seeks.” “The eye of the anxious is quick sighted.” “The eye of the indifferent can see nothing, be the object ever so visible; but the eye of the seeker will see quickly, like the Fowler and Cooper in the wood.” VI. THE SMITH WHO HAD A GOOD NAME. A Smith of old had gained a good name and great reputation, as an excellent maker of sharp-edged instruments ; and there came a man who desired of him to let him have a good axe. The Smith promised him he should have it. But it so happened that when the Smith was working at it, the steel flew off from out of the axe. “ Master 1 Master!” cried the Smith’s servant, “ the steel has slipped out.” “ Do thou hammer away at the iron then,” said the Smith ; “ if the steel is out, the good name is in.” And this is like the world; it matters not what evil a person does, provided he has a good name, nor what good any one does if he has a bad name; or had never gained to himself a good name. So true are the proverbs. “ Blessed is the man of whom a good report hath gone abroad.—Happy is the man who hath gained to himself a good name.—Evil may nestle in the bosom of a good name ; or in other words, Look out for the devil’s nest in the bosom of a good name.—Disgrace often falls from the bosom of a good name, as it did in the case of the Smith and the axe.” Hence the inference, that it is not safe to place too much reliance upon the good report that is heard of any man in the world. And woe betide him who gets a bad name when young ; but a hundred- fold greater woe be to him who hath a bad name when old, for there is no hope for him. VII. THE HOG AND THE CUCKOO. A HOG, as he was wallowing in the mire, one sunny morning in the month of May, happened to hear the Cuckoo sing upon the topmost branch of a tree in the orchard ; and pointing his swivel- led snout in the direction of the Cuckoo, thus addressed him. “ It is to me a matter of surprise, that thou shouldest have taken the trouble of climbing up so high, for the sake of singing Kuc-Koo, so incessantly ; whereas no one cares a straw for thy song, and to thyself it brings no good whatever.” “ It is not so,” replied the Cuckoo, “ I sing for joy at the arrival of summer and the bright sunshine, and I rejoice in my song, as well as the cause of it; and there is no living creature upon earth, save thee and thy sort, but that rejoices to hear me announcing to them the good tidings of the approach of the long summer days, and fair weather. All are delighted to see me, and to hear me ; they recognise in me an old acquaintance whose voice they love. Neither man, nor any raven- ous creature in the world, that is known either of birds or beasts, except thyself, were it in their power, would do me the least harm ; but happily for me, thou art not possessed of either power or sense to do me any injury. And as for thee, wallowing in the mire, thou art not liked by any body. Hateful to every eye is the sight of thee, mischief thou art doing wherever thou art. It is bad news to hear of thee wherever thou art; and were it not for the swivel which is put in thy nose, thou wouldest uproot and destroy every thing around thee. But when thou shalt have fattened thyself sufficiently, by feeding upon what every other kind of crea- ture rejects, then will they kill thee for the value of thy fat: where- as nobody seeks to kill me ; but on the contrary, all deeply lament that my days are not longer: but there is no good from thee until thy death.” Now what the Hog said of the Cuckoo is very like what the miserly man says of every intelligent, liberal-hearted person, who takes delight in doing what good he can, for the pleasure of his fellow beings ; whereas none are benefited by the miser while he lives. There is nothing that the miser would not do to injure all men living, for the sake of collecting wealth, in which he will wal- low ; and he would not refrain at all, were it not for the punish- ment of the law restricting him, like the ring in the Swine’s snout. It is when the miser dies, and not before, than any good can be FABLES. derived from him, like the fattened Hog. Hence the proverbs. “ The liberal man and the niggardly man can never agree together. —Privet and Alders are not of the same nature.—The fox is not offensive to himself.—Mire is not disagreeable to the Pig. —The liberal man and the miser cannot agree together, any more than the Hog in the mire, and the song-loving Cuckoo perched upon the branch.” VIII. THE OLD WOMAN AND THE YARN. An Old Woman who had several children and grand-children, perceiving that discord and strife existed among them, summoned them into her presence; and when they were assembled, there were no less than twenty of them. “ Bring here to me,” said she, “each of you a ball of yarn;” and this they did. And having taken one of the balls, which consisted of a single twisted thread, she tied together with the thread the hands of the feeblest of her grand-children ; but the little child soon broke his bands. Then she tied his hands with stronger thread taken from another ball ; but which also he easily broke. And in like manner did he break the threads taken from the rest of the balls in succession. And it was found that no band, thus made, proved lasting ; and that the strongest thread, like the weakest, was easily broken. After this, the Old Woman desired that all the balls should be so twisted to- gether, as to form one entire cord out of the whole ; and this was done. Then the Old Woman took some of the cord thus twisted, and with it tied together the hands of the strongest of her sons; and he could not by any effort break it. “ See now,” said the Old Woman, “ how much stronger the thread is when united than when single. And so, my children and grand-children, as long as you remain at variance with one another, and act in opposition to each other, any one who had a mind could easily over power you ; and there is not one man out of a thousand but will try to do so, if it be in his power; but if ye will but cling together in firm union like the twisted thread, your strength will be such that it will not be in the power of any enemy whatever to stand successfully against you. Hence the proverb: “ Stronger the thread of double twist than that of single twist.” Another proverb says: “ There is no strenght without union.” And according to another proverb : “ It is an easy matter to cast a mountain into the ocean, after separating each stone from the other.” IX. THE WOODPIGEON AND THE MAGPIE. A Magpie perceiving a Woodpigeon building her nest very clumsily and unskilfully, gave her counsel and instruction, by di- recting her and saying, “ Put a sprig this way, and a sprig that way, one after this manner, and another thus, and thus ; and then thou wilt build thy nest correctly, and it will be strong and habit- able.” “ I know ! I know ! I know ! ” said the Woodpigeon. But for all that, she went on with her work according to her old untidy way just as she ever used to do ; and the Magpie was all the -while endeavouring to force instruction upon her, and the only acknow- ledgement he obtained from the Woodpigeon was, “ I know! I know ! I know ! ” And she went on without making the least im- provement in her mode of building, and without benefiting in the least from the instruction she received. “ If thou knowest it,” re- plied the Magpie, “ Why then dost thou not do it?” And having said this, the Magpie left her to go on in her own clumsy way, seeing that it was useless to attempt instructing her. Hence the proverbs: “ Like the Magpie and the Woodpigeon ;” and “ I know ! I know ! I know ! ” as said the Woodpigeon ; ” and “ As unskilful as the Wood- pigeon.” There are other proverbs to the same effect, namely,—“ It is not easy to drive learning into him who is wise in his own eyes.— The unskilful will not easily take instruction.—Every fool is wise in his own eyes.—It is not easy to take a man out of his track. —No one knows less than he who knows every thing.—The fool is fond of his stick.” The following proverbs are applied to such as are incapable of learning from want of natural abilities. “ It is not easy to extract marrow from a post.—You cannot get out of a vessel but what is put in it.—It is not easy to thrust brains into a gate post.—It is not easy to make a nightingale out of a crow.” X. THE MAN AND THE MOUSE. As a Nobleman of great wealth was walking, out in the fields one cold and damp afternoon, in the month of December, he saw a man who was a ditcher sheltering himself under a hedge, and eating some dry barley bread, without butter or cheese; and drinks ing water from a pool that was close at hand. As he was eating, he was heard to say, “ Woe is me!” This is a miserable living for me, to be obliged to work hard upon this food, which can scarcely keep me alive, and of which I cannot get a sufficiency to eat; whereas my master is living upon dainties, and spend- ing an idle life, and myself unable to get better fare than this. And to get this I have to work hard. He has nothing to do, nei- ther work, nor occupation to employ him.” With this the Noble- man (who happened to be his master,) made his appearance, and asked him what it was he wanted. “To have somewhat better fare to live upon,” said the Man. “ If thou hadst the same food as thy master to live upon,” said the Nobleman to him, “ wouldest thou live contentedly upon that without wishing for anything more?” “Yes, gladly,” said the Man “and upon much less than that I could live quite contentedly.” “ Wouldest thou do one thing he might ask thee, provided that what he asked of thee to do was of easy performance, and attended with no labour?” “Yes, gladly,” said the Man, “ and that too with careful and grateful obedience.” “Very well then,” replied the Nobleman. “Come along with me; I am thy master, and thou shalt have as good fare to live upon as myself.” And so they went together as far as the palace ; where the Nobleman showed him a chamber as handsome as any in the house. And there was in the chamber, a bed made of the finest down of the swan ; and it lay within a pavilion, that was covered with silk fringed with gold. On the bed were clothes, made of the finest linen, and of the softest wool, beauti- fully white and handsome, and over these there was a quilt of needlework interwoven with gold. And in the chamber there was every variety of costly furniture, neatly and elegantly arranged, all pleasing to the eye, and well adapted for comfort and conveni- ence. After showing the Man this chamber, they then put on him one of the most gorgeous and costly of dresses that a Noble- man could wear; and such was its beauty, that no one could have imagined its splendour unless he had seen it with his own eyes. In the next place, there were appointed expert, obedient, and ac- tive servants, consisting of men and women, to wait upon him. All these preliminaries having been gone through, they placed be- fore him a table of costly workmanship; and upon the table there was laid a cloth, wrought throughout with leaves of silver and gold, and silk. Then there were brought in, and placed upon the table, the very best and choicest of provision, of flesh, fowl, and fish, various kinds of excellent pastries, as well as fruit of every sort; and of drinks there was no lack of the very best and choicest; for on the table were wines of all qualities and descrip- tions; also ale, and mead, and bragget. Yet among all the many dishes there was one covered dish. The table having been thus laid out, the Nobleman addressed the man, and said, “ All this is for thee ; do thou therefore help thyself, and partake to thy full enjoyment of whatever pleaseth thee. And here are the servants, men and women, who will wait upon thee, and supply thee with whatever more thou mayest want at any time. But what has been put in that covered dish, is my portion of the feast. Wherefore touch not what is in the dish, for it is not allowed thee, neither concern thyself about it, nor be curious to look what it contains.” “To your request and commands,” replied the Man, “ I will pay rigid obedience.” And so he did for several days. However one day, after he had made a sumptuous dinner, an unconquerable desire came over him, to know what firstrate cookery there might be under the cover of the forbidden dish. And so when the attendants had left the room, the man took off the cover, and in a moment out jumps a mouse! And besides the Mouse there was nothing else in the dish. Then the Man saw at once the folly of his having been so greedy and curious; and he was at a loss what to do, for very vexation. Ac- cordingly, upon the table being cleared, the Nobleman discovered that the Mouse was lost. And he sent for the man, whom he had thus befriended, to come to him ; and when he came, he said to him, “ See now, what has become of thy over-greediness and ex- cessive curiosity! Hadst thou not enough of every thing that could have satisfied thine heart? And was it therefore too much for thee to obey one friendly command which I gave thee ; and to accede to one simple request which I kindly asked thee to do, by way of return for all I had given thee ? But now, inasmuch as thou didst not do this, get thee back again into the ditch from which I took thee; and there, whether contented or otherwise, just as it pleases thee, stick to thy work, for thou shalt remain no longer here.” And to the ditch he had to return, where he found out his folly, and learnt the truth of the proverb which says: “Too much ease is difficult to be managed.—The more one has, the more is wanted—Greediness is never satisfied—Greediness 4d never discovers its error until it be too late, like the Man and the Mouse.—Ambition breaks its own neck—The discontented man will always be discontented let him have what he may, like the Man and the Mouse.” XT. THE MAN WITH A CARRION IN HIS SLEEVE. There lived formerly in the same hamlet two men of the names of Eidiol and Eidwyll; who had each of them a wife ; Eidiol’s wife was cleanly and neat in her work, and in all her occupations, and discreet and methodical in the management of her family, and her neighbours spoke well of her, and paid respect to her husband out of the respect they had for her ; EidwylPs wife was dirty and slat- ternly, and she did not observe order, or show any discretion in the management of her family ; there were none of her neighbours that spoke well of her, and her husband had no respect paid to him on her account, and nothing that was good ever resulted from what she did or said. Now as these two men were mowing, one day, in the early part of a summer’s morning, in a field near the hamlet where they both lived, Eidiol, after noticing the dirty and ragged state of EidwylPs clothes, and how foul and unwholesome his food appeared, (whereas every thing belonging to Eidiol was quite the reverse, his dress and clothing being neat and cleanly, his food and drink wholesome and tempting, and his behaviour and con- duct sober and excellent,) he thought it right to address Eidwyll in the following manner: “ It is a matter of surprise to me,” said he, “ how thou art able to live with such a wife as thou hast; I cannot find out what thou canst see in her, for she is altogether ugly, and dirty, unamiable, and a woman without discretion, and thou hast lost the respect of every body on her account.” “ Habit,” replied Eidwyll, “ habit will accustom a man to any thing; there is nothing in the world to which one cannot become habituated; ha- bit reconciles one to every thing. Habit is the soft bed on which everything sleeps, conscience is not disturbed when she sleeps in the bed of habit; there was a time when I did not like what thou scest wrong, but now, I have no dislike to it.” “ That would not be the case with me,” said Eidiol ; “ I would go away, and not let her know where I was, and I would go where I could be respect- ed, and well clad, and where none should disparage me.” “ I hear thee,” said Eidwyll, and made no further remark on what Eidiol had said ; but refraining from speaking, he turned in his mind what he should do, in order to show Eidiol what custom and habit could effect. On the following day, the weather being exces- sively hot, Eidwyll espied Eidiol’s clothes lying by the side of a bush, and he went where he knew there was some putrid meat, and having cut a few slices of it, he put it in the folds of Eidiol's sleeve ; when Eidiol therefore put on his garment, he smelt a hor- rible stench about him, and he complained of it; but at every word of complaint from Eidiol, Eidwyll, by way of reply, alluded to something else quite foreign to the subject. Eidiol continued to complain, and complaint after complaint did he make ; but by de- grees, they became less frequent, and at last, he ceased to complain altogether. After a while Eidwyll began to make enquiries of Ei- diol about the stench, who said in reply, that it had ceased, or that he was no longer annoyed by it. “Ah!” said Eidwyll, “it is as I told you, habit will reconcile one to any thing, and custom makes all things easy.” He then explained to Eidiol the whole affair, and told him every thing about it; and Eidiol, after hearing what he had to say, replied : “ Through God’s aid, I will never associate with thee again, or have any thing to do with thee more ; thou mayest remain where thou art, and be as thou art, but I will not be corrupted by thee, or suffer myself to become familiarized with any thing that is improper for a wise, prudent, and respectable man and so he at once broke off all acquaintance with Eidwyll, looking upon him as a person unfit for society. Hence the pro- verbs : “ Habit familiarizes a man with any thing, like the Man with the Carrion in his sleeve ; when once habituated, he becomes reconciled to it.—In the bed of habit wickedness will slumber till death.—Wherefore abstain from accustoming thyself to evil, re- ject it, and go not where thou mayest be corrupted, and flee from it, as Eidiol fled from Eidwyll.—An evil habit, will make evil a habit, and habit is not easily abandoned.” Let every wise and conscientious Christian and man beware of familiarizing himself with evil. And so be it for ever. FABLES. XII. CEINAN, THE DAUGHTER OF CEINWAWR. There was a damsel formerly of the royal race of the Cymry, whose name was Ceinan, the daughter of Ceinwawr ; she was the fairest maiden under the sun, the fame of her beauty had spread far and wide ; everybody spoke of her, and every body wished to have a sight of her. But previous to their seeing her, they ha- zarded conjectures with respect to her beauty; one person would imagine her to be as fair as the snow that had fallen during the night, another supposed that her complexion was like the foam of the wave, others, that it was like the dazzling hue of the lime from the whitened wall, when it reflects back the rays of the morning sun ; her cheeks were supposed to be more lovely than the roses, wherein are seen the blending of the red and white, each softened into the other, as each colour terminated ; her lips were conjectured to partake of the hues of the bright red dawn, as it melts into the resplendent light of a summer’s morning, and that the whiteness and the blushes of her cheeks alternately concealed each other, so that no one could tell where or how. Her hair was likened to every golden hue, her blue eyes were said to be brighter than the stars in the luminous firmament, and with respect to her stature and form, no one could conjecture their measure of loveliness. In this manner did those who had not seen her, form conceptions of her beauty. Nevertheless of those who saw her, every one discovered a deficiency of beauty ; so one painted her with white, to make her appear more fair, another coloured her cheeks with red, to make her appear more ruddy, another added vermilion to her lips, another blacken- ed her eyebrows, and another dyed her hair. “ She is too short,” said one ; “ She is too tall,” said another ; every one wished to im- prove her appearance according to his own taste, and what was said by one to be a defect, was declared by another to be a beauty. And after she had been painted according to every one’s ideas, no- thing could be perceived but ugliness and deformity ; and even by the light of the sun, there could not be discovered any trace of her original beauty. By this time she had become odious and dis- agreeable in the eyes of all the world, and there were none left who saw any charms in her, and none visited her; there was no one who did not close his eyes at the sight of her, regarding her as the most disgusting creature possible. When Ceinan perceived that she was slighted, and wondered what the reason could be why nobody solicited her hand as formerly, she went and looked at herself in the glass, and seeing how she had been coloured and painted, she was astounded at what had been done to her, and she became very indignant, for she could not recognize her own self; the first thought that came into her mind in this dilemma, was to go and wash herself, in order to get rid of the stuff with which she had been bedaubed. When this was done, her countenance resumed its wonted beauty, and she was again admired as before even by those persons who would have altered the work of God, as narrated above; and those persons, although they did not love her for what they had bestowed upon her, but pronounced her to be ugly and forbidding, yet they would not acknowledge the im- propriety of what had been done by them, so difficult it is to get a fool to acknowledge his folly, or to confess his fault; the wise only will seek to amend. So it is as respects the truth; every man says that he loves the truth, and yet every one disfigures it accord- ing to his own inclination, until it altogether assumes the form of a lie, when it becomes hated by all. But as truth is always anxious for the light, it will despite of every obstacle rid itself at last of that by which it was concealed, and appear before all the world, when its beauty and loveliness will again as of old be admired, save and except by those who would have had it marred by lies, and its beauty destroyed by false colouring. And it may be said with respect to men of this character, that they would be the last persons in the world to confess their guilt, or to say that they were in error, or that they were prejudiced or misled. For according to the proverb: “ He will not acknowledge his fault, who has pro- tested he was in the right.—He who has sworn the Crow to be white, will not allow she is black, although he knows as well as any one that she is black. He that deceives others, deceives himself much more.—All seek after the truth, and yet they will not suffer the truth to be truth.—He that is in the habit of telling a lie, will himself at last believe it to be true.” KING ARTHUR AND THE HANNER DYN.* [By Taliesin, says Iolo Morganwg.] As king Arthur was walking in the early part of the day, on the first day of summer, along meadows clad in green and covered with sweet-scented trefoils, the trees being in full blossom, and every flower of wood and mead in full beauty around him, and tuneful birds in every grove, and on every leafy branch in every glade, within three arrow flights of the royal city of Caerlleon upon Usk ; he being rejoiced in heart, to feel the softness and sweetness of the air, and the calm of early radiance of the brilliant summer’s day; King Arthur perceived some distant object approaching with weak and feeble efforts, so that it might be supposed he would not ad- vance as much as three steps of a wren within a year and a day; but King Arthur, casting his eyes around him in the midst of his enjoyment, did not the least regard the feeble creature he had seen afar, and which appeared to be on the point of death. However, in a short time afterwards, directing his attention to a turn in the vale, he again perceived the object which had before attracted his notice approaching nearer and nearer towards him by nine parts of the way, and more rapidly, although still weak and feeble. King Arthur looked around, but continued meditating revenge up- on the Saxons and their utter extermination, when again looking about, he perceived the abortive form of the Hanner Dyn coming to meet him. There was nothing in his appearance that could inti- midate king Arthur, who continued to listen to the songs of the birds, until the Hanner Dyn was close to him and in his presence, and saluted him, “ Good day to thee, King Arthur.” “ Good day to thee also, Hanner Dyn; what wilt thou ?” “I would wrestle a fall with thee.” “ What glory should I gain, by wrestling with thee?” And king Arthur looked down again on the flower-bearing green sward. “ Thou wilt repent,” said the mis-shapen figure, and returned. And on the morrow King Arthur repaired to the same spot, and with him Trystan, the son of Tallwch, and Taliesin, chief of the bards, and the deformed Hanner Dyn came there as before, and sa- Literally, Half Man. luted and derided Arthur. “ Do contend with him,” said Taliesin, “ that he may be subdued ere he becomes a perfect man.” “ I shall derive no glory whatever, by contending with such an un- formed object,” replied King Arthur, who walked away along the meadows. And the shapeless being challenged Trystan ; and Trys- tan, by the counsel of Taliesin, approached him, and said, “Why should I contend with thee, and for what ? ” “ For thy head, Trystan,” said the mis-shapen figure. Then Trystan by Taliesin’s advice wrestled with him and threw him down. “ Thou hast won my head,” said the mis-shapen figure. “Yes,” replied Trystan, “ but what good do I gain by that ? ” “ If thou wilt let me have it at a price, thou shalt receive a ransom.” “ I desire no one’s head,” replied Trystan, “but to lame the foot of him that is more swift than just.” THE MOUSE AND THE CAT. A MOUSE of old, as he was taking a walk in a wine tavern, hap- pened by an unlucky accident to fall into a resevoir of wine that was in front of the vats, and there he cried out with all his might for help. The Cat in consequence of the cries hastened to the spot, and asked what was the cause ; the Mouse replied, “ Because I am in danger of my life, and I cannot extricate myself without assistance.” Then asked the Cat, “ What wilt thou give me for thy release, provided I draw thee out?” “I will accede,” replied the Mouse, “to whatever terms thou mayest propose.” Then said the Cat, “ If thou wilt that I should assist thee, it must be on the con- dition that thou wilt come to me the very first time that I shall call thee.” “ I will do it cheerfully,” replied the Mouse. “ Give me thy pledge,” said the Cat; and the Mouse vowed, he would do whatever the Cat wished. Then the Cat stretched down his paw, and drew the Mouse out of the pool, and let him have his liberty to run away. Now it happened some time after, that as the Cat was strolling about, and being exceedingly hungry, the agreement between him and the Mouse came to his recollection ; and he has- tened to the spot where he knew the Mouse’s hiding place was, and standing outside, he called out to the utmost extent of his voice, and said, “ Mouse come here to me upon business.” “ Who art thou ? ” asked the Mouse. “ I am the Cat,” replied he. “ Didst not 57Ü thou pledge me thy vow, that thou wouldest come to me the very first time I should call for thee?” “Yes,” said the Mouse, “but I was then drunk, and I will not therefore now fulfil my agreement.” Thus many people, when overcome by sickness, or exposed to dan- ger, promise faithfully to amend, and that they will not again transgress ; but when they escape from their trouble, they will not fulfil any of their promises, saying, “ Yes, we were in danger then ; ” and so they do not perform their promises ; as is related of a mariner, who was overtaken by a tempest, and being in great dan- ger of his life, made a solemn vow that if he was delivered he would be a good man ever after as long as he lived ; but no sooner had the vessel been brought to shore, and he himself safely landed, than he exclaimed, “ Aha, I have indeed cheated this time, I will not be a good man yet.’ * * The above Fable was taken from a MS. in the hand-writing of Iolo Mor- ganwg, who transcribed it from Owain Myvyr’s Collection of Proverbs, which was extracted from an ancient MS. on parchment, written about the year ANCIENT FABLES. I. ENVy BURNING ITSELF. Talhaiarn was a bard ; and a learned, wise, and good man was he, and he had a son named Tanwyn. And after having given learn- ing to that son, together with the means of promoting talent and genius, until he became acquainted with art and science, and pos- sessed of every wisdom and praiseworthy knowledge, together with conscienciousness and piety, and adorned by every propriety of conduct towards God and man, one day Talhaiarn called his son to him, and spoke to him thus. “ My son Tanwyn, my only and beloved son art thou, I have loved thee, and reared thee, as a father should do towards a son he dearly loved. I have in- structed thee in every science and useful learning, and in every becoming conduct, that would make thee, as I thought, a man ca- pable of good and of service to thy country and race, and to every living being of the world, and that would make thee one that every upright man would rejoice in finding ready in the service of thy race and country ; and above all, one who should enjoy the favour of God in this world and in the world to come. Thou seest, there- fore, that I have performed my share, and fulfilled my duty to- wards thee. And now my beloved son, I have neither houses nor land for thee, nor gold nor silver, nor sumptuous apparel, nor hors- es, nor jewels of any kind whatever ; therefore, my son, I am ne- cessitated, contrary to my affection for thee, to cause thee to leave thy father and his house, and to go wherever thou mayest be led by God and thy destiny, to follow thy fortunes and earn thy live- lihood. There is neither possibility nor need for giving thee in- struction and counsel further than I have done, excepting in that which I now say to thee, namely Travel not on a new road where there is no broken bridge on the old road.—Seek not power where thou canst have love in its stead.—And pass not by the place where there is a wise and pious man teaching and declaring God’s word and commandment, without stopping to listen to him.” 4 E Then Tanwyn took his departure from his father’s house, after receiving his blessing, and prayer to God for him ; and he knew not where he should go, excepting that he went under the guid- ance of God and his destiny ; until he came to a long and even strand, by the sea side, a road leading across it, and the strand was level and smooth ; and Tanwyn wrote with the point of the staff which was in his hand these words, namely ;—“ Whoso wishes evil to his neighbour, to himself will it come.” And a wealthy and powerful nobleman chanced to see him from a distance as he rode to meet him. And after they had passed each other with a civil and. friendly salutation, the nobleman saw the writing on the sand ; and after observing its elegance and correctness, he. turned his horse round, and rode hastily, until he overtook Tan- wyn. “Was it thou,” said the nobleman, “ that didst write on the sand?” “Yes,” answered Tanwyn. “Let me,” said the noble- man, “see thee writing again.” “I will do so,” said Tanwyn. And he wrote, more elegantly than before, these words, “ Man’s best candle is discretion.” “Whither art thou going?” said the nobleman. “ Into the world to earn my livelihood,” said Tanwyn, “ wheresoever and howsoever God wills, and myself am able.” “ Thou,” said the nobleman, “ art the man I want ; wilt thou come with me, and be my steward, to manage my property and my household, and thou shalt have what remuneration thou demand- est?” “I will,” said Tanwyn. “ What wages dost thou ask?” said the nobleman. “ Whatsoever my service is worth,” said Tan- wyn, “in the judgment of the skilful and honest, after it has been performed.” “ Very well,” said the nobleman. “ That is the fair- est arrangement I ever heard of.” So Tanwyn went along with the nobleman, and was appointed steward of his property and household. And Tanwyn managed every thing so prudently, and conducted himself so uprightly, and answered all enquiries, so cor- rectly, that he was beloved by the nobleman, and by all his house- hold. And when the time came to pay his wages, the nobleman left the matter to such of his attendants as were skilful and up- right men. And they awarded to Tanwyn twice as much wages, as any other person any where gave to the best in his service. And when the nobleman heard of the award, he made the wages twice as great as the award. And in the course of time, Tanwyn’s fame became so great for wisdom, and benevolence, and justice, and for all useful and valuable knowledge ; that he would not exercise power over any one, but retain the love of all; practising kindness and justice, and teaching wisdom and justice wheresoever he went, upon every occasion and at every leisure he possessed, according to the advice his father had given him. The nobleman was a wise and prudent man, and knowing, and discreet; but when he saw that Tanwyn’s fame was higher than his own, for all honourable actions and knowledge, he became en- vious of him ; and observing day by day the fame of his servant increasing, and his own fame diminishing, he had recourse to stra- tagems, and found persons to accuse Tanwyn of treachery, and injustice, and dishonesty. But Tanwyn, by mere discretion and wisdom, brought the perjuries to light, so that the perjurers were by the judgment of the land and the law condemned, and all of them hanged. After this the nobleman became more and more angry with Tanwyn, though with so little cause, and meditated his death. He at that time had a limekiln at work, and he went early in the morning to the lime-burners, and said to them thus : “ There is a man,” said he, “ who is my enemy, and purposes to bring a foreign chieftain in a hostile manner into my dominion, and to dispossess me of my land and property, and my friends and faithful servants, and to carry away captive all of you together with myself, and to make numbers of us objects of vengeance before the country, espe- cially you and others of my faithful people, whom I love best of all. He is at this time on a visit to me ; and if he could be put to death, it would be a good thing, and safety to us all.” Upon which the lime-burners swore they would burn him in the kiln, if they knew who he was. “You shall know that,” said the nobleman, “by this token, namely, the first that comes to you, after I leave you, along the road I came from my house here, and makes you presents, that will be the person, throw him into the kiln, and af- ter that I will bring you more presents in my hands to reward you.” And this was agreed upon. Then the nobleman went to his house, and called Tanwyn to him, and said to him thus. “I have,” said he, “men burning lime at the kiln, at the head of the new road, go along that road and to them, and pay them their hire in gold and silver ; and give them over and above their demands, in liberality according as thou art disposed, and give them ale and mead as much as they like ; and go along the new road.” Tanwyn was silent, thinking of the advice of his father, Talhaiarn ; and he took in his hands gold and silver, and a vessel of mead, and that to a liberal amount according to his lord’s instructions ; and he went towards the lime- kiln, but along the old road, according to his father’s injunction. And whilst on his way, he heard in a house, near the road, a wise and pious man, preaching the word of God, and his wisdom. And Tanwyn turned in to listen to him, and remained there some time, where he heard the voice of godliness and wisdom. Mean while, the nobleman, concluding that by that time it was not pos- sible but that Twanwyn must be reduced to ashes, bethought him of going to the kiln, to see and hear how it befell. At this time there were none but strange workmen placed by order of the lime- burners at the kiln, who were not acquainted with the nobleman, and they having received orders and injunctions from their em- ployers ; and as the nobleman was behaving liberally to them, and had come along the new road, they without one word from either of them threw him into the kiln, and burnt him to ashes. And in the course of a short time, behold Tanwyn came to the kiln with his gold and silver, and his vessel of mead. II. ENVY BURNING ITSELF. [Another Version.] Cwtta Kyvarwydd, of Glamorgan, had a son named Howel; who was brought up by his father in every honourable acquire- ment, and in every knowledge beneficial to man. And Howel af- ter arriving at man’s estate was desirous of quitting his father’s house, and following his fortunes about the world. And at parting, his father gave him this advice, namely, never to pass by the preaching of God’s word without stopping to listen. So Howel de- parted ; and after travelling a considerable way, he came to the sea shore, where the road lay over a long smooth and level beach. And Howel, with the point of his staff, wrote on the sand the fol- lowing old proverb. “ Whoso wishes evil to his neighbour, to him- self will it come.” And as he was writing it, behold a powerful nobleman overtook him ; and on seeing the beauty of the writing, he knew that Howel was not a common rustic, and he asked him from whence he came, and who he was, and whither he was going. And Howel gave him courteous answers to all he had asked him. And the nobleman admired him much, and asked him if he would come and live with him as his domestic clerk, in order to manage for him all matters of learning and knowledge ; and he promised him a salary suitable to a gentleman. So Hovvel agreed with him, and went to live with him. And all the noblemen and knights who came to visit this nobleman, were amazed at the learning and wisdom of Howel ; and praised him greatly, inasmuch as that the nobleman harboured envy towards him, for excelling him so vastly in wisdom, and learning, and good breeding. Howel’s fame increased daily, and in the same measure did the envy of the nobleman, his master, increase; until at last he thought of putting Howel to death. And one day he complained to his lady, of the great evil and disrespect that Howel had caused him; and he counselled with her about slaying him. And she, in her great affection for him, bethought her of the mode of effecting that. The nobleman had on his property, lime-burners, burning lime; and the lady went to them, and gave them a large sum of gold, upon con- dition of their throwing into the kiln the first person who should come to them with a vessel of mead; and they promised to do so; and the lady when she returned home, mentioned the stratagem to the nobleman, her husband; and they filled a large vessel with mead, and ordered Howel to take it to the lime-burners. And Howel took the vessel and carried it towards the kiln; and on the way he heard in a house, an old and godly man, reading the word of God; and he turned in to listen to him, and remained there a consider- able time, according to his father’s advice. And after this delay, the nobleman concluded that Howel was by this time burnt in the kiln; so he took another vessel of mead as a reward to the lime- burners ; and when he came to the kiln, he was seized by the lime- burners, and thrown into the fire in the kiln, and burnt there. As he was being put to death, Howel came there with his vessel of mead, and seeing his lord thus slain, he brought the lime-burn- ers before a justice, and then they confessed how they had been bribed by the nobleman, to burn the first who should come to them with a vessel of mead, and that the nobleman himself was that per- son ; and after examining the lady, the truth was discovered. And thus did Envy burn itself; and the word of God was the preser- vation and protection of him who respected it. III. REVENGE. When Cynlas, the son of [Glywys,] was lord of Glamorgan, he had a son named Cadoc, an exceeding pious man, and a saint of the college of Illtyd. One day as he was in his father’s house, a tinker came by, and requested to be allowed to burnish the gold and silver jewels of the lord Cynlas; and after finishing his work, his pack being open, a young woman, a servant there, took a silver cup, and put it in the tinker’s pack, concealed beneath his tools; and so the tinker shut up his pack and departed. Cadoc chanced to see all that was done. After missing the cup, the tinker was pursued, and the cup was found in his pack, and he was put in prison. But Cadoc thought within himself thus, that God who is altogether just would not permit the innocent and unoffending tinker to be punished ; but would cause him to be delivered from the punishment and the disgrace. However the time of trial came, and the tinker was found guilty, and hanged. And when Cadoc saw this he thought that there was no God, or else that he was not just, for allowing the innocent and guiltless tinker to be wrong- fully hanged. Therefore he fell into unbelief respecting God and goodness, and he set his mind upon the pleasures and enjoyments of the world in every way it could be obtained, without regarding either religion or law. And after all his property was spent he took a horse and arms, and went into a wood through which there was a highway, along which wealthy persons often travelled, with the intention of robbing all who should come that way. And after taking up his station in the wood, he saw, as it were, an aged and wealthy nobleman com- ing armed along the road. But Cadoc being a daring man, in the prime of manhood, went to meet the nobleman, and demanded his gold and silver without delay or refusal. “ Thou shalt not have them,” said the nobleman, “ although thou art young and I old, I will contend with thee for my property, by force of arms and courage.” “ Very well,” said Cadoc, “ I am ready.” “ But,” said the old man, “first of all let us dig each his grave, in order that there may be a place ready to bury the one that is slain, so that there may be nothing more heard of him.” “With all my heart,” said Cadoc. So they set about digging, each his grave ; and by digging there were found in each of the graves a man’s bones. “ Behold,” said the old man, “ these are the bones of two men who were murdered for their property by the tinker who stole thy father’s cup ; and one of them was the father of the girl who put the cup in the pack ; and by this see that God is just, and that he will not suffer the wicked to escape unpunished ; but the most tardy vengeance is that of God, and the completest vengeance is that of God. Thou didst see the putting of the cup in the pack ; but thou didst not receive power and permission of God to mention it, because it was his will to punish the tinker. And henceforth understand this instruction, namely, that thou canst not perceive the manner in which God brings into operation his. justicej nor his wisdom, nor his mercy ; leave God to his own wisdom, for it is not for man to judge him in the exalted wis- dom of his arrangements, and his incomprehensible knowledge ; and behold his mercy in saving thee from punishment, by sending me to rescue thee, and to teach thee when thou didst deserve no- thing but the gallows on which the tinker was hanged. God is too bright for man to look upon him and see him ; and so are his works and providence.” And with these words, Cadoc could see him as a young man of most comely aspect, and the most beauti- ful he had ever seen, and by that he knew that he was an angel from heaven. He then returned home ; and after becoming possessed of wealth, he made compensation to all for the wrong he had done them and gave liberally to the poor, and relinquished the lordship, and built a college in Llancarvan for three hundred saints, and they were greatly celebrated for their piety and almsgiving ; choosing the service of God before all worldly happiness and enjoyment, count- ing the wealth and honour of the world as nothing in comparison with God and godliness. IV. THE OWL, THE DOVE, AND THE BAT. As the Dove and the Owl were once on a journey together, they came towards the dusk of night to an old barn, where they deter- mined to lodge that night. In that old barn was the chief of a tribe of Bats with his family residing, and after seeing these strangers he invited them to sup with him. And after eating and drinking sufficiently of choice viands, and strong drinks, the Owl arose and began to laud the chief in this manner, saying: “ O most noble Bat, vast is thy liberality ; thy fame is unutterable. I do not consider any to be equal to thee, and thy splendid family. Nor do I know thy compeer in learning and literary knowledge. Thou art more valiant than the eagle, and more handsome and beautiful than the peacock, and thy voice is more melodious than that of the nightingale.” The Bat was exceedingly proud of the en- comium. And now he expected that the Dove should address him in a similar manner ; but the Dove sat at the table in silence, without taking any notice of, or making any remark upon, what was said by the Owl ; but by-and-by, she turned and courteously thanked the chief of the Bats for his hospitality and his liberality, without giving any further commendation. Upon this, lo, the whole family looked angrily on the Dove, and cast a frown upon her, and blamed her unmannerliness, and taunted her with her want of good breeding and her boorishness, in not lauding the chief of the family in a genteel and courteous manner as the Owl had done ; and all that the Dove said was that she hated flattery. And all the party became enraged, and they beat and wounded her, and turned her out in the depth of a dark and stormy night, to starve and shiver till the dawn broke. And then she flew to the eagle, and complained of the Bats and the Owl. Upon which the eagle swore that if the Bat and the Owl should ever after show themselves by day, all the birds of the world should maltreat and disrespect them ; and he granted the Doves for ever after that they should aggregate together, and he loved and respected them greatly from thenceforward, on account of their sincerity and truth ; but a flock of Bats or of Owls was never seen since then. Here is respect crowning undeceiving truth, and disrespect and disgrace fettering adulation. V. THE GOATS, AND THE SHEEP, AND THE WOLVES. A War broke out formerly between the Goats and the Sheep ; and the sheep, in fear and weakheartedness, thought that the Wolves were fierce enemies to the Goats, without considering that they were also equally fierce towards themselves, the Sheep. So the sheep requested their aid against the Goats ; which was grant- ed on condition that the Wolves should have all the Goats that should be slain in the battle. And thus it was agreed and to war they went; and all the Goats that were killed, and all the spoil the Wolves took possession of; and great and luxurious were the feasts they made upon the flesh of the Goats, and they glutted themselves exceedingly, and great was the revelry. But when their provisions were finished, the Wolves bethought them of next fall- ing upon the Sheep ; and so they did, and selected the best lambs and the fattest wethers of the whole fold, in order to enjoy the dainty luxuries they coveted. The Sheep then complained of this wrong, and of the injury they suffered ; but they obtained no advantage from the complaint; but the Wolves asserted that the Sheep had first violated the principles of the treaty. And the Sheep saw, when too late, their senselessness and folly, in thus ever making an agreement with the Wolves ; and sorry were they ever after that they had requested the aid of those merciless and ravenous monsters ; inasmuch as they would not have left one of them alive excepting for the purpose of rearing a breed, in order to have continual dainties, and savoury messes. And so may it always befall those who are so short their foresight as those Sheep. VI. THE WILD HORSE. Formerly there was a young Wild Horse in the woods of Glyndaronwy. And one morning he came as far as the border of Dolgynon; and in a high-grown pasture, he saw a tame Horse grazing clover, and flowering hay-grass, and drinking water from a purling rill, that flowed like a stream of molten silver, between two meadows, full of the perfumed blossoms of the fresh verdure of May. Said he, “ How foolish I am to pass my life in yonder brakey woods, where I have nothing but coarse, ill-flavoured grass to eat, and where I have no better delicacies than sprigs of trees to chew, and that with long trouble in biting them ; and where I am compelled to drink of a foul puddle that never smiled in the face of the sun, that trickles beneath the shadow of leaf-shedding bushes, along a muddy soil. I will go to yonder bright-green mea- dow to graze the trefoils and the summer-grown hay-grass, and to drink of the clear-streamed sunny-vissaged rill, and to sleep in in a soft and easy bed of slender straw, scented with fragrant blos- soms ; and I will live like a gentleman, as is fitting my descent ; and I will no more go amongst the rustic boorish Horses that seek yonder wildernesses, where there is neither learning, nor wealth, nor any enjoyment whatever and with that he sprung forward with a mighty bound, and darted like lightning across the bristling corn, with a vigorous pace, and with an inordinate appetite ; and when he had reached the level ground of the grassy valley, he cast a proud contemptuous look towards the woods where his relatives 4 F and friends were remaining. “ Spiritless wretches,” said he, “wherefore do ye love that rude and wild desert? Be courageous like me, and enjoy the pleasure and ease which exist in this de- lightful place.” Then answered an old sensible and knowing Horse, who had seen many of the troubles and changes of the world, and had seen many a thoughtless younker enduring grievous distress on account of his inconsiderate folly; said he, “It is, as yet, too soon for thee to rejoice, inasmuch as thou seest not the misery that is united to that delusive joy; and if thou wilt follow the advice of one who loves thee, come out from thence quickly and do not delay to bestir thyself ; a captive horse is the one thou seest yonder, in whose happiness thou desirest to partake ; and a captive wilt thou be thyself unless thou hurriest thence with all the power of thy mind and hoof.” But the young Horse laughed in contempt, and turned away with uplifted nostril, and did not lis- ten to the prudent, advice of the old sensible horse. And he was not long before the owner of the meadow came with his bear-dogs, and bloodhounds, together with his servants, and their rope nets, who caught and bridled him and put a pack-saddle on him ; and the next day he was compelled to go to carry wood and fuel from the grove where he had formerly been roaming about, and possessing every cheerful enjoyment, free and unrestrained, without knowing what it was to carry the heavy load of the captive horse. The end. VII. THE NIGHTINGALE AND THE LARK. The Nightingale formerly became exceeding proud on account of her melodious voice, and every bird flattered her and called her the “ Angel of the wood.” and the “ Goddess of the foliage,” and practised towards her a vast deal of adulation. And the blackbird came to make love to her, and he expressed his affection for her in melodious strains and carols; and declared his love in many a tender ode, and truthful sonnet. And the thrush depicted to the Nightingale what an excellent person the blackbird was ; how great his learning and instruction, and how true and gentle a youth he was. Said the Nightingale, “Thou mayest as well leave off thy chattering and talk, I will have a more valiant and warlike, and a more princely person than the blackbird.” Upon this the thrush became angry with her, and so did all the other birds that were her friends, namely, the lark, and the linnet, and the cuckow, and many more of the gentle birds that desired her wel- fare, and they departed suddenly. When they were gone, the hawk came to her, and addressed her thus. “Thou Goddess of the woody dell, and Inspirer of the groves, wise and prudent wast thou in not listening to the base ad- visers, who would pervert thy virtuous mind to their own miserly and sordid'profit, without regarding thy happiness ; I am the prince of the birds, and I sit on the right hand of the eagle ; and long have I been enduring pain and anxiety in my heart for thee ; not equal to thy melody and chant is that of any organ or harp ; and a frightful bellowing is the sweetest voice and song of the most tune- ful birds where thou art. Impossible is it for me to declare how great is my affection for thee ; neither is it possible for me to be happy if thou wilt not love me ; permit me to approach thee with courte- ous speech, and sincere heart, that I may declare my love and anxiety. Condescending and courteous is thy mind, and tender is thy disposition, and there is none who knows thy like.” The Nightingale was proud to hear herself flattered in this man- ner; and^without considering his nature, she invited him to her. “ Come nearer,” said she to the hawk ; “ for I understand that thou art an honourable gentleman, excellent is thy good-breeding, and extensive thy knowledge; I will listen to thy wise council, and thy gentle speech.” So the hawk drew near to her, and he then quickly snatched her off, and killed and devoured her. And so may it be to all who will not follow the advice of their friends, and who trust to flatterers, and reject the honourable offers of the truly wise. The end. VIII. EINION AP GWALCHMAI AND THE LADYi OF THE GREEN-WOOD. ElNlON, the son of Gwalchmai, the son of Meilir, of Treveilir in Anglesey, married Angharad, the daughter of Ednyved Vychan. And as he was one fine summer-morning walking in the Woods of Treveilir, he beheld a graceful slender lady of elegant growth, and delicate feature ; and her complexion surpassing every white and red in the morning dawn, and the mountain snow, and every beautiful colour in the blossoms of wood, field, and hill. And then he felt in his heart an inconceivable commotion of affection, and he approached her in a courteous manner, and she also approached him in the same manner ; and he saluted her, and she returned his salutation ; and by these mutual salutations he perceived that his society was not disagreeable to her. He then chanced to cast his eye upon her foot, and he saw that she had hoofs instead of feet, and he became exceedingly dissatisfied. But she told him that his dissatisfaction was all in vain. “Thou must,” said she, “follow me wheresoever I go, as long as I continue in my beauty, for this is the consequence of our mutual affection.” Then he requested of her permission to go to his house to take leave of, and to say farewell to his wife, Angharad, and his son Einion. “ I,” said she, “ shall be with thee, invisible to all but to thyself; go visit thy wife and thy son.” So he went, and the goblin went with him ; and when he saw Angharad, his wife, he saw her a hag-like one grown old, but he retained the recollection of days past, and still felt extreme affecti- on for her, but he was not able to loose himself from the bond in which he was. “ It is necessary for me,” said he, “ to part for a time, I know not how long, from thee Angharad, and from thee my son Einion, and they wept together, and broke a gold ring be- tween them ; he kept one half, and Angharad the other; and they took their leave of each other, and he went with the Lady of the Wood, and knew not where; for a powerful illusion was upon him, and he saw not any place, or person, or object, under its true and proper appearance, excepting the half of the ring alone. And after being a long time, he knew not how long, with the goblin, the Lady of the Wood, he looked one morning as the sun was rising upon the half of the ring, and he bethought him to place it in the most precious place he could, and he resolved to put it under his eyelid ; and as he was endeavouring to do so, he could see a man in white apparel, and mounted on a snow-white horse, coming towards him, and that person asked him what he did there ; and he told him that he was cherishing an afflicting remembrance of his wife Angharad. “ Dost thou desire to see her,” said the man in white. “ I do,” said Einion, “ above all things, and all happiness of the world.” “If so,” said the man in white, “get up- on this horse behind me;” and that Einion did, and looking around he could not see any appearance of the Lady of the Wood, the goblin ; excepting the track of hoofs of marvellous and mon- strous size, as if journeying towards the north. “ What delusion art thou under ? ” said the man in white. Then Einion answered him and told every thing, how it occurred betwixt him and the goblin. “ Take this white staff in thy hand,” said the man in white ; and Einion took it. And the man in white told him, to desire whatever he wished for. The first thing he desired was to see the Lady of the Wood, for he was not yet completely delivered from the illusion. And then she appeared to him in size a hide- ous and monstrous witch, a thousand times more repulsive of as- pect than the most frightful things seen upon earth. And Einion uttered a cry from terror; and the man in white cast his cloak over Einion, and in less than a twinkling Einion alighted as he wished on the hill of Treveilir, by his own house, where he knew scarcely any one, nor did any one know him. After the goblin had left Einion, the son of Gwalchmai, she went to Treveilir in the form of an honourable and powerful nobleman, elegantly and sumptuously apparelled, and possessed of an incal- culable amount of gold and silver ; and also in the prime of life, that is thirty years of age. And he placed a letter in Angharad’s hand, in which it was stated that Einion had died in Norway, more than nine years before, and he then exhibited his gold and wealth to Angharad ; and she, having in the course of time lost much of her regret, listened to his affectionate address. And the illusion fell upon her ; and seeing that she should become a noble lady, higher than any in Wales, she named a day for her marriage with him. And there was a great preparation of every elegant and sumptuous kind of apparel, and of meats and drinks, and of every honourable guest, and every excellence of song and string, and every preparation of banquet and festive entertainment. And when the honourable nobleman saw a particularly beautiful harp in Angharad’s room, he wished to have it played on ; and the harpers present, the best in Wales, tried to put it in tune, and were not able. And when every thing was made ready for to pro- ceed to church to be married, Einion came into the house, and Angharad saw him as an old decrepit, withered, gray-haired man, stooping with age, and dressed in rags, and she asked him if he would turn the spit whilst the meat was roasting. “ I will,” said he, and went about the work with his white staff in his hand after the manner of a man, carrying a pilgrim’s staff. And after din- ner had been prepared, and all the minstrels failing to put the harp in tune for Angharad, Einion got up and took it in his hand, and tuned it, and played on it the air which Angharad loved. And she marvelled exceedingly, and asked him who he was. And he an- wered in song and stanza thus : “ Einion the golden-hearted am I called by all around, The son of Gwalchmai, ap Meilir ; My fond illusion continued long, Evil thought of for my lengthened stay.” Where hast thou been ? “ In Kent, in Gwent, in the Wood, in Monmouth, In Maenol Gorwenydd ; And in the valley of Gwyn, the son of Nudd, See, the bright gold is the token.” And he gave her the ring. “ Look not on the whitened hue of the hair, Where once my aspect was spirited and bold ; Now, gray, without disguise, where once it was yellow ; The blossoms of the grave—the end of all men.” “ The fate that so long afflicted me, it was time That it should alter me ; Never was Angharad out of my remembrance,— Einion was by thee forgotten.” And she could not bring him to her recollection. Then said he to the guests,— “ If I have lost her whom I loved, the fair one of polished mind, The daughter of Ednyved Vychan ; I have not lost, (so get you out,) Either my bed, or my house, or my fire.” And upon that he placed the white staff in Angharad’s hand, and instantly the goblin which she had hitherto seen as a handsome and honourable nobleman, appeared to her as a monster, in- conceivably hideous ; and she fainted from fear, and Einion sup- ported her until she revived. And when she opened her eyes, she saw there neither the goblin, nor any of the guests, or of the min- strels, nor anything whatever except Einion, and her son, and the harp, and the house in its domestic arrangement, and the dinner on the table, casting its savoury odour around. And they sat down to eat; Einion, and Angharad, and Einion their son; and exceeding great was their enjoyment. And they saw the illusion which the demoniacal goblin had cast over them. And by this perchance may be seen that love of female beauty and gentleness is the greatest fascination of man; and the love of honours with their vanities, and riches, is the greatest fascination of woman. No man will forget his wife, unless he sets his heart on the beauty of another ; nor a woman her husband, unless she sets her heart on the riches and honour of lordly vaingloriousness, and the pomp of pride. And thus it ends. Hopkin, the son of Thomas, of Gower, composed it. [In another copy the following is found as a fragment.—Ab Iolo.] Here is a story composed by Hopkin, the son of Thomas, of Ynys Dawy, of what befell Einion the son of Gwalchmai of Anglesey, and the Lady of the Greenwood, which was a witch or female goblin that fascinated him for nine and twenty years, and of the manner in which he was liberated from the illusion and bands she had cast over him. Einion, the son of Gwalchmai, the son of Meilir,1 the son of Mabon, &c. of Anglesey, was a dignified nobleman, and lineally descended from Llywarch, the son of Brân, the head of one of the i The three last named individuals afford a remarkable instance of the existence of poetic talent in the same family, for three successive generations. Meilir, the grandfather, began to compose as early as 10S0, and his poetry, though evidencing the awakening energy of the latter part of the eleventh century, yet, at the same time, retains much of the torpor of preceding ages. Gwalchmai, his son, on the other hand, exhibits all the fire and ardour of the twelfth century. His ode on the defeat of Henry II. by Owen Gwynedd, in 1157, is a splendid composition; Bishop Percy speaks of it as “The Sublime Ode ol Gwalchmaiand Gray selected it for his national specimens, and has given a versified translation of it under the title of “ The Triumph of Owen.” Einion, the hero of the present fable, is a pleasing and polished composer, but wants the fire of his father, Gwalchmai. His subjects are chiefly religious. fifteen tribes of Gwynedd, and his wife was Angharad, the daughter of Ednyved Vychan, of Anglesey, by whom he had a son. His mother was X. the daughter of L. LI. the son of BB. [Probably, Christiana, the daughter of Llywarch ap Brân.] XI. THE RICH MAN. In time past there lived in a certain parish a great and wealthy lord ; and he was the richest man in possession of houses, and lands, and of gold and silver, and of every worldly property, as well as with regard to office and honour, of any in his district. And one morning at the break of dawn, after the third crowing of the cock, there was a voice heard distinctly proclaiming, three times, in this manner. “ To-night,—this very next night, shall the greatest and richest man in this parish die.” And it was told the nobleman how such a spiritual voice was heard, as it were from heaven. And when he heard of it, he was exceedingly troubled, and sent for the best of physicians far and near, who watched by his bed unceasingly, ministering to him every medicine they could bring to their mind and knowledge, and every support of life that they could discover by learning and deep study. And the night wore away, although it appeared to the nobleman as long as a man’s life; and the dawn broke, and the nobleman and his friends rejoiced exceedingly that he was alive. At sunrise, lo the church bell was tolling the knell of some one dead. And they sent in great haste to enquire who it was. And the answer came that it was a poor old blind beggar-man, who had been often seen sitting more than half naked, at the road side, asking alms; and who, although he received something from others, yet he never received any thing from the rich nobleman, his neighbour. And when the nobleman heard of it he said, “ I well knew that the wicked old fellow was a cheat and impostor ; and as he has left neither children, nor rela- tives, as I am the lord of the territory, to me belongs by the law of the land all the wealth of the old unconscionable dog.” So they went and minutely searched the house, and in it they found no- thing but a truss of straw, and a bolster of rushes, and the old man dead upon them; and in the house there was neither food nor drink, nor fire, nor clothes, as a protection from cold; and it was seen that it was from hunger and cold that the old hermit had died. And from seeing this, the wealthy lord became exceeding sorrow- F ARLES. ful, and took it greatly to heart; and after sorrowing for a great many days, and praying to God, it came to his recollection that “blessed are the religious poor, and theirs is the treasure and wealth in the happy region of Heaven.” And from thence forward he became a religious man, giving alms and practising charity, and performing every godly and moral act to the end of his life ; en- dowing religious houses, and churches, and alms-houses, and hospi- tals, and schools ; and relieving from every poverty and want, he saw or heard of; and he died a devout saint. And in his last hour, his words were these : “ I shall go to my betters ; I shall go to the old hermit, and blessed shall I be in that, though I be litter under his feet.” At the hour in which he died, there was heard the voice of angels singing the welcome of happiness to him. And he was buried according to his desire in the old hermit’s grave. And thus it ends. X. THE BLIND BEGGAR. There was formerly a blind man, who lived on alms which he had of one and another, and yet very desirous of, and entirely bent upon, acquiring worldly wealth, and storing up wealth of gold and silver, and thus becoming a great man in his country. One day after having received the full of an earthen vessel of milk, and having brought it home, and placed it at the corner of the floor, he sat down, and having silently meditated a little while, he was shortly after heard speaking thus : “ I will sell this for a trifle, and will buy a chicken. That will bring me an egg every day for a good period of time. I will sell the eggs, and save with the great- est care what I shall get for them ; and some I will place under the hen, and when she sits she wiil hatch them chickens for me, and when they come to a proper size, I will sell them for so much, and may I go to the evil one if I sell one to any man living for less than that. I will buy a ewe with the money, and she will give me milk, and wool, and lambs ; I will sell the milk and the wool for the best price, and those to whom they are indespensable must give it or be without them. And they shall be without them, un- less I get for them the price that satisfies me. The male lambs I shall sell at a price that none but the needy will give ; the females I will keep for breeding; and what with the lambs and every other 4 g profit arising from my sheep, in the course of time I shall have the means of buying houses and land, where there is the best ground, and water, and shelter, and every other advantage that can make me a rich and wealthy man. And then if any one or the other should come to me to ask for this or that, whatever, either the one or the other of them may want, they shall not have it ex- cept for the ready money in hand. And when any shall come to me to cultivate my friendship, I shall take no notice of them, neither small nor great, I shall make neither acquaintance nor in- timacy with the best of them ; but shall say to them, ‘ Away with you, you clowns.’ And when they do not go at the first word, I shall strike them with my staff, thus And with that he struck with his staff with all the strength of his arm, and the blow lit on the vessel, and broke it into shivers, and all the milk was spilt on the floor and lost, and together with that, all the houses, and land, and worldly possessions, and riches ; also the staff flew out of his hand, so that he could not stir from the place where he was, nor take a journey any where in the world, poor and needy as he was, to ask for assistance to support life. Without the staff, without every thing; and therefore it is said of what is done through pre- sumption : “ Like the blind striking with his staffand other- wise, “ Be not too ready to throw thy staff out of thy hand, like the blind man formerly.” And also, “ Often will pride cast its staff out of its hand in its blindness, and thence throw down in fragments all its greatness and wealth, like the blind man, his jug of milk.” [From miscellaneous papers of Edward Lhuyd, in the Ashmolean Museum, in Oxford.—Says Iolo Morganwg.] XI. THE MAN AND THE COLT. Formerly a man who was owner of a Colt, would place him- self under him when a month old, and lift him on his shoulders. And this he did every day. The Colt growing to be a horse, and the Man by daily exercise of his bodily strength, increasing in strength as the Colt increased in size, and lifting up the Horse upon his shoulders, and the Horse enduring that easily. Thus habit will do more for one than is imagined. As the proverb says, “ Habit will make mastery.” “ Habit will render easy the most difficult.” And another, “ Habit will subdue the most powerful.” Another also, “ Habit will reduce every thing under its controul.” “ Habit will come half-way to meet every endeavour, like the Horse coming to the Man, and readily submitting to be lifted.” Another likewise, “ Habit is half the work.” Also other proverbs, “ Not strength but habit. Not strength but art. Not art but habit.” As the bard says : “ Habit and endeavour will conquer every oppression.” And of this comes the proverb : “ To lift the Colt to-day, to- morrow, and every day until he becomes a fullgrown Horse.” XII. OF MEREDYDD AP RHOSSER OF LLANBEDER AR VRO, RESPECTING TREWARIN CASTLE, [I. E. WRINSTWN.] The Castle of Foulk Fitzwarren, called Foulk of Glamorgan, and Foulk, Viscount of Cardiff, consisted of one large and lofty tower ; and much higher than any other tower in the Island of Britain. As Sir Foulk was on one whitsuntide speaking of the hardships he had endured, when fighting with his enemies and the Saracens, and of the way in which he managed to defeat them, whilst knights and noblemen of high descent were listening, “ I could easily have done that myself,” said one knight. “ And I also,” said another. “ And I also,” said the third. And so from “ I also ” to “ I also,” until each was heard to boast himself equal to the best, and as good as Sir Foulk himself. “One thing besides I did,” said Sir Foulk, “ but less wonderful I must confess than any thing else.” “What was that?” said one and the other of all that were present. Said Sir Foulk, “ I jumped to the top of my own castle, which every one of you acknowledges to be the high- est in the kingdom.” “That is true as relates to its height,” said one and the other, and all of them, “but as to jumping to its top, nothing but seeing the exploit with my own eyes will make me be- lieve that.” “Very good, truly,” said Sir Foulk; “and if I shall have the honour of your company to dine with me some day in my castle, you shall see me jumping to the top of it.” Every one promised to come, and the day was named, and all of them came, and they dined, eating and drinking well ; the meat and drink be- ing of the best. “Now,” said Sir Foulk, “for jumping to the top of the castle tower, come with me and see every one with his own eyes.” They proceeded to the foot of the stairs, and Sir Foulk jumped to the top of the first step, and from that to the second, and then to the third, and thus jumped from step to step till he jumped to the top of the castle. “ O ! ” said one, and after him every one else, “ I could have easily jumped to the top of the castle in that way myself.” “Yes,” said Sir Foulk, “I know you could, and that every one of you easily can, now after seeing me do so, and the way I did it. And want of understanding alone was the cause of your not doing so ; or at least it never came into your mind how it might be done.” Let the possessor of understanding listen, and consider the Fable, and take instruction. From step to step the top of the castle of knowledge, and the height of science must be reached ; and nothing so vain as attempting it at one leap. Meredith, the son of Rhosser, related this at the Eisteddvod of Llandaff; which was held then in the church by William Evans, Treasurer of Llandaff, to show how knowledge of learning and science must be obtained. And in the open field where the bards set apart ground ap- pointed by thirteen Chair-Bards, proclaimed by regular proclama- tions, according to the primary custom, or else publicly read by a Chair-Bard in right of an Ovydd, inasmuch as neither a chief Bard nor a Druid ought otherwise than to proclaim it aloud according to the voice of the Gorscdd. TALES HERE IS THE ACCOUNT OF CARADOC [CARACTACUS,] THE SON OF BRAN, THE SON OF LLYR, AND OF MANA- WYDDAN, THE SON OF LLYR, HIS UNCLE, AND OF THE PRISON OF OETH AND ANNOETH. When Caradoc, the son of Bran, the son of Llyr Llediaith, was warring with the Romans, and slaughtering them terribly, seme of those who had escaped told their Emperor that there was nei- ther chance nor hope of overcoming Caradoc, the son of Bran, as long as the woods and thickets remained in the territories of Ca- radoc and his Cymry, viz: in the dominion of Essyllwg [Siluria,] inasmuch as, they said, that in the woods and forests they conceal themselves like wild beasts, and it is impossible to obtain a sight or a glance of them, in order to slay them, so that they come upon us Caesarians unawares, as numerous as bees out of a hive in a long hot summer’s day, and slaughter us in heaps; upon which the Emperor answered, “ By my great name and destiny, the woods in the territory of Caradoc and his Cymry shall not long stand ; I will dispatch to that territory one hundred legions of my best warriors with fire instead of weapons, and I will set on fire all the woods in the territories of Caradoc, and his race of Cymry and their tribes.” These words came to the hearing of Caradoc, the son of Bran, and his men, upon which they said as with one voice and one mouth, “ It is a small thing for us to defend our country, otherwise than through strength of body and heart; therefore let us burn our woods, as broad and as far as there is seen a leaf of their growth, so that there may not be found a sprig to hang a flea from the shore of Severn to the river Towy, as broad and as long as the territories of Siluria extend, throughout all the countries in our possession, and under our name; then let us invite the Caesarians to our country, and meet them army against army, upon the plain and open ground, the same as we did on the covert ground, and on the wilds.” Then they burned all the woods from the shore of the Severn to the extremities of the vale of Towy, as far as the territories of Caradoc and his Cymry extended, without leaving a sprig upon which the smallest gnat could alight, to rest from the heat on a long summer day. Then they sent messengers to the Emperor of Rome ; and when they came to the Emperor’s Court, they addressed him courteously in this manner: “ We are the men of Caradoc, the son of Bran, the son of Llyr Llediaith; greatly would our king and race prefer tranquillity and peace to war; more gladly would they have fed milch kine and wool-bearing sheep, than their war horses; more desirable to them the entertainment of their friends than the slaughtering of their enemies. If thou dost find fault, it lies not on the race of the Cymry, nor their Kings; search elsewhere for it, narrowly observing that which is done un- der thy hand and eye. We have met them army to army in the wilds, and thou knowest what occurred, but our lands are no longer in thicket, inasmuch as the burning has not left either tree or sprig alive upon the face of our country, and now all the territo- ries of Caradoc, the son of Bran, are open land. Keep at home, therefore, thy wild fire, there is not cause or work for it upon the face of Wales. Let thy men meet us army to army on open ground; two foreigners for one Cymro on plain land, and try to win back the honour thou hast lost in the wilds. One wide plain is our country, without any spot in which it is possible to hide or lurk: thus we greet thee; stamp this deep on thy memory, and be manful; Caradoc, the son of Bran, he himself, it is true, addres- ses thee, and no other.” “ Strange and astounding was this address to the Emperor, and grievous to his mind was the recollection of the protection the Cymry received from him, by the privilege of am- bassadors from a foreign country, when he understood that it was no other than Caradoc himself who addressed him. The ambas- sadors returned to their own country, and the Romans brought their armies into the field, wheresoever the wind blew from the four quarters of the world. And Caradoc and his Cymry came against them valiantly, slaying them in heaps wheresoever they turned their faces towards them. And equal were Caradoc and his Cymry on open ground, to what they before were found in the woods, as good on the plain as in the covert; and then it became one of the proverbs of the country; when they would say, “ Equal in the wild as in the open ground,”—“ The same to him Oeth as Anoneth,” [open or concealed.] After burning the woods, as above mentioned, in the territories of Bran and his Cymry, there was such a scarcity of timber that they had not materials for building houses; and from that arose the proverb, “ It is easier to find a carpenter than materials.” And also, “ Few the carpenters, but fewer the materials,” in consequence of which the Cymry were obliged to build their houses of stone, and those houses were constructed in the form of a stack of corn or hay, or the form of a bee hive, being round, gathered together at the top, instead of a wooden roof, with a hole for the smoke in the centre over-head, as may be seen in the ruins of those houses that are to be found to this day on the mountains, and in uncultivated places. Then they sought to make lime, to impart strength to those stone houses; and in those times they began in Wales to build houses with lime, and to arrange houses in villages, in order that it might be easier to protect each other from enemies and foreigners, and render mutual assistance, and herd their sheep and milch kine, and defend their arable and hay land. After those wars, when so many of the Caesarians had been killed, their bones, which had been left by the wolves, and dogs, and ravens, like a white sheet of snow, in many places covering the face of the earth; and in the Maesmawr in Wales, namely, the country where now is the monastery of Margam, were found the greatest quantity of bones, on account of the great battle on the open ground, which was fought with the Romans, who were there slain. And Mana- wyddan, the son of Llyr, seeing that, caused the bones to be col- lected together into one heap, and to put others also there, which were found throughout his dominion; so that the heap became of a marvellous magnitude; then it came to his mind to make lime and to form a prison of those bones, in which to confine such ene- mies and foreigners as might be taken in war; and they set about the work, and constructed a large edifice with exceeding strong walls, of those bones mixed with lime. It was of a circular form and wonderful magnitude, and the larger bones were on the outer face of the walls, and within the circle many prisons of lesser bones, and other cells under the ground, as places for traitors to their country; this was called the prison of Oeth and Annoeth, in memorial of what the Cymry and Caradoc, their king, had done for their coun- try and race, as well in the open ground as in the covert; and in that prison were confined those, who were taken in war as enemies to the race of the Cymry, until the judgment of a court should be obtained upon them ; and if it should be found that any one of those TALES. foreigners was taken practising treachery, he would be burned; if he was taken in open battle, and it should be found true by the judgment of the court, he would be returned to his country in exchange for a Briton ; and after that they imprisoned there every one who should be found a traitor to his country, and where nót burned by judgment of the court, they were kept there during their lives; and that prison was demolished several times by the Caesarians, and the Cymry would afterwards re-construct it stronger than before. And in the course of a long time, the bones became decayed, so that there was no strength in them, and they were re- duced to dust, then they carried the remains and put it on the sur- face of the ploughed land; and from that time they had astonish- ing crops of wheat and barley, and of every other grain for many years. Thus it ends. THE HISTORY OF THE THREE BIRDS OF LLWCH GWYN. Drutwas, the son of Trephin, received from his wife three birds of Llwch Gwyn, and they would do whatsoever their master bid them, and a combat was appointed between Arthur and Drutwas, and no one should come to the field but they two ; and Drutwas sent his birds forth, saying to them, slay the first that comes into the field; and as Arthur went into the field, the sister of Drutwas, who was Arthur’s friend, came and prevented Arthur going to the field, out of affection to each of them; and at last Drutwas came into the field, thinking the birds had slain Arthur, and the birds caught him up and killed him, and when high in the air, they knew him, and fell to the ground with most doleful lamentations, for having slain Drutwas, their master; and the song of the birds of Llwch Gwyn still exists on the strings, which was made at that time to record the event. And from that Llywarch Hên had the subject, on which he composed the following Englyn:— Drutwas, the son of Trephin, on the day of combat, With toil and exertion, A breach of compact committed, formerly, And was slain by the birds of Llwch Gwyn. THE ANCIENTS OF THE WORLD. From the Book of Mr. Cobb,—Iolo Morganwg. There was formerly an Eagle living in the Woods of Gwernab- wy, in Scotland, and he was the first of his kind and of his name ever known there ; and after he and his Mate had had progeny till the ninth generation, and far beyond that, and had seen his race and progeny in countless numbers, and possessing all the woods and rocks of the Island of Britain ; the old mother Eagle died, leaving her grey old Eagle a lonely widower, and destitute of friends, without any person to console and cheer him in his old age. Then through depression of spirits, and sadness of heart, he thought it would be better for him to marry an old widow, of his own age ; and after having heard of the old Owl of Cwmcawlwyd, in North Britain, he took it into his head that she should be affi- anced to him, and be his second wife; but he did not wish to de- teriorate and debase his blood, and to degrade his race by having children by her, and bringing contempt upon his descendants. “ Better therefore,” said he to himself, for me to enquire of those who are older than I concerning the age of the Owl, in order to know whether or not she is past the age of child-bearing.” He had an old friend, older than himself, and this was the Stag of Rhedynvre, in Gwent, and he went to him, and asked the age of the old Owl ; and the Stag answered him thus ; “ Thou seest, my friend and companion, this oak by which I lie, it is at present no more than an old withered stump, without leaves or branches, but I remember seeing it an acorn on the top of the chief tree of this forest, and it grew into an oak, and an oak is three hundred years in growing, and after that three hundred years in its strength and prime, and after that three hundred years decaying before death, and after death three hundred years returning into earth, and up- wards of sixty years of the last hundred of this oak are passed, and the Owl has been old since I first remember her, without my being acquainted with any of my own kindred who knew her age, or to whom she had appeared younger than she does now ; but there is an old friend of mine, who is much older than myself, the Salmon 4 h of Llyn Llivon,1 go to him, it is a chance if he does not know some- thing of the age and history of the old Owl. The Eagle went to him and asked information concerning the Owl, and the Salmon answered him thus, “ The number of the scales and the spots upon me, and added to these the number of grains of spawn which I contain, are the number of years of my age, and to the utmost of my recollection, an old spectre was the Owl; and none of my friends, who were of full age when I was young, either remembered or ever heard any thing of the youth of the Owl, nor moreover of her having any children ; but there is a companion of mine, who is much older than I, the Ousel of Cilgwri, go to him, it is a chance if he does not know something beyond the knowedge and recol- lection I have of her, go to him and ask.” The Eagle went and found the Ousel sitting on a small bit of hard flint, and he asked him the age and history of the Owl; and the Ousel answered him thus : “ See here how small this little stone is under me, it is not more than a child of seven years old could take up in his hand, and I have seen it a load for three hundred yoke of the largest oxen, and it never was worn at all, excepting by my cleaning my beak upon it once every night before going to sleep, and striking the point of my wings upon it every morning, after alighting upon it from the midst of a thorn-bush, and the number of the years of my age are entirely beyond my recollection and notwithstanding that, I never knew the Owl younger to my judgment and observa- tion, according to her appearance, than she is at this day ; and I never heard from any of my friends the slightest report of any re- collection of her having children ; but there is one a great deal older than I, or, for all I ever heard, older than my father, and this is the Toad of Cors Vochno, in Ceredigion [Cardiganshire,] go and ask him, and if he knows not, I know of none who does.” The Eagle went to Cors Vochno, and met the Toad there, and asked him the age of the Owl, and the Toad answered him, “ I never eat any food save the dust of the earth, and I never eat half enough to satisfy me ; see thou those large hills around this bog ; where they stand I have seen plain ground ; and I have eaten as much earth as they contain, though I eat so little lest the mould of the earth should be consumed before my death. Beyond all me- mory of mine are the years since I was born, and even the first 1 See the Mabinogion, by Lady Charlotte Guest, subject of my recollection ; nevertheless, much older than I am is the Owl, without the slightest appearance of youth belonging to her, but an old grey hag crying, Ty hwt, ty hw, in the woods in the long winter nights, frightening the children, and disturbing every body ; and I have no recollection, nor did I ever hear of her bearing children, but what I saw myself, old hags far beyond the age of bearing children were the youngest of her daughters, and her grand-daughters, and her great-grand-daughters.” Then the Eagle saw he could marry her, and take her for a mate, without bringing on his tribe debasement or disgrace, degradation or de- generation ; and so it was from the courtship of the old Eagle it was known which were the oldest creatures in the world ; and they are the Eagle of Gwernabwy, the Stag of Rhedynvre, the Salmon of Llyn Llivon, the Ousel of Cilgwri, the Toad of Cors Vochno, and the Owl of Cwmcawlvvyd, and there is not save the ridge of land older than they of the things that had their begin- ing the age of this world. And thus it ends. THE DREAM OF THE APOSTLE PAUL. Michael, by the command of God, showed the Apostle Paul in a vision the punishment of hell. First of all, Paul saw fiery trees outside the gate of hell, and many sinners in torments hang- ing upon those trees, some by their hands, some by their hair, some by their feet, some by their tongues, and some by their arms ; and again he saw a fiery furnace, and seven punishments of seven different colours within it, and sinners in torments amongst them, and the seven punishments surrounding them ; the first was snow, the second ice, the third fire, the fourth blood, the fifth adders, the sixth hail, the seventh an abominable smell ; and into that fiery furnace the souls of sinners were thrown, who had not done penance in this world for their sins and misdeeds, that is to say, those who had not repented ; there they were put in torments according to their deeds, and according to what they deserved in this world, some weeping, some howling, some groaning, some burning, some desiring death without obtaining it; for the soul of man will never die in a doleful place ; and a doleful place is hell, where there is excess of misery, where there is everlasting wretchedness, where there is sorrow of heart, where there is abundance of evil, where there is affliction of souls, where there is a fiery wheel and one thousand wheels within it, and infernal violence turning it a thousand times day and night, and at every turn burning a thousand souls. After that Paul saw a great and frightful river, and many devils in it, like fish in the sea, swallowing souls innu- merable and that without mercy, like wolves slaughtering sheep ; and on that river there is a bridge, and along that bridge the souls of good and just people pass without difficulty, and over that bridge the wicked and deceitful fall into the midst of the flood, and all sink in that flood according to their deeds ; and there are many evil places for them to remain in, according as God says in the Gospel, “ Bind them in bundles,” to be tormented, that is to say, every one with his sort. The husbands that break their marriages, and the wives who do the same ; oppressors with other oppressors ; and the wicked with the others who are wicked ; usurers with other usurers ; the profligates with other profligates. Then Paul saw many other souls in that flood, some up to their knees, some up to their waists, some up to their shoulders, and some over their heads, and there weeping and howling ; and a hundred thousand devils mocking them with loud grinning laughter, and with the uproar all the regions of hell were filled with one terrific tumult. Then Paul saw — — — — — — — — — — — — — — and asked what he was. And the angel said, he was a wicked man, who had not kept the laws of God, immoral and false in his word, his actions, and his thoughts ; a miser of his goods, a traitor and proud ; for his wicked life he shall suffer an immeasure- able degree of punishments from the day of judgment on. And then Paul wept; then said the angel, “ Why dost thou weep ? thou hast not yet seen the greatest punishments of hell; ” and then he showed him the pit of hell under seven locks. Then said Michael, “ Stand far off, thou canst not bear the abominable stench that arises out of this pit; ” and when the mouth of the pit was opened, there arose out of it a stench, which was oppressive beyond all the pains of hell. Then the angel said, “ Whosoever is cast into this pit, there will never more be remembrance of him before God.” Paul said, “Who is cast into it?” Said the angel, “Whoever have not believed in the Lord Jesus Christ, and have not believed that he has come in the flesh of the seed of the Holy Spirit, born of the Virgin Mary, and did not receive baptism nor the commu- nion of the body of Christ, nor any of the benefits of the church.” After that Paul saw in another place, men and women, and vipers and adders devouring them, and the souls were there heaped on each other like sheep in a ship, and that place was as deep as from the heaven to the earth; and there he heard a mighty and dismal cry, and deep groaning, and Paul looked up and down, and he heard the soul of a sinner between seven devils, crying and howl- ing, and on that very day he had departed from the body; and then the angels of God cried out to that soul, “Alas! wretched one, what didst thou do in the world?” Then said the tormentors, “Know how this soul broke the commandments of God,” and then he read to him out of a book his evil deeds, and he himself judged himself to be lost. Then the devils took him on their flesh-hooks, and took him to the uttermost darkness, where there was weeping and gnashing of teeth. Then said the angel to Paul, “Believe then, and thou shalt find that according as a man acts, he shall re- ceive.” After that the angels came bringing with them the soul of a just and upright man, and bore him to heaven, and then Paul heard the voice of thousands of thousands of angels singing for joy. Be thou glad, for thou hast performed the will of God, and then said the angels, “ Lift him up in sight,” and then was read his acts and his good works. After that Michael took that soul to paradise, where all the saints were ; then there was a shout of joy for having that soul amongst them, as if heaven and earth had shook; then prayed the souls that were in torments, and said thus: Michael, the archangel, and Paul the Apostle of Christ, pray for us to God.” Said Michael, “You ought to have prayed whilst in the land of hope, but now it is too late, for the judgments of God are like himself, unchangeable, and where the tree falls there it remains ; and you good Christians having heard of these torments, and the danger in which you are, turn your hearts to God, that you may reign with him for ever and ever, Amen. And thus it ends. THE TALE OF RHITTA GAWR [THE GIANT.] There were formerly two kings, in the Island of Britain, and their names were Nynniaw and Peibiaw ; and as these two were walking in the fields one light star-light night, said Nynniaw, “See what an extensive and fair plain I have.” “Where is it?” said Peibiaw. “ The whole firmament,” said Nynniaw, “ as far as the eye reaches.” “ See thou also,” said Peibiaw, “ what a number of cows and sheep I have grazing upon thy field.” “ Where arc they?” said Nynniaw. “All the stars thou seest,” said Peibiaw, “fiery coloured gold every one of them, with the moon a shepherd watching them.” “ They shall not remain on my field,” said Nynniaw. “ They shall,” said Peibiaw. “ They shall not,” said the one. “ They shall,” said the other, sentence for sentence, till there arose a wild contention and tumult between them ; and at last from contention they went to furious war, until almost all the troops of either country were killed in the battles. And Rhitta Gawr, king of Cymru, heard what slaughter had been committed by these two unreasonable kings, and he determined to conduct an expedition against them ; and after proceeding according to the laws of his country, with his armies they assembled and went against the two impetuous kings, who had run as has been mentioned into lawlessness and wrong, being led away by their own insane imaginations ; and they defeated them, and Rhitta cut off their beards. And when the rest of the twenty-eight kings of the Island of Britain heard these things, they collected their armies to re- venge the insult of the other two kings who were deprived of their beards ; and they made an expedition against Rhitta Gawr and his men ; and there was hard fighting on all sides, but Rhitta Gawr and his army carried the field. “ Here is my pasture,” said Rhitta, and then he and his men cut off the beards of all the other kings. And when the kings of all the surrounding countries heard that, they armed themselves against Rhitta Gawr and his men, and hard and fierce was the fighting, but Rhitta and his men carried the field, with dry heads. “ Here then is our fair and ex- tensive field,” said Rhitta; and he and his men cut off the beards of alb those kings. “Here are the beasts that grazed my field,” said Rhitta to the imprudent kings, “ and I have driven them all out, they shall not graze my field.” And after that Rhitta took their beards, and made of them an ample robe from his head to his heels ; and Rhitta was a man as large as the biggest man that ever was seen ; and after that he and his country did the first thing of this kind which was ever seen. Order and law according to justice and reason between king and king, and between nation and nation, in all the Island of Britain, and Norway, and Ger- many, and Gaul, and Spain, and Italy. And may that order and law be for ever preserved, for the opposing of such things as have been mentioned, lest they should again go to war where there is neither necessity nor just cause. Amen, so be it for evermore. And thus ends the Tale of Rhitta Gawr. CYNFIG. A Peasant’s son loved the daughter of the Lord of Clare, and she would not have him because he was not rich, and he went to the high road and watched for the steward of the lord of the district returning towards the castle from collecting his lord’s money, and he killed him and took his money, and shewed her the coin, and the lady married him ; he then made a magnificent feast and invited the chief men of the country to it, and they made themselves merry to the utmost. The second night the marriage took place, and when they were merriest, a voice was heard, and they listened attentively, and heard “ Vengeance will come ! Vengeance will come ! Vengeance will come !” three times. And they asked when. “ At the end of the ninth generation,” said the voice. “ There is no occasion for us to fear,” said they, “ all of us will be under the earth long before that.” Nevertheless they lived till a descendant was born of the ninth generation ; and another, a descendant of the man that was killed, seeing the arrival of that period, visited Cynfig, a young man, a discreet and comely young man ; and looking at the town and its wealth, without any one possessing a furrow or corner excepting the de- scendants of the murderer, and he himself still living, and his wife. At the crowing of the cock they heard a voice, “ Vengeace is come! Vengeance is come ! Vengeance is come!” “On whom is it come?” said they. “ On him who slew my ancestor of the ninth genera- tion.” They rose in terror and went towards the town, and there was nothing to be seen but a large lake, and in it above the surface of the water three chimney tops smoking, and the smoke of an offensive smell. Upon the surface of the water the gloves of the man who had been killed, floating towards the feet of the young man ; he took them up and saw the name and arms of the murder- ed man ; and with the dawn there were countless voices praising God with heavenly songs. And thus it ends. MISCELLANIES. THE PRINCIPLES OF PREDICTION OF GILDAS THE PROPHET. Whosoever will understand, let him take advice and instruction, and act accordingly. 1. Let him love God with all his heart, and all his affection, and all his power, and all his understanding, and all the faculties of the soul, and with his whole desire, in all these. 2. Let him love his neighbour with all his energies, as far as that shall not interrupt his love to God. 3. Let him, to the utmost of his power, set free his mind from every thing that is of profit and pleasure, or of any satisfaction whatever to himself or to whom he should love ; and by all means let him free himself from whatever he may fear, and may not love, with regard to himself and his friends ; in such a manner as that it shall not be possible to think of any thing in the world that he would desire or reject, either for himself or for his friends, nor any thing that he would wish for or dislike of any person or any other thing. 4. Let him be a moral and religious man in disposition and principle, and godly in conscience, and energetically pious. 5. Let him consider and deliberate upon what he sees in the world, investigating their origin, and nurture, and progress, and instrumentality, and end. Let him observe what has come, what is, and what shall come of them. 6. Then shall he understand what is good, and what is evil, what is becoming, and what is not becoming ; and all that is right and just, and all that is wrong and unjust, and all that is crooked and straight, in word, thought, and deed ; and all that is beneficial and injurious, and all that is beautiful and deformed ; and seemly and unseemly ; and true and false ; and lovely and hateful ; and prosperous and unprosperous ; and weak and strong ; and every beginning and every ending; and every movement and every rest- ing; and every existence and nonentity; and every thing present and every thing fulfilled, and possible and impossible. And from understanding, and seeing, and considering all these things, he will see what should be, and what should come, and what should exist, and what should have been completed, and what should co-exist, and what of necessity should happen. And from seeing what he ought, he will know what should be ; and from knowing what should exist, and the time when it should exist, and the manner in which it should exist, and the cause of its existence ; he will know what God does, for God does nothing but what should be, and in the manner it should be, and at the time it should be, and in the arrangement in which it should be. And from knowing, and seeing, and understanding what God does, and the manner and time it should be, he will prophesy what should be, and what shall be; and it will not fail to exist in its due time and place. And thus the holy prophets obtained knowledge of what things God would do, and prophesied of them ; and in the same way the prophet bards amongst the Welsh obtained this knowledge, and prophesied the events, and fate, and destiny of their race to the. day of doom. And may God, of his exceeding great grace and gift, confer this knowledge upon every other Welshman, that he may act towards himself and his race according to the will of God in every good. Amen ever. And this is called the Saying of Gildas the Prophet, and he ut- tered it before the bards of the Island of Britain, where they went to the Gorsedd to prophesy what should befall king Arthur and the race of the Cymry. TYBIAWN. After the Gwyddelians had subjected Anglesey, and Arvon, and the Gantrev, and other districts in North Wales, for the space of three hundred and twenty-nine years, the Cymry received assist- ance from the neighbouring kings, and the Gwyddelians were ex- pelled. And those kings assembled themselves together, where they- had become accustomed from ancient usage, that is to say, at Caer- lleon upon Usk, in Morganwg, and there they held a council ; and after long debate, it was found impossible to come to a decision, inasmuch as no law of the land was found to authorize a war of re- 4 i conquest upon the Gwyddelians. Then Tybiawn, the eldest son of Cyneddav, the supreme king of North Wales, said thus : “ Where the law of the land does not exist, let justice authorize the law of arms, and let the noble youths of the chief families of the race of the Cymry assemble themselves, and let them attack, and assault the territories of the Gwyddelians, slaying them, and driving them through the sea ; and let dominion be given to the prince who performs this, over the land he may subdue. And the king of Caerlleon listened with satisfaction to the young man, and said, “A just opinion is thine; let thy name be Tybiawn [just opinion.] By the prerogative of the kings of the Island of Bri- tain, let what thou hast decided become a law.” So they went in- to council ; and who but the sons of Cuneddav Wledig undertook the achievement, and they drove out the Gwyddelians ; and over the lands which they subdued, there was given to each of them dominion. And thus, the family of Cuneddav Wledig obtained regal dominion over the lands of the Cymry ; and the old families which existed previously were extinguished, because they were not able to preserve their possessions from foreign aggressors, And none retained their privileges save the family of the king of Dyved, and that of the king of Caerlleon, which was that of Brân the Blessed, the son of Llyr Llediaith, and the family of Urien. And there Urien Rheged, being paramount, confirmed what was enacted by the counsel of Tybiawn. THE CUSTOM OF THE PRINCES OF WALES. It was the custom of the Welsh Princes, when they met to- gether at a royal banquet, to call each other by the names of dominions; as Dinevor, Aberfraw, Mathraval, Morganwg, Mael- ienyth, and Gereinwg. One time at Llyswen [the white court,] upon the Wye, Morgan the son of Ithel of Morganwg being there, without either army or retinue, some there were who disparaged him on that account, and supposed him to be poor, and they began to talk of their own armed retinues, and how powerful each would be should he meet with an enemy in his progress, and every one was strong and well appointed in his own opinion; and after con- versing with one and the other, and seeing Morgan remain silent, Anarawd Gwynedd asked him, “What sayest thou, Morganwg?” Said Morganwg, “ I can traverse my own country where I like, without fearing an enemy ; I can do so in your countries, one and all; I can do in Wales and England, and leave my friends every one in his own place and station, without their being troubled or oppressed ; and should I suffer wrong where I may be, scarcely would it be heard of by my countrymen than they would be seen armed, and troops proceeding towards the place where those might be who should have injured me, and avenge me on them. What need of a guard to a king of faithful subjects who love him?” “ Enough,” said Howel the Good, “ take thou the precedence of me, and for the sake of God, and all good, send to me to the White House on the Tave, no matter what twelve of the sages of Morganwg.” And that was done. And Blegywryd, his brother, was chief councillor to them ; and great was his fame for wisdom. And from that time to the present, the motto of the bards of Gla- morgan is “ God and every good.” And the motto of Deheubarth is “ Heart to heart.” And after that there was appointed for Powys, “Whoso slays shall be slain;” and Grufydd, the son of Cynan, appointed for Gwynedd, “Jesus.” And Gereiniwg had, “ One friend before a hundred strong men.” See the Institutes of the Bards. Before that there was no Bardic Chair for Wales but one, that of Caerlleon upon Usk. MADOC MIN. Thus, in various books, is the account of the treachery of Madoc Min, bishop of Bangor. (See the Fifteen Tribes of North Wales.) Madoc Min, the son of Cywryd, the son of Ednowain Bendew, king of Tegeingyl, betrayed the Prince Llewelyn, the son of Seis- syllt, in consequence of which Llewelyn was slain. And after that, the same Madoc Min betrayed the Prince Grufydd, the son of Llewelyn, the son of Seissyllt, for three hundred head of cattle, which were promised him for his treachery, by Harold, king of the Saxons. And after succeeding in his treachery, Harold would not pay him the cattle ; then Madoc went in a ship towards the town of Dublin, in Ireland ; but the ship sank without the loss of any life except that of Madoc Min, and thus the vengeance of God fell on him for his treachery ; and thus may it be to every traitor to his country and king, in all the world. And that Madoc was a man so wily and deceitful, that he was called Madoc the fox ; and so the most treacherous of all the traitors was Madoc Min. GRUFYDD, THE SON OF MEREDYDD. GRUFYDD, the son of Meredydd Gethin, the son of the Lord Rhys, was lord of Caerlleon upon Usk, and of the territory of Me- redydd ; and he built the castle of Machen, in Caerlleon ; and he was lord of Llandovery and Talley, and he built the castle of Llan- dovery ; and in that castle he died on Saint Mary’s eve, in August, and was buried in Strata Florida. And the mother of Grufydd, the son of Meredydd Gethin, was Gwenllian, daughter of Sir Ior- werth, the son of Owen Wan, lord of Caerlleon upon Usk. Meredydd, the son of Grufydd, the son of Meredydd Gethin, lord of the possessions of Meredydd and of Caerlleon upon Usk, built the castle of Newport upon Usk. The mother of that Mered- ydd was from Llanaeron. And Sir Morgan, the son of Meredydd, was his son by the daughter of Cadwgan, the son of Madoc, lord of Radnor, by the daughter of Philip, the son of Meyric, the son of Gwas Teilo, of Gwent. The wife of Sir Morgan, the son of Meredydd, was Gris- sel, the daughter of David, the son of Meyric of Gwent ; and of that Grissel, this Sir Morgan had a daughter, called Angharad, the daughter of Morgan ; to which daughter the following Englyn was composed : Prosperity to the beauteous maid of Caerlleon, Angharad, daughter of Morgan.—Splendid as the gold.— Of the wealth-dispensing hand.—Best of daughters, Of the hue of the drifted snow. And this Angharad was mother of Morgan, the son of Llew- elyn, the son of Llewelyn, the son of Ivor. (A leaf wanting here in the Red Book of Pant Lliwydd.) IEUAN GETHIN. lEUAN Gethin, the son of Lleison, the son of Rhys, the son of Morgan Vychan, the son of the Lord Morgan, the son of Cara- doc, the son of Iestyn, the-son of Gwrgan, Prince of Morganwg, and Gwent, and Gower. Ieuan, the son of Ieuan Lleison, was with Owen Glandower, de- molishing the castles of the traitorous chieftains in Morganwg; and when the day turned against Owen, and he was forced to be- take himself to concealment, Ieuan, the son of Lleison, also was compelled to go into concealment in Anglesey, to an old military friend of his; and the whole time he was there, king Henry the Fifth was killing and oppressing every one who was supposed to be favourable to Owen. But in the course of time, it was agreed be- tween the Welsh and the king to come to an arrangement, for money, and its value in cows, and sheep, and other cattle. Then there was paid for Ieuan, the son of Lleison, a hundred head of cows, and two hundred sheep; after which he returned home. And some time afterwards the king caused many of the Welsh to be put death, because they could not pay the ransom, either in money or its value, on account of their poverty; and when this came to the hearing of Ieuan, the son of Lleison, he uttered this apothegm : “ Three things there are which will not soon be seen dry. The turf of Anglesey,—the bottom of Llyn Tegid,—and the bloody hands of Harry Cân.” Henry the Fifth was, by the Welsh, called Harry Cân.1 And this saying became proverbial, and continues so to this day. (From the book of Mr. Basset, of Llanylai.) RHYS BRYDYDD. [RHYS THE POET.] (From the book of the Rev. Roger Williams, i. e. a collection which he made of miscellaneous matters, but chiefly pedigrees, be- ween 1600 and 1622.—Ab Iolo.) Rhys Brydyth, of Llanharan, of the house at the source of the Kynllan, “ a little Ryver of that name, wher Ivan Gitto, ap Ievan ysgolhaige dyd dwell.” Of Rhys Brydyth came Richard, the son of Rhys, and to Richard was born Llewelyn, the son of Richard, who, in North Wales, was called Lewis Morganwg. Rhys Brydyth had another son, Ievan, the son of Rhys, whose son was Thomas, the son of Ivan, the son of Rhys, who was called Twm, the son of Ievan, the son of Rhys, the songster, and who dwelt in Llandydwg [Tithingstow.] 1 An attempt at the French pronunciation of Henry Quint. Llewelyn, the son of Richard, and Thomas, the son of Ivan, were “ Coosine germans.” GRUFYDD, THE SON OF IEVAN, THE SON OF RHYS BRYDYDD. [From the book of Thos. Hopkin, of Llangrallo; where, after the foregoing, this addition is given.—Ab Iolo.] Ieuan, the son of Rhys Brydydd, had another son called Gru- fydd, and by many he was called Gitto, the son of Ieuan. He also was a poet, and there is a son of his still living at Blaen Cynllan, called Gitto Ieuan, Ysgolhaig [the scholar,] and by others Ieuan Grufydd ; a learned man and skilled in language, and a poet. RHYS BRYDYDD. Rhys Brydydd, of Llanharan, lived in the house of Blaen Cyn- llan. He had two sons, one was Richard, and he was a poet and was preceptor to Iorwerth Fynglwyd, and lived in Merthyr Mawr, and his son was Rhys, the son of Risiart Brydydd of Wig. The second son of Rhys Brydydd was Ieuan, and in Margam he lived; he was a monk there, but because of his being accounted unfaithful, he was turned out of the monastery; and was after that holding land, and married, and had several children, and he and his children were compelled to quit that place, on account of Sir Mathew Cradoc, of Swansea; he went to Merthyr Cynoc, in Breconshire, where he remained a long while, and after that came to live at Llangynwyd, and kept a school there. He was a poet and a good songster. Ieuan, the son of Rhys, had a son called Thomas, the son of Ieuan, the son of Rhys, and commonly he was called, Twm Ivan Prys. He was put in prison in the castle of Cynfig, by Sir Mathew Cradock; after this Sir Mathew gave him his freedom, and put land under his management, in some place in that neighbourhood; and after this he lived at Margam; and after that at Llangynwyd, and in his old age, he came to live at Llan- didwg, and ended his last days at Margam. He was a good do- mestic poet, and maker of songs; but on account of his being of the new faith, he had many against him, and was hated very much ; he lived to a great age, for he said in rhyme as follows: “ In one thousand six hundred exactly, And four years complete, The beginning of January, (fair computation,) I am one hundred and thirty.” [Out of the book of Mr. Levvys, of Penllyn.] In the book of Sion Bradford, the history of Twm Ieuan, the son of Rhys, is as follows : Ieuan, the son of Rhys, was a monk in Margam, but he was turned out of the monastery on account of being a Lollard in prin- ciples. After this he married a nun, who was turned out of some nunnery, and they lived at Cynfig ; but Sir Mathew Cradock, of Swansea, followed him with the law, for something, probably on ac- count of his faith, until he was compelled to leave Cynfig, and then he took a place in Merthyr Cynog, in Breconshire, where he held some land. And after some time he came back to Glamorgan, where he kept a school; he was a good poet. Ieuan, the son of Rhys, had a son, called Thomas, who was Twm, the son of Ivan, the son of Rhys, the poet and prophet. He was in some office in the monastery of Margam, and was turned out from thence, and was imprisoned several times in Cynfig castle, by Sir Mathew Caradoc, who at last gave him his liberty, and behaved liberally towards him. He held land in Margam and Llangynwyd, and many other places, until some extraordinary thoughts came into his mind, which occasioned his being imprisoned by Sir George Herbert, of Swansea, in Cynfig castle. And after he regained his liberty, he did little more than walk about the country as a beggar, thrashing a little sometimes, and making godly songs, and pro- phesying many things, on which account he was called “Twm of the fair lies” [Twm Gelwydd Teg.] He began to prophesy before he was imprisoned by Sir George Herbert, and it is said the reason was, that after the birth of the son and heir of Sir George, a feast was held, and great rejoicing, at the christening of the child, and they shod the horses with silver, and many other costly things they did likewise. Twm, the son of Ivan, the son of Rhys, seeing this, said : “ Ha ! here is parade, and great pride about the baptism of a child born to be hung by the string of his forehead-band.” He was seized, and put in prison, in Cynfig Castle ; and the child was placed in the care of a nurse, who was ordered to watch him narrowly and carefully, night and day ; this went on some time, when it was reported in the house that the nurse had the itch. Sir George and his lady sent for her to the hall to them, that they might see whether it was true or not, and when they saw that there was no itch upon her, they went with her back to the chamber where the child was, and the first thing they saw was the child in his cradle, having twisted his hands un- der the string of his fore-head band, and entangled them in it in such a manner that he got choked, and died from that cause, or as it might be said with truth, he hung himself in the string of his forehead-band. Then they sent in haste to liberate Twm, the son of Ivan, the son of Rhys, and to give him money. Another time he was thrashing in a barn, and a young lad went by and addres- sed him as follows; “Wei, Twm Celwydd Teg, what news have you to-day?” “There is news for thee,” said he ; “thou shalt die. three deaths before this night.” “Ha! ha!” said the youth, “no- body can die more than one death,” and he went off laughing. In the course of the day, the lad went to the top of a great tree, on the brink of a river, to take a kite’s nest, and in thrusting his hand into the nest, he was wounded by an adder, brought by the kite, to her young ones, as she was accustomed to do. This causing him to lose his hold, he fell down on a great branch and broke his neck, and from there into the river, and thus he met with three deaths, To be wounded by an adder, to break his neck, and to drown. Twm, the son of Ivan, the son of Rhys, was a good and godly, man, it is said, and a good poet, and many songs of his compositi- on are still extant in the country, and it is said he printed some of them ; but there are few if any now living that ever saw them. It is said he saw written in a little manuscript book these words:— “Seek after God with all thy might, and with all thy mind, and with all thy understanding, and love him with all thy affec- tion, and with all thy will, and with all thy heart. “ Love thy neighbour as thou wouldest love thyself, and suffer for him as thou wouldest suffer for thy God, and for thy dearest friend, and for thyself. “ Love every thing that is good, and becoming, and true, and just, as thou wouldest thy God, and thyself. “ Cleave to them until thou art as much one with them as God is,- and by doing so, thou shalt be as separate from every evil, and wickedness, and from all that is unseemly, and unbecoming, and unrighteous, and unjust, and from envy, fraud, and delusion, as God himself is. , J “Fear not any punishment, or pain, or any want, or distress, nor any suffering even death, and be not hindered by them. “Covet nothing of the wordly goods thou seest or hearest of, or understandest; but desire the good things of God, and the grace of his Holy Spirit, and leave to thy God to provide for thee. “And in possessing these virtues, thou shalt have a right under- standing of every thing in the world, and of right understanding a right knowledge, and of right knowledge, the comprehension of all that was, and is, and shall be; and of that knowledge inspiration from God, and the power of prophecy, and then shalt thou under- stand and show all that is to come in the world till the day of doom, for the perception of God shall be in thee.” After reading this, he gave himself up to be a very godly man, and uttered many prophecies, and would not possess any property in the world excepting wxiat was voluntarily bestowed for the work he did, which was chiefly thrashing corn. COELBREN Y BEIRDD. [The Bardic Alphabet.] ANCIENT SYMBOLS. Before the time of Beli the Great, the son of Manogan, there were not more than ten letters, and they were called the ten signs, viz: a,p, c, e, t, i, /, r, o, s; after this m, and n, were added; and after that four others, and they were made up to sixteen, by gene- ral consent and usage. After the coming of the faith in Christ, two other letters were added, u, and d. In the time of King Ar- thur, there were twenty primary letters, as at present; by the counsel of Taliesin, Chief Bard, and Domestic bard of Urien Rheged; and on the division of the eighteen, there were formed O, I, and U, which is the unutterable name of God. Before this ar- rangement it was O, I, O, on account of the sixteen. And of the primary signs, there is not even to this time more than twenty letters, or twenty signs ; Geraint Vardd Glâs appointed twenty- four letters, as it is at this present time, but the four are auxiliaries. After that, by the counsel of bards and teachers of the Chair Bards, there were brought into use by the improvement of the Bardic Alphabet thirty-eight letters, but there is not in black and white [in writing] more than the four and twenty signs. 4 CUTTINGS. In ancient times, letters were called by the race of the Cymry “ Ystorrynau ” [cuttings,] and after the time of Beli, the son of Manogan, they were called letters, and before that there were no other letters than the primary cuttings ; and they had ever been kept secret by the bards of the Island of Britain, for the preserva- tion of national records. Beli the Great made sixteen for himself, and he established that arrangement with regard to them, and ap- pointed that there should never afterwards be a concealment of the knowledge of letters, on account of the arrangement he made, nor should the ten cuttings remain secret. After the faith in Christ, they were made eighteen, and after that twenty, which order was kept till the time of Geraint Fardd Glâs, and he made them twenty-four, and thus they were for many ages, until the time of King Henry the Fifth, and he forbade schools to the Cymry, and books, and the materials of books, and on account of that the Cymry were compelled to betake themselves to the Coelbren y Beirdd, and cut and blacken letters upon wood, and rods; and every owner of a house and family, who desired the knowledge of letters and reading, was obliged to take bards into his house; and from this there was an endowment of land appointed for the bards, and they became very numerous in Wales, and the knowledge of letters was more general than before the prohibition; and on that subject Llawdden the Bard sang thus :— Beware of being wrong; see and observe The tendency and result of every privation: It is an adage in this world,— “ What produces good is not evil.” That is to say, Where there was no school to be had, but an English one, and no teacher but a Saxon, the Welsh would study their own language more than ever, and increase and improve in the number of their letters and cuttings, until they came to their present condition. THE TEN ORIGINAL LETTERS. In the time of Owain, the son of Macsen Wledig, the race of the Cymry recovered their privileges and crown ; they took to their original mother tongue instead of the Latin which had nearly over run the Island of Britain, and in Welsh they kept the records of their race and country, restoring to memory the ancient Cymraeg with their original words and expressions; but in consequence of having forgotten, and not understanding the ancient alphabet of their ten original letters they became lost, and thus arose a disagreement respecting several ancient words, that is, the putting of two letters where only one was required, caan, braan, and glaan, instead of cân, brân, and glân, and digerth, instead of dierth, and plegid in- stead of pleid, and many others ; also putting t for dd, and i in- stead of e, and instead of y, and u instead of e. It is not necessary to instance the whole, but this much is given as a record of him by whom the system was amended, i. e. Talhaiarn the bard of Caerlleon upon Usk, under the patronage of the Round Table, and after him Taliesin Ben Beirdd arranged the ten original letters, with the right understanding of them, and their modes, and changes, and proper inflections, and thus the ancient Cymraeg was duly restored. THE BARDIC WOODEN FRAME. The side bars must be split in two, in order to be opened and shut to receive and secure the cross bars. There are two side bars, and in each frame, it is generally the custom to have twenty-four cross bars, though there may be as many as may be required. Eighteen or twenty are often seen, and not unfrequently thirty. And in the frames as many fastenings as are necessary, but more than three fastenings are inconvenient. Sometimes the frame is made with one long fastening, and perhaps with forty, fifty, sixty, or more cross bars ; and where it is so, more than one fastening would not be manageable. The cross bars should be four square, with the angles slightly taken off to the full depth of the letter, so that the letters upon one side may not appear on the edge of the other side, and thus on every side. The width of the cross bars should be the length of a grain of barley-corn, or of wheat; and if they are longer, the frame will be unwieldy and heavy, and require much room in carrying. Some put the frame into the blue colour in which wool is dyed, in which they let it stand till all the sides are coloured blue, and having let it dry, then cut the letters, which will be white and more visible upon the blue wood, than if it was not coloured, and the letters will be the colour of the wood. Others use black, green, or red, it does not much signify what colour it may be, so that there is sufficient difference between the colour of the wood and the let- ters. The best wood for lasting is oak ; the easiest to be worked is hazel, willow, or alder; birch is a good tree; also the sloe- thorn, and the hawthorn; the old poets formerly liked the moun- tain ash; there need not be better than apple trees where they can be had smooth for lasting and working. Boiling the bars in sour lees will keep them from the grubs, and heating them hot, and rubbing them with bees’ wax, half roasting them until the wax pe- netrates into them from the heat, will keep them from decay and rot, whatever wood they may be made of. COELBREN Y BEIRDD. Thus says Llywelyn Sion. After the intestine wars of Owain Glyndwr, the king forbade paper or parchment to be brought into Wales, or to be manufac- tured there, in order that he might prevent epistolary correspon- dence between one Welshman and another, and also between the Welsh and foreigners; and this to revenge the support of Owain, which was given by all the people in Wales ; he also forbad the bards and poets to go their circuits, and to visit the different families officially. Then they recollected and had recourse to the ancient custom of the bards of the Island of Britain ; viz : the cutting of letters, which they called the signs of language and utterance, upon wood and sticks prepared for the purpose, called Coelbrcn y Beirdd : and thus it was done. They provided hazel, or mountain ash in the winter, and also it was customary to split each stick into four quarters, until in the course of time they were fully dried ; then to trim them four square in breadth and width, and after that to trim down the corners to the tenth part of an inch, and this was done that the signs which were cut with a knife upon the square should not shew themselves on the next face, and thus on every one of the four faces. Then they cut the signs, some of which were those of language and speech, some of numbers, or signs of science, others notes of music, of voice and string; and after cutting ten of such bars as were required, then they prepared four end bars, two and two, which were called pill, and cutting them smooth they placed two together side by side across the frame, and marked the place for the ten holes; after which they cut half of each hole in one bar, and half in the other, and they did the same with the other two bars; then they took the cross bars on which the letters had been cut, and made a neck at the ends of each of them, the breadth of a finger; then they placed the letter- ed sticks with their numbers upon one of the upright bars, on one end of the frame, and the same with the other end to match the holes, and with strings to bind them tight at each end of the lettered sticks, and after being bound all tight, the book thus constructed is called Peithynen, because it is framed. The upright bars keeping the whole together, and the cross bars, viz: the lettered sticks, turning free in the upright bars, and thus easy to be read. The manner of reading is thus; one side is read first according to its number, then it is turned with the sun, and the second face is read, and each other the same, and thus from cross bar to cross bar until the reading is finished. A number from one to ten being on the face to mark each of the cross bars, and that numerically marked is the first to be read, and these in order turned with the sun. There are forty squares of the cross bars in every frame, and after that another frame is constructed, and so on until the con- clusion of the poetry or composition. And where more than ten cross bars are wanted, and less than twenty, there are so many bars as are wanted placed in one entire frame. The reason of giv- ing ten as the particular number, is, that ten is the division point of numbers, and by decades all numbers are arranged until language can not give them names. Ten is the perfect circle, and ten within ten, or ten about ten, will be within and without the circumference, circle within circle for ever ; therefore the best arrangement of number and numbers is ten and tens. And it is not possible by any other method to keep accounts in an orderly manner, in strong places, where they may be read and understood, and made known, uniformly and consistently. After having, for the reasons stated, restored the ancient art of the Cymry in letters and symbols, it was submitted to the Chairs and Gorsedds of song of Deheubarth and Morganwg, and the Eisteddvods of Gwynedd and Powys, to search out what had been lost of the knowledge of the characters of the Bardic Coelbren, and what improvement and extension had been made in the characters. And then they confirmed the sixteen characters as general from the first; and the additions which from time to time had been made to that number, until the time of the Bardd Glas, when they were confirmed as twenty one primitive characters, on account of the vocal sounds of the Welsh language. After that they were made into twenty four for general use, and there were no more ap- pointed for domestic learning and knowledge; but the Bards had on their private alphabet thirty eight, of ancient preservation and private record, and they restored them to use. And it was not understood that more than ten of them could be put under an oath of secrecy with regard to their forms, and those were called the ten originals; so the whole thirty eight were left private, but without any vow or oath; and from that they became common, as they now are. After recovering the knowledge of the Coelbrens, (namely, that of the Bards and that of the Monks,) nearly every person, male and female, wished to learn them, and to construct them; and then it became the trade of the sieve-makers and basket-makers to cut upon them records of every thing that required to be perpetuated by letter and book; and thus it was till the time of Henry VII.; and he, being a Cambrian, from national attachment took his countrymen under his protection, and put them under the instruc- tion of the Monks at his own expense, and furnished them gratui- tously with as much paper and parchment as they required; and they were taught whichever of the two languages they desired, either Welsh or English; and many learned both; and on that account the knowledge of letters was greater and more frequent in Wales than in England; and from hence also there were number- less poets, and the Abbots placed them here and there as scholars; and from this there are poets as domestic tutors to the present day, proceeding on their appointed circuits from house to house, and from family to family; and it is common to see old Coelbrens, but it is not usual to see them made, excepting for the honour of gaining the chair, or for the payment of money or the value of money, for any person who might order them ; and there are many now living who remember using the Coelbren y Beirdd, and many Coelbrens are still seen in the houses of the old noble families. The following is the method, with regard to ancient records and letters, and the oral record of the Gorsedd, preserved by those Courts from the beginning; that is to say:— Ten characters, significant of language and utterance, were pos- sessed by the race of the Cymry for ages before they came to the Island of Britain, as a secret under oath and vow amongst the learned; namely, the poets and reciters of verse, and professors of wisdom and knowledge, before there were established Bards; and in the time of Prydain, the son of Aedd Mawr, about fifteen hun- dred years before the birth of Christ by the blessed Virgin Mary; and in the time of Aedd Mawr, regular Bards in office were es- tablished, and free privilege of passage granted them; and after- wards the learned improved the Coelbren as was required, for its being read and understood, until sixteen characters were intro- duced into it; and in the time of Dyvnwal Moelmud, about six hundred years by record and computation before the birth of Christ, the sixteen characters were established, to preserve the language and expression, and every record of race and country, so that no other system could be found as good for maintaining re- cords, and arts, and wisdom, and the right usages of the race of the Cymry, and their privileges; and the ten original characters are kept secret to this day by oath and vow, and no person except such as have undertaken the vow knows them. When the sixteen characters became opened to the whole country, the Coelbren was further improved and extended, till it was increased to eighteen in the time of Beli Mawr, the son of Manogan; and after that to twenty; and in the time of the Bardd Glas to twenty one; but another record says twenty two; and so many are there of original letters in the Welsh, and all those that are beyond this to thirty eight are called supplementary. THE ARRANGEMENT OF VOCAL POETICAL METRES OF GERAINT VARDD GLAS. The oldest system on record of memorials and recollections, is that of Geraint Vardd Glas, upon the poetic metres; and of all that is extant from before his time, there is nothing remaining ex- cepting what may be discerned by the learned by means of books. This Geraint was brother to Morgan Hên [the Aged,] king of Glamorgan, and he collected ancient records of poetry and bardism, and arranged them in a book of his own composition, and esta- blished them by the la\ys of the Chair and the Gorsedd, in every country and dominion in Wales; and Geraint excelled in knowledge and judgment, and every chair in Wales and England was given him; from which he was called the Bardd Glas of the Chair. After this he became domestic Bard to Alfred king of England,1 and he remained with him, giving instruction to the Cymry in England, and to the Saxons; and in Winchester he lies buried. And on the system of Geraint all the Bards and Poets proceeded, until the time of Rhys, the son of Tewdwr, king of Dinevor, who had fled from his country and territory, while the sons of Iestyn, the son of Gwrgan, were overrunning Dinevor and Ystrad Towy; and he remained in Brittany, where he acquired new arts with regard to poetical metres'; and he brought them to Wales, after having recovered his country, and had them taught. He held a great Eisteddvod in Caermarthen, according to the system of the Round Table, and proceeded according to the judgment of the Chair; and he placed his new arts under the protection of the Bards of the Island of Britain in Wales, and England, and Strath Clyde; and after that Grufydd, the son of Cynan, brought it to the Vale of Conway, in Gwynedd, where he held an honourable Eisteddvod, followed by another in Glen Achled, in Ireland ; and to that came Bards and Minstrels from Wales, and England, and Scotland, and Norway, and Ireland, where he established a privi- ledged system of metres and their appurtenances; and after that, after having been delivered from his prison in Chester, he ap- pointed an Eisteddvod to be held every three years in Aberfraw, in Anglesey; and from the Chair of Aberfraw the Bards and Minstrels of Gwynedd received their knowledge, and their de- grees, and privileges; and he appointed new ordinances, different from the old systems of Wales and Brittany; and instead of the Round Table, he appointed the hall of the Prince of Aberfraw, and the halls of other chieftains. He who understands will see, that it was from the system of Geraint Vardd Glas that the one of Brittany was taken, and also a great portion of that of Grufydd, the son of Cynan, was taken, called the System of Glen Achled, and that of Aberfraw, under emendation, amplification, extension, and adornment; and therefore Lewys Morganwg, in his book upon i Geraint Vardd Glas, or the Azure Bard, is supposed by some to have been the same person with Asser Menevensis, a monk of St. David’s, who at the request of King Alfred went to reside with him as his preceptor, and was made Bishop of Shirburne. He wrote the Life of Alfred, which is still extant. Poetry, called the system of Geraint the old original system ; and he says that the system of the Round Table is the one of Brittany, called also that of Caermarthen, as it existed under King Arthur in Caerlleon upon Usk, and so it is now held in the Chair of Tir Iarll ; but there is little worth noticing in it, except the know- ledge of what formerly appertained to minstrelsy. THE CHAIR OF TIR IARLL. -c The Chair of Tir Iarll was established by Morgan, lord of Aberavan, instead of that of Arthur in Caerlleon upon Usk. After that, the last Earl of Clare but one, granted to it an endow- ment of plough-land in Bettws Llangynwyd, and in Llangynwyd, and also the right of grazing for the six summer months, from the first of May to the first of November ; and then the Chair was re- moved from its station in Llanvihangel Avan to Tir Iarll, where it was held alternately at the church of Bettws and at that of Llan- gynwyd ; and therefore was called the Chair of Tir Iarll. And many poets and talented composers belonged to this Chair, where no such poet or composer was to be found, except those who had been either born or reared within its privileged pre- cincts, and there matriculated. The Chair of Tir Iarll was most frequently held on the greensward of Bettws. At other times upon the mound of Crug y Diwlith, on the green of Baedan Morgeila. THE RULES AND CUSTOMS OF THE CHAIR OF TIR IARLL. The Chair of Tir Iarll was established under the protection of Sir Gilbert Clare, Prince of Glamorgan.1 * * 4 And he renewed their privileges to the Bards and Poets of Wales, as they existed in former ages, for the acquirement of learning and profitable know- ledge, and sciences. And these are the Rights and established Customs :— i This title may appear somewhat strange; nevertheless, it is not the mere creation of the annalist, nor altogether the unauthorized assumption of the chieftain himself, as the Earls of Clare, of this race, were descended from the ancient Welsh Princes of that country. See their Pedigree in page 383. 4 L The Chair of Tir Iarll is held under the sanction of the Lord- ship of Glamorgan, on each of the principal festivals, in right of warranted privileges, without litigation and unmolested, by procla- mation and notice of a year and a day, for the purpose of transacting such business as may be brought before it, and no opposition to its authority is allowed. And the protection of the Lord of the district is afforded to every Bard and Minstrel, who shall according to rule and order appear before it, provided he shall be found pro- ficient in the nine rules of versification and its appurtenances, according to the regulations of the Bards and Minstrels of Wales. And it must be held in the sight and hearing of the country and the chieftain, and in the face of the sun, and the eye of light, and under the protection of God and his peace. A Bard, certified as a proficient in the knowledge and science of versification and its appurtenances, by judgment and graduation of a convened assembly, ought to take to him pupils for instruction in learning and books, and the conventional knowledge of the ancient Bards of the Cymry ; namely, not less than three pupils at the same time, on account of the three degrees conferred upon students of versification ; namely, one at the same time of each of the three degrees ; and the degrees are conferred in the follow- ing manner:— i. The unaccomplished disciple, is one who is not acquainted with the art of versification, inasmuch as he will continue to be under instruction until he is acquainted with the Welsh language as regards its construction, its derivations, the force of its words and its expressions ; to understand it, in its reading and ortho- graphy, with respect to lettering and syllables, correctly and truly. Also, he ought to understand the chief points of the metres; namely, the measures, the rhymes, the initial repetitions, the feet, and alliterations, in accordance with the conventional rules of Chair and Gorsedd, and their due application and arrangement, according to name, class, and signification, and exhibit them, in his own certified work. After he has thus exhibited them to his teacher, and obtained his word for him before the Chair, he may be graduated as a proficient in versification; and that upon his conscience. Or, in default of the teacher’s being present, by a written certificate under his hand, he may, without regard to op- position, upon word and upon conscience, be instituted a proficient in versification, together with its requisite knowledge and appur- tenances, under the sanction of instruction and preceptor. Ó27 2. A progressing pupil, is one who is acquainted with all that is required of the preceding; and before he is advanced to a higher degree, he must learn and acquire every characteristic and quality of verse and stanza properly belonging to the Welsh lan- guage, and exhibit them, of his own composition, certified upon the word and conscience of a teacher, and he shall be entitled to be graduated as a proficient in versification and its appurtenances. Also, he ought to understand every particular respecting the Welsh language, and the art of versification, and the privileges and established customs of the Bards and Minstrels, and of their chairs and ceremonies of institution. Likewise, he must under- stand the order and arrangement of the genealogical tables, and descent of the race of the Cymry ; together with their rights and usuages, certified by record, and annal, and archive, and chair. And his privilege shall be confirmed by the word of his preceptor. And where he cannot be present, then there shall be a written certificate under his hand, and that certificate is called a gift of matriculation. 3. A pupil of right is he called, who knows all the departments and rules of versification and its appurtenances, correctly and de- cidedly, according to the regulations of the Chair ; and he shall no longer stand by the word and certificate of a preceptor, but in right of his own knowledge and genius ; and he shall found his claim and right upon the judgment of the Chair and the Gorsedd ; and in this the consent of the country by proclamation and notice of a year and a day shall not be requisite. He shall also be privileged to engage in poetical disputation ; and after he shall have gained three Chairs, he shall be presented with the privileges and rights of a Chief of Song, which is to be a Chaired Bard ; and he shall be called a Chaired Preceptor, and shall take to him pupils, name- ly, one at the same time in each of the three degrees. A Chair of assembly is the name given to that of a Gorsedd held by certificate of original institution, under the judgment of country and race. The place of assembly may be in any open ground, whilst the sun is upon the sky; and it is called the Greensward of Songs. And it shall be upon the grassy face of the earth, and chairs shall be placed there, namely, stones ; and where stones cannot be obtained, then in their stead turfs ; and the chair of assembly shall be in the middle of the Gorsedd. Also, every place of worship, and every precinct of a church, shall be a place for bardic assembly, and likewise every civil and manorial court ; namely, the courts of justice and law ; also, every spot, whether of open or enclosed pasture which is greensward, or domestic hall; and such hall shall possess confirmed privilege, after it has been placed before the country for attendance and audience by proclamation of a year and a day, until the end of three years, free of access for attendance and audience of people assembling at court and at church, and in every lawful assemblage as it is in fair and market. At every Gorsedd of the Chair of assembly, there should be published the Instructions of the Bards of the Island of Britain; that is to say, the records of the knowledge, and sciences, and of the arrangements, and rules, and privileges, and customs of the Bards. Also, publication should be made of the circuit records of Mabon, the son of Medron ; that is to say, the names and memo- rials of the bards, poets, learned men, and sages of the Island of Britain of the race of the Cymry ; and of whatever they were eminent for, of noble and worthy acts. And of the kings of the Island of Britain, and their honourable actions, together with the times in which they lived, and their pedigrees and descent. With regard to bards and poets at the Gorsedd meetings, they should not be molested by litigation or obstruction, but be left in quietness, and be supported under the protection of the country and race, and under the protection of God and of his peace, with every power and counsel, and every means of people and chieftain. After rehearsing the instructions and records, the exhibitions shall be called for ; then any bard, who has any thing which he wishes to exhibit, shall exhibit it to the Chair, whether it be poetry, or genealogical roll, or record of honourable achievement, or im- provement in knowledge and science. After the exhibitions, hear- ing shall be given to such claims and appeals as shall be brought forward. And after that, dialogues and chair disputations con- cerning poetry and its appurtenances ; and afterwards they shall proceed to hold a council of judgment upon the merits of what has been brought before the Chair and the Gorsedd ; and then shall publication be made of the decision and the judgment, and the presents shall be made. Then the public worship, and after that the banquet and conferring of honours; then shall all depart to their houses, and every one to his own residence. THE INSTITUTES OF POETICAL COMPOSITION. In the time of Morgan the Aged, prince of Glamorgan, his brother Geraint, who was called Geraint Vardd Glâs, and the Bardd Glâs of the Chair, being chief of song, and chaired teacher, rules and institutions according to what before existed amongst the ancient Cymry were formed, for poetry and its appurtenances, and for the rights and regulations of recording profitable know- ledge, and for the remembrance of praiseworthy matters ; and for the restoring to notice, and usage, the ancient excellencies of the customs and privileges of graduates in poetry, and such acts as are indispensable to a civilized country, and race, and which existed since the time of Prydain, the son of Aedd Mawr; in order to bring them to recollection, and re-establish them by the judgment, and counsel, and authority of assembled sages, and under the protection of the country and chief, and of custom and order, so that no one should become a bard, excepting in conformity to the institutions established by that Morgan, by the counsel and judg- ment of Geraint his brother, and agreeably to the will and com- mand of assembled country and chief, together with the judgment of the sages and learned men. And then were appointed Gorsedds and Chairs, according to the ancient customs, and Eisteddvods in the prince’s palace, one in three years, with a law that no one should become a graduate in poetry, excepting by the authority of the chair, or of the Eisteddvod, held once in three years in the palace of the prince, and under the sanction of the chief of song, and a Chaired Preceptor, certified respecting his chaired graduation, and office, that he is qualified as is required of him, in the knowledge necessary to a graduate in poetry ; and that no one shall become a graduate excepting according to this system ; and this is the ancient system and institution of the bards of the Island of Britain. And in that Gorsedd a reform was made in alliteration, as pre- vious to that time there was no assonant alliteration but by ac- cident, excepting the single alliteration only ; namely, a word in the middle of the latter half of the line to rhyme with another word in the first half, as Taliesin Ben Beirdd used in his poetry. And after that alliteration was repeatedly improved from time to time, and from chair to chair, until the Welsh alliteration be- 63Ò came superior to all the alliterations of the world in whatever language. And after this decided arrangement, so that to this day the rules which he framed are adopted and in force in such a manner as not to be gainsaid, Geraint Vardd Glâs, that is to say, the Bardd Glâs of the Chair, went to king Alfred to London, as his domestic bard ; and many Welshmen, bards of song and of string, went with him to England, where Alfred appointed those who were bards of song, as chairmen where Welshmen resided in England ; and from that arose an improvement in learning and knowledge amongst the Saxons. After that Bleddyn the son of Kynvyn, and his brother Rhiw- allon, the son of Kynvyn, after obtaining possession of Gwynedd and Powys, made an honourable feast in Conway, by proclamation and notice of a year and a day, and invited there graduates in the science of song and of stringed music, where laws and institutions and privileges were framed for them, in the time when William the Conqueror took the crown of England from the Saxons. And at that feast the bards of string music, under the pro- tection of the bards who were chiefs of song, and others of poets and minstrels ; and at that festival there was appointed a system and code, genealogy and herald bards were established where they had not previouly existed, possessed of official privileges, by the national arrangements of Wales ; and a system was instituted for the science of armorial bearings and their appurtenances. After that Rhys the son of Tewdwr, prince of Dinevor, and Dyved, and Keredigion, having from necessity been some time in Brittany, returned to Wales, and brought with him the system of the Round Table, where it had become forgotten, and he restored it as it is with regard to minstrels and bards, as it had been at Caer- lleon upon Usk, under the Emperor Arthur, in the time of the sovereignty of the race of the Cymry over the Island of Britain, and its adjacent Islands ; and it was placed under the protection of the church of Cattwg, in the vale of Neath, in Glamorgan, which was from the time of St. Teilo possessed of the privilege, ecclesiastically confirmed, that neither war nor weapons of slaughter could be brought into the parish of Cattwg, neither by the people of the adjacent country, or any other whatever, under bond and pledged hand throughout all the districts of the Isle of Britain. And then, after placing the system under the protection of the Church, an honourable Eisteddvod was held by proclamation of a year and a day, to which an invitation was given, under the pro- tection of the state, to all the bards to assemble in the hall of the Church ; where, according to the royal institution of the Round Table, degrees were conferred on chiefs of song, and gifts and pre- sents made them, as in the time of the Emperor Arthur. And after being there forty days, all returned to their houses. And Iestyn, the son of Gwrgan, prince of Glamorgan, took the Roll of the Round Table with him to his new castle in Cardiff, under a claim that he was prince of the territory, namely, that of the church and parish of Cattwg, in his dominion ; and that the cus- tody of the Roll belonged to him. And because the Court of Caerlleon upon Usk, which was the Court of Arthur, was within his dominions, he asserted that his Court was that of Ar- thur continued down to his time ; and so he took the Roll by fraud, and by force, to Cardiff castle; and he suffered for that; for Rhys made a hostile expedition against Iestyn, the son of Gwr- gan, and defeated him in the battle of Cadlas. Upon which Iestyn, the son of Gwrgan, sent to Robert Fitzhamon and the Normans for assistance against Rhys, and slew him in the battle of Cynllwyn Du [the black treachery.] But the foreigners, having heard what Iestyn had done of violence and devastation, took from him his castle and his territory, and expelled him. After that, Robert Earl of Gloucester, the son of Henry, the son of the Red King [William Rufus,] married Mabli, the daugh- ter of Robert Fitzhamon, and received the Lordship of Glamor- gan in right of his wife. He gave presents to the bards in Tir Iarll; and in a hall of his there he placed the Roll of the Round Table, in the custody of the Bards of the Island of Britain; and from that the two systems were united, namely, that of the White Stones, and that of the Round Table, as they exist there at pre- sent; so that with the Bards of the Chair of Tir Iarll, more espe- cially than any of the poets of Wales, are the principal systems preserved in their completeness, to this day. After this the Prince Grufydd, the son of Rhys, the son of Tewdwr, made a feast in Ystrad Towy, and in Cardigan Castle in Keredigion, where bards of song and string music were sumptuously entertained, and re- ceived honourable presents of gold and silver, and apparel and horses, together with other valuable presents of jewels. In the year uoo, whilst Grufydd, the son of Cynan, was in Ireland with his relatives, there was held an Eisteddvod of musicians of stringed instruments, and bellows instruments, [bagpipes;] and there returned with him to Wales chief musicians of string music, and improvements were made in stringed music upon what had ex- isted prior to that time in Anglesey and Gwynedd. And that Eisteddvod in Ireland was called the Eisteddvod of Glynachlach; and at that time the Irish excelled all nations in stringed music. After the time of the princes, the nobles descended from the princes took the bards and musicians under their protection and support, in order that the Welsh language might be maintained and preserved from being lost or corrupted ; and that the Bardism of Wales might be preserved, and also the science of poetry with its appurtenances, together with the records of the rights and usages of the race of the Cymry, and those of the Bards of the Isle of Britain. Also, the genealogy of the nobles and commonalty, and the notice and celebration of every man for act and distinguished achievement, and of due maintenance of manners and propriety, and of law and custom, and of all that is requisite for a gentleman to practise, in public and domestic life, before God and man, according to the judgment of the wise and conscientious, of lawful arts, with re- gard to poetry and the points of knowledge, needful in upright- ness, and truth, and peace, toward country and race. And from this it proceeds that we have not entirely lost the arts of song and bardism, and the ancient science of poetry and its appurtenances, and the rights and usages of the Bards of the Island of Britain; and that the Welsh language has not fallen into a state of corrup- tion, and foreign accent and idiom, as the Saxon language did, for want of such sciences as would preserve it in memory. For the life of language is the knowledge preserved in it, and the life of know- ledge is language, and the means of preserving in it are words and expressions, forcible and clear, for the forming of judgment and correct understanding. ARMLETS OF THE BARDS. The Bard’s Armlet is worn on the arm below the shoulder joint; and in Gwynedd it was anciently called Caw, as also in Deheu- barth, and often in Glamorgan it was so called likewise ; therefore the bard was called the Bardd Caw [or the Bard of the Band,] after he had received the order of Pen Cerdd [or the Chief of Song,] and the three Beirdd Caw, included the Privardd [Chief Bard,] the Ovydd [Ovate,] and the Derwyddvardd [or the Druid Bard,] G33 otherwise called Privardd or Bardd Glâs, Arwyddvardd or Gwyn Vardd, [the Bard of the Sign, or the White Bard,] and the Bar- gadvardd and Cylvardd. In the Institutes of the Round Table, the Armlet [Breichrwy] was called anirwy, and also aerwy ; and after that time and from disuse, the primary uniform dress was abandon- ed, and the fringe alone was considered of equal value, and represent- ing the same honour with the entire dress. And the whole grand dress is not now worn, excepting where it is received as a present of privilege and honour from a king, or a lord, or a sovereign of a territory, or at a marriage of a chieftain lineally descended from the ancient princes. OF THE INSIGNIA. There are three general Insignia:—The Robe, the Wand, and the Collar. There are three Insignia of Privilege:—The Chair, the Axe, and Golden Ball. The Ball represents fulness and completeness in the authority of the Gorsedd. The chair represents judgment by privilege. The Axe represents improvement and extension of knowledge and science, warranted by judgment. The Chair represents authority and judgment; and wheresover the Chair exists, it is possessed of judgment by the privilege of the Bards of the Island of Britain, provided there is record of its being possessed of judgment and privileged, and no record of its being refused and rejected. The Bards of Gwynedd and Powys held the Gorsedd by the authority of the Chair under the protection of the prince. Deheubarth held under the Eisteddvod, and bore a Chair and Axe ; and the Chair was the chief badge. The Axe is the symbol of science and of its improvement ; and the Bards of Glamorgan bear it through privilege of the Chair. And the Axe has privilege ; viz. the person who bears it by warrant of the judgment of the Chair, is authorized to shew improvement in knowledge and science before the Chair and Gorsedd. And he has precedence in that, and his word is warranted. The Golden Ball is borne by the Bards of Gorsedd of the Island of Britain. It is an emblem of completeness, and it is supreme of 4 M all other matters in learning and science ; and where the Ball is borne, there is privilege to bear all the other badges and insignia. The Wand denotes privilege ; and where there is a sitting in judgment, it is not right to bear any insignia except the Wand, because no one is entitled to authority more than another where law and judgment are observed ; for judgment rests on the supre- macy of law ; and no one can know to whom it belongs, as it rests with the highest number, and no one knows with whom in parti- cular that number is. And no one can be higher than another in law, and judgment by law. And after knowing the judgment of law, it is right to place that judgment in trust with the person who may be appointed as an officer for it; and that man is to be chosen by law; and that law does not rest on the judgment, but on the person who is made judge. A chaired chief of song shall wear gold on his badge, and every other chief of song shall wear silver. A bard who is chief of song and preceptor, is termed silver-wearing; but the president of a Gorsedd is styled gold-wearing. FABLES. According to the judgment of wise men and eminent teachers, the Bard ought not to mention improbable things in his poetry, such as the stories of Arthur and his Warriors, and the Knight of the Green Wood, as such things as these are not true, accord- ing to the judgment of wise men, and the possibility of nature and circumstances; and this, according to the precepts of the chief bards of the Island of Britain, ought not to be; because no benefit can, and no amusement ought to, be derived from lies. There cannot be a bard except by the inspiration of God, and there can- not be a lie by the inspiration of God ; and if such stories are found in any compositions of the old bards, they are to be under- stood as some sort of allegory on some sort of possible truth. It is however permitted to compose a fable ; but unwise people mis- understand fables, and make them lies by taking them for un- doubted truth ; whereas it is nothing but truth of the same de- scription with the allegorical stories invented in the old times, to teach wisdom ; but the unwise perverted their meaning, till they became unintelligible, and afterwards evident falsehood ; and books were filled with monstrous lies. And it is not permitted to a bard to meddle with such falsehoods ; but if he composes a fable, let him take care that its composition be such as to show it is a fable, and not a history of any event; and let him take heed that it is so imagined, that instruction and wisdom may be derived from it, together with prudence and beneficial knowledge. [Whatever degree of antiquity may be assigned to any part of the foregoing code, it is evident that this last section is comparatively but very recent; as it is altogether more consonant with the sentiments of some severe modern moralizer than with the spirit of Bardism.] c COATS OF ARMS. After the establishment of the custom of Armorial Bearings, the Chair Bards bore the arms of the Lord of the territory in which they were, as the Bards of Glamorgan bore the coat of arms of Morgan, the son of Ithel; namely, a Chevron argent in an azure field, and about the Chevron golden ears of corn, and on the Chevron three green trefoils ; that is to say, these were the Arms of Glamorgan before the time of Iestyn the son of Gwrgan, who changed them to what they now are. Others of the Welsh Bards bore the Arms of the territory where they dwelt; and this is by custom and usage of courtesy, and not by law from an original and primary statute. The Bards decorated their tribunals with the following herbs and trees ; namely :— 1. The Trefoil for the Alban Eilir [Spring Quarter.] 2. The Blessed Oak for the Alban Hevin [Summer Quarter.] 3. Ears of Wheat for the Alban Elved [Autumn Quarter.] 4. The Missletoe for the Alban Arthan [Winter Quarter.] THE NAMES OF THOSE WHO FOUNDED CHURCHES AND CHOIRS IN GLAMORGAN. 1. Eygen, (by some called Eurgain,) sister in the faith to Saint Ilid, who was called Joseph of Arimathea. She founded the church and college of Caer Urgorn, called by some Caer Worgorn, and now Llanilltyd, from the name of Illtyd, knight and saint. 2. Saint Ilid, who founded Llanilid. 3. Lies, the son of Coel, who founded Llandaff, and Rhath Vawr, and many others of which the names are now unknown. me 4. Saint Dyvan, who founded Côr Dyvan, where he was mur- dered by some unbelievers, and thence the place was called Mer- thyr Dyvan. 5. Fagan founded Llanfagan Vawr, [the great,] near Llandaff, and Llanfagan Vach, [the little,] called now Llanvaes, near Llan Illtyd Varchog [the church of Illtyd the Knight.] 6. Saint Medwy founded Llanvedwy ; which church was burnt in the wars of Iestyn, and never was repaired. 7. Saint Doche, called also Saint Dochwy, who founded two choirs in Glamorgan of his own name ; and it is said by some per- sons that he came with Dyvan into the Island of Britain ; but others say he came with Cadvan from Armorica. 8. Garmon founded Llancarvan. io.1 Gildas, the son of Caw, founded Llanildas, now called Weeg Vawr. 11. Sant Tathan, from the land of Ewyas, founded Llandathan ; and a small choir of forty saints were there with him. 12. Saint Cattwg founded Langattwg Nêdd, and Llangattwg near Barri. 13. Caw, lord of Cwm Cawlwyd, founded Llangewydd; and from thence the church was moved to Trelales [Laleston.] 14. Saint Cirig founded Porth Cirig, for the benefit of the sailors’ souls, and a port for them. 15. Saint Barrwg founded Barri and Penmarc. 16. Edeyrn, the son of Gwrtheyrn, founded Llanedeyrn, and a a choir of three hundred saints there. 17. Gwrgan, the son of Ithel, founded Llanvabon ar Vro, called Gilston. 18. Saint Eleri, founded St. Eleri. 19. Saint Segin, of the college of Illtyd, founded Llanvihangel. 20. Lord Spencer founded the church of Brywys. 21. Peirio, the son of Gildas, founded Llanvair y Mynydd. 23. Morgan, the son of Adras, founded Margam and Cynfig. 22. Saint Isan, of Illtyd’s college, founded Llanisan. 24. Granville the Knight founded the church of Cas Nedd [Neath Castle.] 25. Llydwn the Knight founded the choir of Ewenni. 26. Saint Crallo, brother in the faith to Illtyd, and a saint of his college, founded Llangrallo. Others say that Saint Crallo lived Wrongly numbered in ihe text. in the time of Lies, the son of Coel, and founded Llangrallo; it went to ruins, and the church was founded a second time by Gru- fydd, the son of Iestyn. 27. Morgan, the son of Meyrig, founded Coetty. 28. Einion, the son of Collwyn, founded Llantrisaint, after Llangawrdav was burnt. 29. Saint Tudvyl founded Merthyr Tudvyl. 30. Elian founded Llanelian (Eglwys Ilan.) 31. Gwrvan, Bishop of Llandaff, founded Llansanffraid Vawr, and the church of Trenewydd Ynottais [Newton Nottais.] 32. Saint Teilo founded Aes Vawr, and Llandeilo Verwallt, in Gower; and it was called Llandeilo Vaenor. 33. Saint Catwardd, of the college of Illtyd, founded St. Dunwyd. 34. Marcross was founded by Samson, a bishop, and saint of the college of Illtyd. 35. Saint Gwrgi, of the choir of Doche, founded Penarth. 36. Llanvernog was founded by Saint Mernog, of the choir of Dochwy. 37. Sili was founded by Saint Cadell, 38. Saint Treiddyd, of the college of Illtyd, founded Llan- tryddyd. 39. The founder of St. Andras is not known. 40. The founder of Llanelwan, now called Treflemin, is not known. 41. Emyr Llydaw founded Pendeulwyn. 42. Saint Bleiddan, from the land of Gaul, and brother in the faith to Saint Garmon, founded Llanvleiddan. 43. Saint Nudd, of the college of Illtyd, and a king, founded Llysvronudd. 44. Owain, the son of Morgan the Aged, founded Ystrad Owain. 45. Maenarch, Earl of Hereford, founded Gelli Gaer. 46. Cystennyn Vawr, and Macsen Wledig, founded Caerlleon on the Usk. 47. Morgan, the son of Iestyn, founded Aberavon. 48. Arthur, and afterwards Ivor, the son of Llewelyn, founded Maesaleg. 49. Cydwaladr founded Llanvihangel Vedwy. 50. Ynyr Gwent founded Machen. 51. Tewdric, the son of Teithvalch, founded Bedwas. 52. Tewdric, the son of Teithvalch, founded Llandow. 53. Saint Cana, the daughter of Tewdwr Llydaw, founded Llangana. 54. Hywel, the son of Owain, the son of Morgan the Aged, founded Cerrig Hywel. 55. Saint Brychan founded Gwenvo. 56. Meyrig, the son of Tevvdric, founded Llanvair Misgyn. 57. Saint Cynwyd founded Llangynwyd. 58. Llandyvodwg, and 59. Ystrad Dyvodwg, were founded by Dyvodwg, who was a saint of the college of Illtyd. 60. Cadoc, the son of Gwynlliw, founded Llanveithin. 61. Cadell, a saint of the college of Cadoc, founded Llangadell. 65.1 Saint Lleirwg, of the choir of Caerlleon on the Usk, founded Llanleirwg. According to others, Lleuver Mawr. 66. Saint Aran founded Llanaran. 67. Saint Garai, of the choir of Bangor, founded Llanarai. 68. William, Earl of Gloucester, founded Pyle. 69. The same William, Earl of Gloucester, founded Llan- vawdlan. Y CWTTA CYVARWYDD The book called the Compendium of History of Glamorgan was written by Meyrig, Treasurer of Llandaff, who called his book the “ Cwtta Cyvarwydd o Forganwg,” and from this he himself was called by this name; but there are now in this book many additions to the matter which it at first contained. This Meyrig wrote the History of the whole Island of Britain; a Book of Pro- verbs; the Rules of Poetry; and Welsh Theology. He also trans- lated the Gospel of St. John from the Latin into Welsh, with commentaries; and these books were at Abermarles2 about fifty years ago.—Iago ab Dewi. EXTRACTS FROM THE CWTTA CYVARWYDD, (VOL. 17, PLAS GWYN.) Let it be known to all British people that there are seven Can- trevs in Glamorgan, in the Lordship, and in the Bishopric. The first is Cantrev Bychan; the second is the cantrev of Gŵyr [Gower,] and Gydwely; the third cantrev is Gorwenydd; the fourth is the can- trev of Penychen ; the fifth is Gwynllwg, and Edelygion; the sixth cantrev is Gwent Iscoed [below the wood ;] the seventh can- trev is Gwent Uwch Coed [above the wood ;] Ystrad and Ewyas are those called the two sleeves of Gwent Uwch Coed, and also Erging, and Anerging ; as the whole boundaries are given in the Llyfr Teilaw.—[See Llyfr Teilo, or Liber Landavensis.] * c - • A FRAGMENT. And he rode on till he came to a place on high land, abounding in corn and hay, where there were hedged enclosures, and fair houses of stone whitened with lime, and lakes full of fish, and vineyards, and gardens, and green orchards in full fruit, and plants, and sweet flowers of the best growth of the earth, and cattle, and sheep, and all kinds of singing birds ; and in the wooded slopes were seen numbers of stately oaks, which had grown for ages ; and the voices of the horn and the huntsman leading on the silver-sound- ing pack, in pursuit of the red-vested and deceitful fox, along the wild and ferny ridges, with a host of noble and honourable visitors in the pursuit; and the shouts out of towns and villages mixed with the sound of the voices and horns, on the way where that thief of lamb and poultry was flying; frequent also was heard the sound of the flail and the wheel, and the hatchet, the bleating of sheep and cows, the song of the bard, and the lover, together with the barking of dogs, and noise of cocks and little children ; and on the side of the road were stone-houses white-limed, windows of glass, and every habitation bespoke wealth and health, and good will in wise and happy hearts. “ Woe is my destiny,” said Meilir, “ that I should not live here as long as I have a portion in this world;; but it is otherwise; far different are the circumstances among which . God has placed my lot, and I will content myself with them, come ; what may.”—(History of Meilir and the Maid of Havod Wen.) CHARTER OF LLANILLTYD VAWR, CALLED BY THE ENGLISH LANTWIT MAJOR. BE.it known, and be it law to all princes, and lords, and noble- men, and barons, and their peers, and yoemen, and aliens, that we, Robert earl of Gloucester, in England, and prince of Glamorgan, in right and privilege of the race of the Cymry, and lord of Gla- morgan, in national right and privilege of the aforenamed race, and in right of our own hereditary possessions, do order and de- clare, and by authority of this letter do grant the right and freedom of citizens in the barony of Llanilltyd Vawr, in Glamorgan, as hereafter is shown; that is to say, their privilege and lands free as they have ever been possessed of them, according to the laws, customs, and rights of the race of the Cymry, whether lords of court, or nobles, or whether yeomen, or aliens ; and all proprietors or non-proprietors, to be free to them according to the aforesaid privileges and law, to assemble by their privilege, in their meet- ings, and their courts, according to their customs upon every oc- casion, and arrangement, and usage, according to every right and law which they ever formerly enjoyed; and as we have declared in this letter to the citizens and our faithful adherents in the barony of Cynfig, requiring them to see that they act lawfully according to law, whether as appertaining to country, or court, or church, or in right of arms, or arts and sciences, or seamanship, or knighthood, or regarding fairs, or markets, or buying, or selling, or whether it be of claim, or disclaim ; and they arrange and order, and that it be seen, appointed, and ordered, that there be nothing but law observed towards them, and amongst them, one towards the other, and right and claim of privilege, and chieftainship to ourselves, according to records of law, to ourselves and our de- scendants for ever, and homage done to us as it was, and as it would have been, if this Charter had not been granted. THE CHARTER OF SWYDD Y WAUN [CHIRK.] Be it known to all who see or who hear this letter, Richard,1 Earl of Arundel, and Lord of Y Waun [Chirk,] sending greeting to his tenants of the aforesaid Lordship thus. Know ye, that we have 1 In the year 1330, this Richard Fitz-Alan, son and heir of Edmund Fitz- Alan, Earl of Arundel, was fully restored in blood and honours to the dignity which had been forfeited upon the attainder of his father, who was beheaded in 1326. Richard died in 1375. The Lordship or Chirk, and other posses- sions in North Wales, descended to him from his ancestor John Fitz-Alan, who married Matilda Verdun, widow of Madoc, the son of Meredydd, prince of Powys. seen and understood the Charter of our honourable father, Ed- mund, Earl of Arundel, which he granted to his tenants gene- rally, &c. And in testimony of this, we have set our seal, &c. in the twenty-ninth year of the reign of Edward, the third of that name after the Conquest (1356.) Be it known unto all who now are, and who hereafter shall come into the world, that we, Richard Arundel, Lord of Swydd y Waun, seeing and understanding the Charter which our beloved father, Edmund Earl of Arundel, granted to his free tenants, &c. AGRICULTURAL PROVERBS. January will strike down. February will despoil a giant. March will slay. April will flay. May will raise the heart. June will make a merry door-way. July, a merry cattle-fold. August, a merry host. September rejoices the birds. October,—cheerful is social intercourse. November begins the lamentation. December,—beware its anger. A small bagful of March dust is worth a large bag of the king’s gold. A swarm of bees, if had in May, is worth eight oxen-load of hay. A June swarm is good if healthy. A July swarm is not worth a straw. If the grass grows in February, it will not grow much after throughout the year. If the meadow grows in March, plenty will be seen to follow. Happy our lot, if a mild April will clothe [with green] the ground and the branches of the grove. A showery May will produce a loaded land of corn and hay. The month of June, it is well if it be partly wet and partly dry. It is poison to the horse and ox, if July be not dry. 4 N If August be found dry, the Welshman may then rejoice. The middle of September if dry, will make a cellar full of good ale. A gossamery spring and a full pocket. A dry summer never left a famine after it. February will blow the snake out of its rest. A cold May will make a full barn and an empty churchyard. March wind and May sunshine will make ugly what would not otherwise be so. Better to see thy mother on her bier, than to see fair weather in January. A swarm of bees in July, its highest price is a fern seed. Three things will prosper in hot weather; bees, and wheat, and acorns. Three things will prosper in rain ; chickweed, and thistles, and elder. A year of haws, a monied year ; a year of nuts, a lousy year. A nutty copse, a mottled harvest. Wet and warmth in April will cause the farmer to sing like the nightingale. When the rain is lost it will come from the east. When the fair weather is lost it will come from the north. A dry April, every thing languishes. When every thing grows, every thing will live. A cold may, a healthy day, a sign of summer with little sickness. A kind April will wet the bush and dry the bush. February will fill the ditches, and March will drink it up in draughts. RHYMING PROVERBS. Hour after hour great is the gift of God. Whoso possesses the grace of God is rich. Long the tongue, short the wit. A slothful tongue, an active understanding. When profit comes to his hand, the wise will be silent. The idle must have work to do. Vain is the advice not sought. The fool loves the sound of his own voice. Whoso loves wisdom will not practise deceit. Truth is the eldest child of God. The strongest blow is the judgment of conscience. Sure to the righteous is the grace of God. Good for evil will take thee to heaven. Better the yielder than the avenger. Manifest in every man is his origin. Often is the devil found in a garb of light. The deepest water will be smoothest. The true home verily is heaven. Do thou in the covert what thou wouldst do in a palace. Remember in every concealment that there is a God who sees thee. A clean conscience is above harm. Happy is he whose life is pure. Do good and thou needest not fear. Disagreeable is every truth where it is not loved. Could every one who sees learn, there would be none un- learned. He verily is not good who cannot become better. Evil will befall profligacy. Whom God preserves is safe. Who loves God is safe. Whoso loves his God is provident. Whoso considers God is wise. The blindest of the blind is an unwise man. Whoso loves fame, let him depart from his acquaintance. Whoso wishes for respect, let him be courageous. The bone of the old in case of necessity. The want of a mate, is it not real want? Adversity and refusal will make a man wise. Keep thy secret within thy lips, and no one will reveal its matter The sluggard never went to the wood. Man knows his going but not his coming. Early rising is the better half of the day’s work. The sluggard’s hedges are full of holes. The possession of genius is honourable to the aged. Whoso doeth an injury must be on his guard. To the faint heart swift feet are good. Every one will sing where money can be got. Sickness for wealth is grievous sickness. Swift to the feast swift to the grave. Swift on horse back, swift to the coffin. Swift on foot will reach old age. Let the strongest oppress and the weakest squeak. Each evil and each fault awaits its fellow. The real friend will be seen in adversity. Violence is insulting truth. What one does in anger is a whim of passion. Certain is the success of the experienced hand. Counsel from the wise, judgment from the understanding. Gentleness and patience will make the work perfect. That is deemed best that is had from far. Depised and base what is easily obtained. After leaping it is too late to refrain. The best jewel is a sheath for the tongue. The tongue of the fool is a raging fire. From the book of Esaia Powel. Copied by Iolo Morganwg, 1803. POETRY. [The first collection under this head consists of a series of twenty songs, bearing the name of Rhys Goch of Tir Iarll, the son of Richard, the son of Einion, the son of Collwyn, and said to be of the date of about 1140. These songs are of an amatory character, and generally addressed to a lady of the name of Gwenn.—From the Book of John Bradford.] I. A LOVE SONG. In this song, the bard expresses his weariness of the winter, and his longing for the month of May, when he can enjoy his green palace of woods, with its leafy walls and their floors of trefoil, where sing the cuckoo, the thrush, the nightingale, and the lark; and add to all this the society of Gwenn. II. A SONG TO GWENN’S HAIR. Here the bard not only describes the lady’s hair, which he says reaches to her heel, but extends his eulogium to her personal appearance gene- rally. Her smooth fair forehead he compares, in colour, to the stream rushing over the rock ; her eyes, brilliant as stars, are like those of Lunet, and her figure like that of Enid, (two characters of Arthurian Romance in the Mabinogion, &c.;) whilst her tread is so light, that the trefoil does not bend beneath her. She moves like the swan or sea-mew on the wing. III. A LOVE SONG. In this composition, which is in the usual strain of lovers’ complaint, the bard adopts the echo style of verse, common in the middle ages; in which the last word of each stanza is made the first of the succeeding one. Having traced the ideas thus suggested, through a variety of figures, he at last brings his composition to a close with a good deal of skill. — — — — — harshness. Harsh is the speech of this gem of Wales, The slender eyebrow’d fair one seeking my torture. Torture has seized me; I die complaining, For the colour of the drifted snow of winter. Winter is upon me;—afflicted and melancholy Am I with the keen edge of sorrow for my beloved, &c. IV. & V. These two compositions are in a shorter measure, and in quatrains, each line being formed of four syllables. In the last song, the bard describes his Gwenn as having the eyebrows of Essyllt, (the Fair Yseult of the Arthurian Romances,) and says that she has shot him with arrows from her eyes; and although she loves the green woods, yet that he is never so happy as to meet her there. He therefore calls upon the birds, the denizens of those woods, to befriend him, and bear his messages to her. He calls upon the blackbird, and the thrush ; upon the lark, the “bard of the dawn;” the cuckoo with the cheerful note; and concludes his appeal by saying that he is the twilight companion of the nightingale, and calls upon her also to proceed upon the same errand. VI. TO THE MAID WHO DECLARED SHE WOULD MARRY NONE BUT A FARMER. The bard says, he has marked on the border of a wood the place where he will construct a summer farm house of twisted twigs, equally elaborate with the work of the bees—that he will purchase sheep and cattle, and each day turn them out upon the mountain—that he will have poultry, geese, and ducks; barley and wheat; a garden and orchard ; and every J corner full—“ God and plenty.”1 1 This is the conclusion of a Welsh proverbial saying; — “ Heb Dcluw, heb ddim; â Duvv, â digon.” Without God, without every thing; with God, with plenty. VII. WHAT THE BARD WOULD DO FOR THE SAKE OF GWENN. He would traverse every glen and wood ; every meadow, steep, and hill; every turf, and every step of ground ;—he would be a farmer, and drive oxen ; would be a farm steward ; would be a soldier—a horseman bold and valiant ; and all this for the sake of his second Olwen, (a cha- racter of Arthurian Romance.) VIII. THE SONG OF THE SLEEPLESS. The bard complains of anxiety and the sleepless nights which he en- dures for Gwenn, who for her beauty is proverbial at home and abroad, and in the world of bardism. Again referring to the sleepless night he has passed, he breaks out,—“And when the dawn shall arise, go forth, thou lark, and show her the burning of my heart, my long wakefulness, my deep affliction, and my death.” IX. This song is made in the same strain with the foregoing. The bard says he knows a grove where the blackbird sings; where once he met her who is fairer than the spray of the wave dancing over the boiling sea, and longs once more to enjoy the society of her who for beauty is a second Lunet. X. THE SONG OF THE THRUSH. The following is a strictly literal translation of this song : I WAS on the margin of a plain, Under a wide-spreading tree; Hearing the song Of the wild birds ; Listening to the language Of the thrush cock, Who from the wood of the valley Composed a verse— From the wood of the steep He sang exquisitely. Speckled was his breast Amongst the green leaves, As upon branches Of a thousand blossoms, On the bank of a brook All heard With the dawn the song, Like a silver bell, Performing a sacrifice, Until the hour of forenoon, C48 Upon the green altar, Ministering bardism. From the branches of the hazel Of green broad leaves, He sings an ode To God the Creator; With a carol of love From the green glade, To all in the hollow Of the glen, who love him; Balm of the heart To those who love. I had from his beak The voice of inspiration, A song of metres That gratified me ; Glad was I made By his minstrelsy. Then respectfully Uttered I an address From the stream of the valley, To the bird. I requested urgently His undertaking a message To the fair one Where dwells my affection.— Gone is the bard of the leaves From the small twigs, To the second Lunet, The sun of the maidens, To the streams of the plain. St. Mary prosper him! To bring to me, Under the green woods, The hue of the snow of one night, Without delay. XI. This is a song of lamentation on account of Gwenn’s obduracy, whom he describes, in his usual strain, as of the growth of Essyllt, and with a foot of the slender width of Olwen’s. (Wherever Olwen trod, three white trefoils sprang up.) He says that he is fettered in wretchedness, and bids farewell to the world, as there is nothing left for him but death. XII. TO DISPATCH THE SEA-MEW AS HIS MESSENGER. “ Fair sea-mew, on the breast of the wave, amidst the foam of the curling ocean, beauteous queen of the Severn Sea, with thy kingdom on the nine waves of the deep,1 feasting on thy banquet of fish ; active art thou, fair one, on the wing ; and therefore do I make my request to thee. Bear for me the song of woe to the slender-grown maid, &c.”—The sub- stance of this song is, as usual, the foreboding of the bard’s death through a broken heart. 1 In Welsh poetry, allusion is often made to the ninth wave, whieh was believed to be larger than the others. . XIII. THE BARD SENDS GWENN TO ROME, TO DO PENANCE FOR CAUSING HIS DEATH. After signifying that she has been the cause of his death, he says :— “ Take thou thy neat ashen staff, and proceed to Rome ; and the Pope will demand of thee, 1 What wiekedness has brought thee here? What hast thou done? If thou wilt enjoy heaven, thou must confess.’ Then will the disheartened fair one acknowledge herself guilty of the death of one who loved her; that she broke the heart of a youth of her own country, who died for her love ; and that his head is now under the turf. Then will the fair one be clothed in horse hair, thus to perform penance for the rest of her life, for wilfully slaying the youth who loved her. And may St. Mary forgive her as I do.—My beauteous maid, may heaven be to thy soul.” XIV. A SONG TO THE SUMMER. This song, which contains the bard’s usual silvan descriptions, is re- markable for the chorus at the end of each verse, which is precisely of the same character with the common “tol de rol lol ” of the present day ; with the exception that the bard has contrived to give a meaning to the sounds so employed,—“Taro tant alaw, &c.” in the first line; which sig- nifies,—“ Strike the string of melody by the brook of the rock of the nine hills.” The meaning of the second line is not so obvious. XV. THE SONG OF THE BOWER. The bard says that he has constructed in the solitary wood a bower of green branches, where the nightingale is heard; to which he invites Gwenn, and where on every spray overhead the birds shall chant odes in praise of her. XVI. A SONG IN PRAISE OF GWENN. The bard complains that another bard, but a clumsy constructor of verse, had been with a wooden hatchet hewing out a poem toGwenllian, but without a single word in it bearing the mark of inspiration.—“ Pity that any one so unskilful should, under the name of a poet, commit such mockery of love and minstrelsy.”—So the bard (the author) declares that 40 he himself will engage in the undertaking ; and accordingly he proceeds in his own strain to extol her beauty ; and concludes with repeating the assurances of his speedy death unless she accepts him. XVII. A SONG TO THE WIND. The bard declares his love to Gwenn ; and having complained of her neglect of him, he addresses the “wind, the mighty gale of the sky, which rushes forth in power over wood and dale, widely exciting the elevated wave, and throwing it up to the heavens; and in the fury of its onset trampling on forests, mountains, and plains with the strength of a dragon, and none to resist its forceand he requests it to be his messenger to carry his complaint to Gwenn, that second Indeg, and equal to Esyllt. XVIII. A SONG OF THE JEALOUS. A description of a pleasant meeting suddenly broken up through the intervention of jealousy. XIX. THE SONG OF THE MATCHLESS. The bard says there are three characters that have not their like; the grumbler, the lover, and the fop ; and adds that he himself, for the love of Gwenn, combines in his own person the three characters ; but all to no purpose ; as she continues happy in her high station, whilst he, her bard, is going to the grave. XX. A SONG TO THE ONE FOR WHOM HE IS DYING OF LOVE. This song is curious as exhibiting a particular style of burden, which consists in the repetition of the last word of each stanza, preceded by “ Gwae fi,”—Alas ! Another metrical particularity of this song, but which is rather common in Welsh poetry, consist in the final word of each stanza becoming also the initial of the next. Of the colours of the blossoms—of the gentle eyebrows, Gentle her manner in social amusement, Sparkling in light amidst her jewels. Alas the jewels, Alas the jewels. Jewels were becoming my beautuous fair one ; A village was not gained by turning the sheep ; And Gwenn will not cease to steal away my soul. Alas my soul, Alas my soul. My soul is the maid on the margin of the glade, And for her I am dying of affection, And I am thus full of love in greeting her, Alas the greeting, Alas the greeting. The greeting of Gwenddydd by her minstrel, Greeting her daily with a new song, And more kind will she not be when I come again on the morrow, Alas to-morrow, Alas to-morrow, &c. Rhys Goch ap Rhiccert of Tir Iarll. THE SAYINGS OF THE WISE. 1 Hast thou heard the saying of Ciwg, The truly wise bard of Gwynhylwg ? The owner of discretion is far sighted. 2 Hast thou heard the saying of Cadeiriaith, A bard of highly inspired speech ? The first step is half the journey. 3 Hast thou heard the saying of Cynrain, The chief counsellor of the Island of Britain ? Better to keep than to pursue. 4 Hast thou heard the saying of old Idloes, A mild man of respected life ? The best quality is that of maintaining morals. 5. Hast thou heard the saying of Meigant, At parting from his foes ; The children of the wicked are evil spoken of. 6 Hast thou heard the saying of Cattwg The Wise, the son of Gwynllyw of Essyllwg? Let the heart be where the appearance is. 7 Hast thou heard the saying of Cyngar, To those who derided him ? Longer endures anger than sorrow. 8 Hast thou heard the saying of Gildas Of the Golden Grove, a man of great dignity ? Rome will not confer prosperity upon the vile. 9 Hast thou heard the saying of Stephen, The bard of Teilaw, of quick answer? Man desires, God confers. 10 Hast thou heard the saying of Madoc, Son of Idwal, the amiable poet ? There is no success to the coward. 11 Hast thou heard the saying of Cynllwg, The venerable bard of wide observation ? He has received good who has not received evil. 12 Hast thou heard the saying of ancient time, Of worthy clearest utterance? The fool will laugh when drowning. 13 Hast thou heard the saying of St. Cynog, Chief of the land of Brecknock? The one half of learning is [already] in the head. 14 Hast thou heard the saying of Illtyd, The studious golden-chained knight ? Whoso does evil, evil betide him. 15 Hast thou heard the saying of the Câr Cu, After defeating the army ? • It is no disgrace to amend. 16 Hast thou heard the saying of Urien,— And who has gainsaid it ? God can make the afflicted joyful. 17 Hast thou heard the saying of Heinin The Bard, of the choir of Llanveithin ? The brave will not be cruel. 18. Hast thou heard the saying of Ceinddar To.the inhospitable? Christ loves not those who mocked him. 19 Hast thou heard the saying of Cynvarch, The bold and active warrior ? Whoso respects thee not, respect not him. 20 Hast thou heard the saying of Cadgyfro The Aged, whilst reading the book of Cato ? He is not a good man who is not a Welshman. 21 Hast thou heard the saying of St. David, The venerable man of extended honour? The best usage is goodness. 22. Hast thou heard the saying of Ystudvach, Whilst carousing with his bards ? A cheerful countenance, a sound heart. 23 Hast thou heard the saying of Kibddar, To those he saw brutish ? It avails not to whisper to the deaf. 24 Hast thou heard the saying of Bedwini, Who was a bishop, good and void of vanity? Consider thy word before uttering it. 25 Hast thou heard the saying of the Cwtta Cyvarwydd, by gathering fire-wood ? The wicked will not perceive his good. 26. Hast thou heard the saying of Dwynwen The Saint, the fair daughter of Brychan the Aged ? None so amiable as the cheerful. 27 Hast thou heard the saying of Huail, The son of Caw, of the discreet argument? Often will the curse drop from the bosom. 28 Hast thou heard the saying of Cawrdaf, Son of Caradawc Vreichvras, the chieftain ? The promotor of work is the cautious hand. 29 Hast thou heard the saying of the Wise Man, Counselling the servant of another ? Who does mischief, let him expect its fellow. 30 Hast thou heard the saying of Lleynawg, The honoured and exalted warrior? Better a grave than a needy life. 31 Hast thou heard the saying of Cynan Wledig, a Saint of good disposition ? Every rash person injures his portion. 32 Hast thou heard the saying of Gwrgi, Counselling on the Sunday? The lucky needs only to be born. 33 Hast thou heard the saying of Cynon, When avoiding the drunken ? Good ale is the key of the heart. 34 Hast thou heard the saying of Hylwydd, Who was a wise and experienced sage ? The favour of a lord is no inheritance. 35 Hast thou heard the saying of Hu Arddar, Whilst conversing with his friend ? Happy is he who sees those who love him. 36 Hast thou heard the saying of Rheged, Who was faithful, and upright in his creed ? Who does evil, let him beware. 37 Hast thou heard the saying of the Counsellor, Whilst conversing with the colour of the dawn ? Beauty lasts but an hour. 38 Hast thou heard the saying of Ivor Hael, of the open hall-portals ? Woe to the aged who shall lose his shelter. 39 Hast thou heard the saying of the bold man ? Let every one be cheerful in his house ; The rueful visage, ill betide it. 40 Hast thou heard the saying of Llywarch, That bold and intrepid old man ? Though not intimate, yet offer greeting. 41 Hast thou heard the saying of Dingad, When rebuking the son of a wicked father? Soon will the duck’s son learn to swim. 42 Hast thou heard the saying of Mordav, Who was one of the three most generous men ? Of evils, best is the smallest. 43 Hast thou heard the saying of Dynolwas, The best man in society? The orderly will long be loved. 44 Hast thou heard the saying of Avaon, Son of Taliesin of recording verse? The cheek will not conceal the anguish of the heart. 45 Hast thou heard the saying of Morgan Mwynvawr, of gentle nature ? He is not wise who does not conceal his intentions. 46 Hast thou heard the saying of the nurse, Counselling her foster son ? Let the skilful conceal his purpose. 47 Hast thou heard the saying of Ysgavnell, Son of Dysgyvundawd Gadgymmell? The poor will not receive presents from a distance. 48 Hast thou heard the saying of Caw ? Though it is easy to un-freeze frost, It is not easy to un-sort sort. 49 Hast thou heard the saying of Ysperir, While conversing with Menw Hir? The true friend is seen in adversity. 50. Hast thou heard the saying of Ivan, Brother in the Faith to Cattwg of Llancarvan ? The grain of sand has his portion of the beach. 51 Hast thou heard the saying of Heledd, The daughter of Cyndrwyn, of extensive wealth? Prosperity cannot come of pride. 52 Hast thou heard the saying of Eleri, Where there was not a bestowing hand? It is not almsgiving that causes poverty. 53 Hast thou heard the saying of St. Cewydd, To his numerous relatives? There is no true friend but the Almighty. 54 Hast thou heard the saying of Endigant, The Bard, where his audience was illustrious? Bad words will not be recalled. 55 Hast thou heard the saying of Cadvvgi The Little, who overcame giants? There is no sickness but sloth. 56 Hast thou heard the saying of Haearnwedd Vradawg, the warrior of kings? Stronger is force than justice where there is hatred. 57 Hast thou heard the saying of Bleddyn, When speaking to his enemy? Truth is no truth without following it. 58 Hast thou heard the saying of Eildderw, The amiable and magnanimous knight? Long will a bitter bit be chewed. 59 Hast thou heard the saying of Caractacus, The exalted son of the noble Brân? Robbery long continued will come to the gallows. 60 Hast thou heard the saying of Cenydd, Son of Aneurin, the skilful Bard? None is void of care but the religious. 61 Hast thou heard the saying of Follwch, When doing penance? Frequent after running comes standing still. 62 Hast thou heard the saying of Hugyvlwydd, When counselling against offence? Often after waste comes distress. 63 Hast thou heard the saying of Geraint, Son of Erbin, the just and experienced? Short lived is the hated of the Saints. 64 Hast thou heard the saying of Andras, Who suffered on the extended cross? Whoso distributed to religion obtained heaven. 65 Hast thou heard the saying of Hywydd, Who was possessed of office? Frequent after excess comes offence. 66 Hast thou heard the saying of Padarn, The upright and powerful preacher? What man does, God will judge. 67 Hast thou heard the saying of Rhydderch, The third generous one, throned and amiable ? Frequent is seen extreme hatred after extreme love. 68 Hast thou heard the saying of Mygotvvas, Of great knowledge in bardism ? Ill will the devil protect his servant. 69 Hast thou heard the saying of Anarawd, The wise and wealthy prince ? With the impatient, patience is needful. 70 Hast thou heard the saying of Pengwlad, Whilt warning all lawlessness ? It is easier to burn than to build a house. 71 Hast thou heard the saying of Mabon, Whilst giving instruction to his sons? Except God there is no searcher of the heart. 72 Hast thou heard the saying of Sandde Bryd Angel, in time of separation ? There is nothing so strong as combination. 73 Hast thou heard the saying of Crallo, When there was nothing stirring ? It is easy to make the wry-mouthed weep. 74 Hast thou heard the saying of Marthin, The exalted saint, to the public ? Except God there is no sovereign. 75. Hast thou heard the saying of Vortimer The Blessed, of wise import ? A string too tight is easily broken. 76 Hast thou heard the saying of Gwrhir, The servant of Teilaw, a Bard of truthful language ? Whoso deceives shall be deceived. 77 Hast thou heard the saying of Teilaw, While doing penance ? It is not wise to contend with God. 78 Hast thou heard the saying of Rhioged, After obtaining tribute ? God will not sleep when he will give deliverance. 4 p 79 Hast thou heard the saying of Dyvan The Martyr, in the day of slaughter ? God is superior to ill foreboding. 80 Hast thou heard the saying of St. Hid, One come of the race of Israel ? There is no madness like extreme anger. 81 Hast thou heard the saying of Gwynlliw, In mutual upraiding ? It avails not to reason with a madman. 82 Hast thou heard the saying of Arthur The Emperor, the mighty sovereign ? There is no devastation like a deceiver. 83 Hast thou heard the saying of Bran The Blessed, to the renowned ? There is none good, save God alone. 84 Hast thou heard the saying of Angar, Son of Caw, the celebrated warrior ? The heart will break with grief. 85 Hast thou heard the saying of St. Tyvodwg, Of the uplands of Morganwg ? No good will come of wantonness. 86 Hast thou heard the saying of Penwyn, When refusing the yellow mead ? There is no monstrosity like the drunkard. 87 Hast thou heard the saying of St. Bleiddan, Of the land of Glamorgan ? Possession of reason is possession of all things. 88 Hast thou heard the saying of the Bardd Glâs, When giving social advice? Better the dog’s love than his hate. 89 Hast thou heard the saying of Rhiwallawn, Whilst instructing the liberal ? Where there is no learning there will be no genius. 90. Hast thou heard the saying of Gwiawn, The observer, of accurate sight ? The mighty God will determine every right. 91 Hast thou heard the saying of Taliesin, While conversing with Merlin? Excessive laughter is customary with the fool. 92 Hast thou heard the saying of Golifer Gosgorddvawr, of the valiant host? Every truth is hateful where there is no love. 93 Hast thou heard the saying of Beuno, To all who repaired to him? From death it avails not to flee. 94 Hast thou heard the saying of Bergam Of Maelor, to his stepmother? Slow is the step of her of the dainty morsel. 95 Hast thou heard the saying of Dirynig, The wise and distinguished warrior? God will provide good for the lonely. 96 Hast thou heard the saying of Mathavar, When giving instruction to a kinsman’s son? Long will the dumb remain at the gate of the deaf. 97 Hast thou heard the saying of Fagan, After showing his declaration? Where God is silent, it is not wise to speak. 98 Hast thou heard the saying of the Bard of Cwm Llwch, In his old age and tranquillity? The pious loves giving of praise. 99 Hast thou heard the saying of Clodri, After oppression and perplexity ? The pious loves giving praise. 100 Hast thou heard the saying of Howel the bent To his namesake Howel the bare? When God strikes, he strikes heavy. 101 Hast thou heard the saying of Eldad, When counselling his countrymen ? To the pious, God gives grace. 102 Hast thou heard the saying of Gwgan, After escaping from the turmoil ? Great promise and a small gift. 103 Hast thou heard the saying of Cadwalader, King of Wales supreme ! The best [fií'»] is that of the plough.1 104 Hast thou heard the saying of Melyn, Whilst contending with his enemy ? The best candle to man is reason. 105 Hast thou heard the saying of Cyminawd, An eminent man, of fruitful imagination ? Let there be, in speaking, ready deliberation. 106 Hast thou heard the saying of Howel, A chieftain powerful in war ? Where love exists, it will not be concealed. 107 Hast thou heard the saying of Talhaiarn, To Arthur of the splintered lance? Except God there is none strong. 108 Hast thou heard the saying of St. Dathan, After losing the whole? God will not portion out unjustly. 109 Hast thou heard the saying of Cadrawd Calchvynydd, of vast meditation ? The best woman is the one without a tongue. no Hast thou heard the saying of the Old Gwrlais, Where two magpies were chattering ? Every one will seek his like. 111 Hast thou heard the saying of Idwallon, An aged grey-headed man leaning on his staff? Argue not with the unwise. 112 Hast thou heard the saying of the learned man, Counselling against tumult ? Argue not with the uninstructed. 113 Hast thou heard the saying, which no one can find In it a word of folly ? There is no beauty but in uniformity. 114 Hast thou heard the saying betwixt two, Sitting in their chimney corners ? The pious will not agree with disputations. 1 A play upon the word cloff, with an allusion to the unsteady gait ploughman, when at his work. of the 115 Hast thou heard the saying of Gyttyn, Who knew not which side of the loaf the butter was 1 It is either a fox, or a bush of fern. 116 Hast thou heard the saying of an old Author, Who explored all the recesses of nature ? A sweet apple will not be got from a sour tree. 117 Hast thou heard the saying of the aged man, To a proud and reprobate lord? God will limit the intention of man. 118 Hast thou heard the saying of old Caradoc, When he lost half a penny? The full knows not the grief of the needy. 119 Hast thou heard the saying of the old Friar, Concerning the ready arrangement of art? There is no summing up like explanation. 120 Hast thou heard the saying of the wise man, Arguing concerning wealth? What the fool acquires will not prosper. 121 Hast thou heard the saying of Matholwch, Who loved all tranquillity ? Peace is a feast to every pious man. 122 Hast thou heard the saying of one Mwynwas, Who was a king of great dignity ? Carnage is a feast to the raven. 123 Hast thou heard the saying of the hoary-headed man, To the associates of his hearth? The food of every pious man is cörn. 124 Hast thou heard the saying of Mevennydd, A Bard of book-loving disposition ? Except God there is no chief ruler. 125 Hast thou heard the saying of Nonn? The mother of St. David was she.— There is no madness like contention. 126 Hast thou heard the saying of Pryderi, The wisest person in counselling ? There is no wisdom like silence. 127 Hast thou heard the saying of Maelog, The knight of far-extending sight ? The good will not make friendship with the wicked 128 Hast thou heard the saying of Peredur, Sovereign of the Island of Britain ? Harder is the brave than a blade of steel. 129 Hast thou heard the saying of Lleuddad, For the instruction of a peevish man ? Unloved is every unamiable person. 130 Hast thou heard the saying of Dysgyvundawd, Who was chief of his host ? The best possession is the present. 131 Hast thou heard the saying of Cadell, The prince whose better never was found ? Good will not come of much deceit. 132 Hast thou heard the saying of Anarawd, The king of Gwynedd, an abundant land ? The unwise will not watch his swath of corn. 133 Hast thou heard the saying of Mervyn ?— King of Powys was he— Without beginning we cannot finish. 134 Hast thou heard the saying of Gwrgan, The renowned king of Morganwg ? God is on the side of every merciful person. 135 Hast thou heard the saying of Elystan Glodrydd, the wisest in design ? Better too stern than too helpless. 136 Hast thou heard the saying of Elvyw, A man wise without a fellow ? Let every sort go to where it belongs. 137 Hast thou heard the saying of the poor old man, When he could not get alms ? Whoso has meal shall have meal. 138 Hast thou heard the saying of St. Cybi, Of Anglesey, to the son of Gwrgi ? There is no misfortune like wickedness. 139 Hast thou heard the saying of the just old man, A chief teacher of knowledge ? Urgent is the truth for the light. 140 Hast thou heard the saying of the truth-telling man, The possessor of accurate knowledge? The wise will not associate with the wicked. 14 r Hast thou heard the saying of old Uriad The Bishop, the wisest man in his country? It is easy to reconcile where there is love. 142 Hast thou heard the saying of the Son of Mervryn. In discoursing with his sister in Coed y Glyn ? Confide not in thine enemy. 143 Hast thou heard the saying of the poor hoary hermit, Where there was no hand stretched out ? Every ditch is a shelter to the beggar. 144 Hast thou heard the saying of the experienced man, Who had seen many events ? Better a handicraft than the favour of a lord. 145 Hast thou heard the saying of Divwg, The aged bard of Morgan Morganwg? Whoso will not seek good, let him await evil. 146 Hast thou heard the saying of Einion Sais, Greatly desirous of wisdom ? He is a fool who quarrels with his own garment. 147 Hast thou heard the saying of the wise man, To one who lost his property? Wealth will not prosper with the fool. 148 Hast thou heard the saying of Davydd Brophwyd, to the irreligious man ? Seek after God whilst thou hast a day. 149 Hast thou heard the saying of Gv/iawn Bach, teaching a just law ? Every claim is right where there is justice. 1 50 Hast thou heard the saying of the old Poet, Who in his day was a teacher ? The produce of falsehood is shame. 151 Hast thou heard the saying of Gwaithvoed, When he loved not long delay ? Let the longest tarrier go furthest into the wood. 152 Hast thou heard the saying of the discreet man, To one who would not act with discretion ? What is acquired through fraud will not long prosper. 153 Hast thou heard the saying of the Druid, Who had seen the state of nations ? Scarcely is there, in a thousand, one happy. 154 Hast thou heard the saying of the eloquent man, Who knew the befalling of destiny? Every one longs for the object of his fancy. 155 Hast thou heard the saying of Cadair, Who in every answer was of brief words ; The light load brings the hay. 156 Hast thou heard the saying beneath the foliage, Of the wise old man, whose equal was not found ? God guards every pious one. 157 Hast thou heard the saying of the captive, After subduing every longing ? The good God will not undo his work. 158 Hast thou heard the saying of Ceredig, A wise and select king? Every one has his foot on the fallen. 159 Hast thou heard the saying of the enlightened man, Revolving his meditations ? Above all remember death. 160 Hast thou heard the saying of John The Apostle, of clear declaration ? Have God’s grace, and have all things. And thus terminate eight score of the Sayings of the Wise; and wise is the man who understands them, and acts accordingly. HERE ARE OTHER SAYINGS OF THE WISE, TO THE WISE WHO MAY UNDERSTAND THEM. 1 Hast thou heard the saying of the white crow, Predicting fate ? A clean hand, safe its owner. 2 Hast thou heard the saying of the nightingale, In the woods in the summer night? Often over the head of the godly is seen a shelter. 3 Hast thou heard the saying of the tom tit, Playing with the birds ? Death comes in every shape. 4 Hast thou heard the little saying of the wren, In the nest where she lived ? Let every sort go where it belongs. 5 Hast thou heard the saying of the hawk, Conversing with the kite ? The friend of the wolf is the slothful shepherd. 6 Hast thou heard the saying of the owl, In the wood by herself? Happy is he who obtains his object. 7 Hast thou heard the saying of the bird, From the midst of the holly bush? Good will not come of long intending. 8 Hast thou heard the saying of the ant, In the winter, out of,its mound ! Summer sleep, winter famine. 9 Hast thou heard the saying of the wood-pigeon, In the woods, instead of complaining? God portions out man’s provision. 10 Hast thou heard the saying of the blackbird, Hiding from the hawk? There is but a season for the proud. 11 Hast thou heard the saying of the magpie, Where there was a nest to shelter her ? Labour is better than idleness. 4 Q 12 Hast thou heard the saying of the grouse To the kite in the top of the oak? The wise and the vicious will not associate. 13 Hast thou heard the saying of the toad, Whilst caressing its baby ? Every sort loves its own likeness. 14 Hast thou heard the saying of the cat, Whilst searching for the mice? Every kind seeks its fellow. 15 Hast thou heard the saying of the lion, Whilst casting his coat? There are some brave in every country. 16 Hast thou heard the saying of the chaffinch, In the thicket avoiding pursuit? Bad is sin of long following. 17. Hast thou heard the saying of the puppy, When the time of accusation came ? There is no deceit like the flattery of a maid. 18 Hast thou heard the saying of the fish, Whilst moving amongst the reeds ? Stronger is nature than learning. 19 Hast thou heard the saying of the goose, After seeing every occurrence ? The idle will not seek his duty. 20 Hast thou heard the saying of the crow, On the highest tree in the orchard ? Better too stern than too helpless. 21 Hast thou heard the saying of the jay, Screaming about the divulging of secrets ? Make not thy wife thy confidante. 22 Hast thou heard the saying of the kite, To the insolent rapacious man ! Quick comes the doom of the rash. 23. Hast thou heard the saying of the thrush, To him who walked the wilderness? Make not thy enemy thy fellow-traveller. 24 Hast thou heard the saying of the sow, Wallowing in the mud and mire? The monstrous love monstrosity. 25 Hast thou heard the saying of the dog, In the ditch, having become lame? Let judgment be understood, before hanging. 26 Hast thou heard the saying of the eagle, After traversing every land ? Consideration will not hinder any work. 27 Hast thou heard the saying of the linnet, Feeding on the bogberries ? Wait for evil, it will come. 28 Hast thou heard the saying of the lark, In the sky at the dawn of day? Evil will not harm the pious. 29 Hast thou heard the saying of the sea-mew, Conversing with her sister ? He who complains too much complains not very much. 30 Hast thou heard the saying of the golden-crested wren, Who sang amidst the woods of the valley ? He dishonours God who injures man. 31 Hast thou heard the saying of the cuckoo, Which she uttered on a dewy morning ? Wilful is every ill-bred person. 32 Hast thou heard the saying of the red-breast, Where he had been from his infancy? Seek not the dishonest man at home. 33 Hast thou heard the saying of the pig, Recoiling from dirty actions ? There is none so hateful as the drunkard. 34 Hast thou heard my own saying, After all sayings have been rehearsed ? There is no wisdom like choosing the best. And thus ends this portion of the Sayings of the Wise ; and happy is the man who is as wise as the Pig. VERSES. The best work of any person is to keep house and land. The best act of a good son is respect to father and mother. The best act of any damsel is to consider well by whom she is addressed. The best act of any man is to consider the duty of a patriot. The best act of any wife is cleanliness in person and food. The best act of any day is to be sponsor to an heir. The best act of all is the happy pursuit of an object. The best act of a Bard is a beautiful eulogium. The best act of a lord is to discharge his duty justly. The best act of the wise is to grow rich in knowledge. The best act of every sage is to show how advanced he is in morals. The best act of every understanding person, is to search his heart and know it. And thus it ends. Out of Esaia Powel’s book. THE STANZAS OF THE ACHIEVEMENTS. Composed by the Azure Bard of the Chair. 1 The achievement of Menw ap Teirgwaedd,1 Was the forming of a vehicle of memory for the shout he heard ; And along with record, interpretation. 2 The achievement of Einigan Gawr,2 the ancient, Was the forming of faultless vocal letters ; And a regular system for poetic genius. 1 That is, Menw the son of the Three Shouts; being so called from his having heard the three voices uttered by the Divinity when he vocalized his own name, at which all creation started into existence. See page 424. 2 Pie is said to have seen three rays of light, having on them all knowledge and science; and he took three rods of mountain ash, and inscribed upon them all that he had seen on the rays of light, which those who saw them deified, whereas they only bore upon them the name of God. This so grieved Einigan, that he broke the rods, and afterwards died of vexation. A year 3 The achievement of Tudain Tad Awen,1 Of his vast and wise meditation, Was the securing of memory by eloquent verse. 4 The achievement of Rhuvawn, was the establishing for record, And verse, and the security of memorial; The principles of justice upon the law of the land. 5 The achievment of Gwron, was the devising of ornament, And polished order, for poetic compositions; And the exalting of excelling energy. 6 The achievement of Hu Gadarn, was forming social order For the Cymry of the Island of Britain, For their removal from Defrobannau.2 7 The achievement of Prydain, the son of Aedd Mawr, Was the pacification of the co-inhabitants of the land;— Justice, under a chief ruler of the confederate tribes. 8 The achievement of Arthen, the son of Arth the Aged, Against hostile assault and injury, was The blade for the arrayed army in the battle field. 9 The achievement of Dyvnwal Moelmud3 the ardent, Against disorder and rash confusion, was The establishing of laws and mutually-protecting ordinances. afterwards, Menw ap Teirgwaedd (or Menw the son of the Three Shouts) saw growing out of Einigan’s mouth three rods, having on them all know- ledge and science. And he took the rods, and learned and taught all they contained except the name of God, which was kept secret, and is still a secret amongst the Bards. The three rays of light, and their representatives the three rods, constitute the bardic symbol /1\; and it is a remarkable fact, that these three lines contain the elements of the Bardic Alphabet, every cha- racter of which is formed of one or more of these lines. They are also the only lines that can be cut on the wooden billets of the Coelbren without splintering, as they have no horizontal line to run with the grain of the wood. See “Coelbren y Beirdd.” 1 Tydain, the father of poetic inspiration. The place of his sepulture is said to be at the foot of Bron Aren. See “ Memorials of the Graves of the Warriors.” 2 Probably Taprobane, the Island of Ceylon, is meant; celebrated as having been the residence of Adam. 3 The ancient British legislator, from whose laws Howel Dda framed his code. 10 The achievement of Fermael, the son of Fer Gwyllt, Was the forging of shears1 for straw, The vigorous growth of the split-up ploughland. 11 The achievement of Coll, the son of Collvrewi, Against aggression and confusion, Was the sowing of corn by joint ploughing. 12 The achievement of Beli Mawr, the sovereign, The son of Mynogan, an exalted personage, Was the establishing of horsemen, and the regulations of ca- valry. 13 The achievement of Greidiol, the fleet-possessing, The mighty chief of the foaming sea, Was the laying burdens on the murky ocean. 14 The achievement of Alawn, the Bard of Britain, Was to establish true memorials of spreading fame— The mutual recording in the art of disputation. 15 The achievement of Caswallawn the expeller,2 Was the putting to flight of the foreign army, And the deliverance of the people and their country. 16 The achievement of Brân,3 the son of Llyr Llediaith, Against the evil of perishing in the desert, Was the planting of the Faith in Christ by a holy law. 17 The achievement of Coel, the son of Kyllin the Bard, Was the establishing of system for the sacred assembly— Worship and praise in holy chant. 18 The achievement of Manawydan the Wise, After lamentation and fiery wrath, Was the constructing of the fortress of bones of Oeth and An- oeth. 1 These are probably the reaping irons mentioned by Giraldus Cambrensis as used in Wales in his time, the mode of using which he says he cannot describe in words, but which from what he says must in some measure have resembled a pear of shears, and answered the above term; which speaks much for the antiquity of these verses. 2 Caswallawn Lawhir expelled the Gwyddelian Piets from Anglesey in the fifth century. 3 The father of Caractacus, who on his return from Rome introduced Christianity into Britain. See the Genealogy of the Saints. 19 The achievement of Lleirwg, the meek chieftain, The son of Coel ap Kylliri the Eloquent, Was the forming of books, and the medium of learning. 20 The achievement of Gwdion ap Don,1 the influential, By the counsel of Mor, the son of Morien, Was the imposing of enchantment on the land of Gwynedd. 21 The achievement of Severus the sovereign, was a fair work Athwart, over the Island of Britain— Against the assailing hosts—the Wall of Tyne.2 22 The achievement of Germanus, a meek personage, was A compact work—a fair residence — The establishing of the Saints in a choir, in a secure dwelling. 23 The achievement of Kynwyd Kynwydion, Was the framing of goodly institutions, And establishing for choirs wise regulations. 24 The achievement of Manawydan the Wise, Against the deceit of treaehery towards country and dominion, Was the deep prison of Oeth and Anoeth.3 25 The achievement of Urien, the son of Kynvarch, Was, in Aberllyw, an intrepid slaughtering Of twenty thousand Gwyddelian horsemen. 26 The achievement of Morvydd, the daughter of Urien, Was the publication of literary knowledge, And demonstrating the moiety of genius. 27 The achievement of Owain, the son of Urien, Was the appointing, in Aberllychwr, against injury, The law of judgment, the mound of justice, and the white fort. 28 The achievement of Plennydd, the son of Hu the Bold, Was the framing of records, by knots of equal metre, Characters of memory placed on the wooden bar. 29 The achievement of Llew, the son of Kynvarch the Bard, Was the appointing the skin of the sheep A depository of learning, and a record of song. 1 For his exploits, see the Mabinogion. 2 The Wall of Severus, which extends across the island .from the Solway Frith to the month of the Tyne. a See page 597. 30 The achievement of Arthur the Emperor, Was the laying of weapons on the coat of the fleeing Saxon. Before the army, he was the best commander.1 31 The achievement of Rhodri, the son of Mervyn, Freckled his visage—a fierce man— Was social order within the limits of Wales. 32 The achievement of Howel, the son of Cadell ; Good2 was he—his better was not found ; Was the establishing law and order on warfare. OTHER ACHIEVEMENTS. The achievement of Howel, the son of Cadell, The eldest son of the house of Rhodri, Was a system of law, and an improved code. The achievement of Brân, the son of Llyr Llediaith, Was the appointing of speech in the desert, [spiritual desert,] And the establishing of order against lawlessness. The achievement of Cystenyn Gorneu, Was a law, on account of emergencies, To suppress war on the borders. The achievement of Germanus, the son of Ridigius, Was the establishing of order amongst ecclesiastics, And faith, in the day when it was denied. The achievement of Mor the son of Morien, Was the establishing of privileges for the honoured land of Wales— Liberty for the plough, and the Christian faith. The achievement of Germanus, the Saint of Wales, Was the obtaining of privilege for saints and churches. And the court of demand was the act of Llyr Merini. 1 This agrees with the account of Nennius ; who says of Arthur, that though there were others more noble than he, yet that he was the commander in battle. In one copy it is said,—“ Sed ipse dux erat bellorum.” 2 The Welsh legislator. He was called Howel Dday i. e. Howel the Good. THE CROWNED BABE. [From the number of versions of this composition, it must at one time have been very popular; though the occurrences alluded to are, as regards later periods, by no means obvious. These poems are, like other spurious works, assigned to well known ancient authors, as Aneurin, Merlin, Gil- das, &c.; but their general structure and character at once undeceive the reader. It is true that Iolo Morganwg in his note, page 270, states it as his opinion that possibly the first may be the composition of Aneurin the Bard, whose name it bears ; but the translator can by no means admit even the possibility, as it entirely differs in language, style, and metre from the genuine works of Aneurin, as indeed it does from every other composition of the sixth century ; and he is fully convinced that neither this, nor any other version of these stanzas, can be older than the fifteenth. It may be added, that about this time we find, in pictures of the Holy Family, the Child represented with a crown or diadem on his head, in- stead of the halo. On the inside of the MS. in which these poems are contained, there is pasted, by the collector, a wood-cut of the Virgin and Child, in which the Child is thus decorated ; which wood-cut is so exqui- sitely executed, as not to be easily distinguished from a fine line engraving on copper ; and of which the late Basire said, that it could be by no less skilful a hand than that of Albert Durer, an artist of this period.] 1. A Crowned Babe, says Aneurin, To the Saints, the cell-dwelling Bards of Llanveithin’s Choir, In the midst of his age he will strengthen his people, And in the end he will be a King. 2. A Crowned Babe on the first day, Sang a chant in the region of bliss, With inspired genius from the highest, And the shout of worlds, and the animation of Adam. 3. A Crowned Babe ; the best gift of God, Came from heaven for the protection of men. Wise his instruction, a gentle lamb, And there was he slain by the host of the Jews. 4. The Crowned Babe supreme is Jesus, From the land of Galilee will he come to Wales, The happiness of heaven will arrive when the congregation is seen, With the white-robed people ministering instruction. 4 * 5. The Crowned Babe—lo, a wonderful thing! From the coming shower will flee to the north. He will lose in England the greatness of dominion ; And yet a king will he be at last. 6. The Crowned Babe, says Bardism, Will strengthen Britain from the surface of the ocean, When a bold fleet shall come to Caer Ceri, Then woe to the English with all their hosts. 7. The Crowned Babe ! His wings will be plucked, From the nether parts of England to the bounds of the north, But one of his feathers shall grow at last, In the kingdom of the proud, and shall become wonderful. 8. The Crowned Babe, say ancient Druids, Will work a marvel amongst the Jews. He will cause them like Christians to believe In Christ, who lost his heart’s blood. 9. The Crowned Babe, say the Wise Men of the East, Shall pass over the seas to the lands of the South, To wear three crowns, in ministration of love, And to bear honour to the Island of Britain. 10. The Crowned Babe, let us believe sincerely, In the Tower of Babylon will raise up Churches ; A crowned king will he doubtless be, And without weapons conquer all. 1 r. The Crowned Babe will overcome From the northern ocean to Judea. Every nation will strive to find him. Woe to the proud when he comes to destroy. 12. The Crowned Babe, after the conflict On seas and lands, and mighty warrings, Will be clearly heard with the archangel’s voice In the Valley of Hebron, on the lowland ground. 13. The Crowned Babe, says Bardic lore, Will call out loudly for the slaughter. After captivity will his honours arise ; Over the face of the earth will be glowing fire. 14. The Crowned Babe shall proceed beneath the green hazels, And the castles of the mighty shall he reduce to fragments ; He shall lift a banner, and erect it up. Woe to the chief, from the sword of the encampment. 15. The Crowned Babe shall by his ememies Be trodden as mire, and endure trouble ; And at last be avenged on his foes, And for evermore be king over men. 16. The Crowned Babe shall be found a protection, Against the fury of the lion and the flood of the valley. And around his throne shall be appropriate honour, Happy the man whosoever that follows him. OTHER VERSES OF THE CROWNED BABE. BY IONAS ATHRAW OF MENKVIA. This is merely a repetition of the above, with a few additions, parti- cularly in the concluding verses ; as for instance :— 11. The Crowned Babe shall arise on a Friday, Against Gog Magog and all their multitude. Then woe to the Saracens that are in his time, And woe to them when there is fighting beneath his banner. 12. The Crowned Babe shall collect a fleet, Says the wise Sibyl who was once a queen ; And on the Turks shall inflict great injury ; And of fleeing before him there is no refusal. OTHER VERSES TO THE CROWNED BABE. ATTRIBUTED TO RHYS GOCH, OF SNOWDON. In this poem, the Crowned Babe is supposed by Iolo Morganwg to be Henry VII. He is to send a fleet to Cardigan, and stir up Pembrokeshire, when he comes there with his troops ; and also a fleet to Milford Haven, and shall cause England to tremble, and possess the kingdom, and be ac- knowledged by the Parliament in London. In this poem the date of its composition is given, that is 1590; but why so distant a subject as Henry VII. should be chosen, is not quite obvious. 8. The Crowned Babe, say the Sages of Rome, According to the time of Jesus, the Son of the Virgin, One thousand five hundred and ninety, Shall avenge the excesses of the people of London. ANOTHER VERSION OF THE CROWNED BABE. An anonymous poem on the same subject with the first, and in many parts nearly a literal repetition. ANOTHER VERSION OF THE SAME. This version is attributed to Gildas, and differs but little from the first. ANOTHER VERSION. Nearly the same with the first, with the mention of a fleet coming to Milford Haven, and to Holyhead. THE ODE OF THE CROWNED BABE. From a printed book, chiefly English, called “British and Out- landish Prophecies, &c. Published by Thomas Pugh. London printed by Lodwick Lloyd, at his Shop next to the Castle in Corn hill. 1658.” Differing but little from the foregoing. ANOTHER VERSION, ATTRIBUTED TO MERLIN. Little more than a repetition of the foregoing, with some slight vari- ation in the wording. VERSES ON THE NAMES OF GOD, BY SION KENT [JOHN OF KENTCHURCH.] [John of Kentchurch, or John of Kent, as he is called, is said to have been a priest at Kentchurch, in Herefordshire, on the confines of Wales, about the beginning of the fifteenth century. He still enjoys a high degree of popularity, in the legendary stories of the Principality, as a powerful magician. There is in the possession of Mr. Scudamore, of Kentchurch, an ancient painting of a monk, supposed to be a portrait of John of Kent ; and as the family of Scudamore is descended from a daughter of Owen Glendower, at whose house that chieftain is believed to have passed in concealment a portion of the latter part of his life, it has been supposed that John of Kentchurch was no other than Owen Glendower himself.] i. God Three Persons,—God Keli we believe in ;—Dav, Eli, Dwyv;—again we laud thee. The Worthy Chief, whose praise we sing; Lord, Father, of known and mighty love. The remainder of the poem consists of the proper names of the Divi- nity, which are introduced in the same manner, and may be distinguished by their initial letters being capitals. For the name Oiw, formed of the letters O, I, and W, see the Ode of the Secret, page 688, concluding note. THE AGE AND DURATION OF THINGS. BY JOHN OF KENTCHURCH. TRIADS of the ages in their complete progress Were formerly generally known.1 Three years is the duration of an Alder Pole. 3 Years. Three times the duration of an alder pole Is the life of a good Dog in the green woodland. 9 1 An ancient fragment attributed to Hesiod, and quoted by Aristo- phanes, contains a similar series of comparative ages, but differing in the instances, and terms of existence. Ewe a to i Çaiei yeveas \aKepv £a Kopcourj Avbpcov e\a(j)us de re TerpciKopccvos, Tpeis òe e\a(f>t>s o icopal\ yepaaKercu avrap o Ewea tSs KopciKiis, 8eoiviKas 'Nvp.epai evirXoKapoi k pai Aios aiyio^oto. ‘‘The chattering crow lives nine ages of youthful men ; the stag lives four times as long as the crow ; the raven three times as long as the stag ; but the phoenix nine times as long as the raven ; while we fair-haired nymphs, daughters of YËgis-bearing Jove, live nine times as long as the phoenix.” See Beloe’s Herodotus—Notes. And three times the age of the dog Is the age of a good and active Horse. 27 Thrice the age of the horse Is that of a Man—a short existence ! 81 Thrice the age of man Is that of the bounding Hart. 243 Thrice the age of the stag Is that of the melodious Blackbird. 729 Thrice the age of the beautiful blackbird Is that of the earth-grown Oak. 2187 And thrice the age of the oak Is judged to be that of the Earth itself. 6561 All these, like the turn of a wheel, Will be completed without delay ; Nor can any one restrain the hour In which frowning death will arrive. Death will no more forget The spirited man than the meek and mild. With the same degree of forbearance Will he send to the grave the fierce and the gentle. Impartial, he will not spare Honour any more than beauty. Let us seek the enduring honour Of him above, the Sovereign of heaven, Who lives for ever, undying and without end, Where there is every enjoyment, And the palace of our powerful Monarch, Day without night; joyful singing, Without clouds; without darkness. Health, without complaint of sickness; Heathful as the holy saints. Every one, through the power of the Almighty, Thirty years of age, and nothing more. Where there is every inspiration of genius, And none inferior, but all well skilled. Genius and erudition there together, Of perfect nature as in the beginning. Avoid hell with its imprisoned fiends, And its hunters with their loud wailings. Where there are prepared, O horrible season ! Red hot hooks and spits. And frost, of a hundred ages ; Ice that has never thawed. With revolving snares and nets, Bellows and cauldrons ready, And the closing of hell overhead, In vengeance on the life of man. Where there is general inflicting of punishment Upon souls for their perjuries, And their drinking in vain assemblies, Along with false persons, and their denying the faith. Then will be in bareness and heavy affliction, The man who was once in great prosperity. Who never gave alms to the poor, Nor any thing in the name of the Lord God. Abandoning prayer and mass, Sunday and holiday, and living dissolutely. Know thou well that not of such actions, After their commission, shall there be hope. Let us turn from our offences : Vastly pitiable Is the sinful and alluring desire For wealth that lasts but an hour, And the deadly sin that endures not long. Let us go without deceit, for our enlightening, To the church of God our holy Father. Let us constantly do justice to the weak Before heaven, without perverting truth. Be the name of the beneficent Jesus supreme, And let us give alms. If this we do, through the powerful word, In due course we shall obtain the possession; With the mercy that shall be with us In the grave, and a happy end. AN ODE, Composed, about 1390, by Griffith Llwyd, the son of Davydd ap Einion Lygliw, to Morgan Davydd Llewelyn, the son of Philip Trehaern, of Rhydodyn in Cayo, when he was put on his trial for killing the Chief Justice of Caermarthen on the bench at Caermarthen ; which Morgan Davydd Llywelyn was brother to Ivor Hael, of Wern y Cleppa, in Monmouthshire.—From the book of Mr. Lewis, of Penllin. [In the English note at the foot of the poem, it is said that Morgan killed two Judges on the bench, namely, Caer and Canaw. But this is evidently an error, arising from a misunderstanding of the original; as “ am ladd iestys Caer a Canaw”—-for slaying the justice Caer and Canaw —in proper orthography would be, as in the title, “ am ladd iestys Caer o hanawp that is, for the slaying of the justice of Caer mar then by him ; Caer being the abbreviation for Caermarthen. The County of Caermarthen is generally called Sir Gaerj SlR David,1 the assertor of justice, The moderator of the meted law, Of the golden-crested helmet, of the race of Mordav. Thine is a great name, the lord Hanmer. A complete lawyer pure as silver, A second David in our own day art thou, Of wide celebrity thy tongue and thy understanding. Widely hast thou established the wisdom of Solomon. Come thou, with thy vast talents, To the citadel of Merlin,2 at my request, To maintain, throughout the contest, Richard,3 the august king. When thou seest, most esteemed lord, The examining of the liberal man whom I love, A thousand along with me will certify for him, Morgan, the distributor of gold [i. e. the generous.] Grant to him, though a hundred should attend, An honourable jury, becoming an innocent man. The liberal man will not have a peasant of crestless helmet, Nor a tailor, a dirty procurer of clothes; Nor shoemakers, a senseless crew; Nor drovers, of stubborn tribe; Nor let idle persons, who know not the law, Be numbered for the work. I. Let Grufydd ap Rhys be appointed, The generous and spirited poet of Gwinionydd, i Sir David Hanmer, the Chief Justice on the Caermarthen bench, when Morgan was put on his trial. 2 Caermarthen. 3 Richard II. A composer of no unpolished song, A man who for gold will not perjure himself. 2. Llewelyn Goch, of expanded vision, The spirited owner of energetic genius, It will not be difficult in the honourable court 3. To obtain a true verdict if Rhys Ieuanc is numbered, One the most excellent of youths, That shall render judgment: let him go to the bench. 4. Moely Pantri, no unskilful gilder of song Is the splendid eagle. Of established fame is he With his country ; one who will keep his oath. 5. Let Rhys Brydydd be counted ; well known his claim To the composition of legitimate verse ; 6. And Davydd of inspired verse, The energetic son of Iorwerth, of the vigorous muse 7. It is right to admit Owen the son of Davydd, The bright constructor of poetry ; The man who chants the melody of the green wood ; Wakeful and vigorous, in the district of Iscoed. 8. And easy will be the poem of the Kyw, And difficult to find his equal. 9. The Pasned, an honourable man, will be credited, Notwithstanding the ravenous birds of the county [law officers.] 10. I would not doubt the hundredth word Of the Crack's oath, with his hand on the relics. 11. Let also at their meeting be counted amongst them, Syppyn \Kyveiliog.-] exalted is his fame. 12. Let me also be counted, whenever desired. Has not the God of heaven, of peace, and harmony formed me A man whom he will not suffer to swear a falsehood ? And shall we not by citation prosecute Him who swears it against a man’s life ? If on any day we sit together In the house of Gzvenllian Hir, Certain is it, if the twelve Are of my opinion in the fair tavern, For two ship-loads of solid gold, They never will recognise Morgan as guilty. May the curse of Mary, the protector of the land, And that of God, lie upon the man who deserts him. VERSES COMPOSED BY JOHN OF KENT CHURCH ON HIS DEATH-BED. 1. What shall man1 obtain of the world, and the pomp Of lands and riches, But a fathom of grave to lie in, And one small shroud, in all ? 2. Never more shall there be poured out for this body, Of the pernicious accursed beverage ; I seek, in my urgency and need, My portion of sustenance for the soul. 3. Wise is the Christian, and consistently good, Seeking God above all : Who so finds God shall find goodness ; Benefit shall man obtain from remembering him. 4. Good is death in the end, for the man Who speaks the truth. With God’s cheering countenance there in abundance : Without the blessed God, we are without satisfaction ! 5. The torment of subduing vengeance, Alas ! is afflicting me. Woe to the one, and woe to the many, Who shall endure a portion of my torture. 6. Hear me groaning and sorely complaining, Like a wolf in a chain. Do not, Heavenly Lord, I beseech thee, Take me from the world in a state of burning. 7. Is there any man, or any one, to be found faultless To come to the throne ? Is there any one, in whom there is no guilt ? Yes—the Son of our Lady St. Mary. 1 The word Christian is used for a human being, as it frequently is also in English, at the present day. 8. God of Heaven, forgive me the sins ~ I have committed so long ; Before dying—before the fierce summons of death. My day, it is approaching. 9. Towards the cold dreary grave of fleshless bones, And of motionless limb, Without a cheerful prospect, without merriment, Until the last trial—until the day of judgment. 10. Proud is man amidst the fulness of feasting, And inspiring is the song. But consider, thou multitude, the end— To the dense earth will man go. 11. May the son of God in goodness give some day To every man His Spirit. After the DAY, life will be no more, Nor man, nor day, nor earth. 12. After that day has fully past, Neither sun nor moon shall then exist, Nor stars, nor voice of bird, Nor bray of hart, nor day, nor man. 13. The best counsel, by St. Mary, is to trust in God, As there is nothing without him But dark death to deceive us : And death undoubtedly will come. THE POEM OF ST. ILLTYD. Composed by Lewys Morganwg, who flourished about 1520; copied from the book of Thomas ap Ievan, of Tre’r Bryn, which was written about the year 1670. The holy chief of the meek and faithful saints, Illtyd of the blood of Armorica ; A knight of lineal descent was he, From Bikanys, son of Kenais, a powerful man in Britain A baron of ancient kingly blood ; A Briton was his mother, the chaste daughter Of a king of Great Britain.1 The chieftain acquired true learning and science ; No man ever acquired greater. He was familiar, as a man of might, With the hauberk, and the use of arms ; A warrior of God, battering the steel ; A Knight2 of the great battle-fighting Arthur. From his own country he crossed the sea, To become a Saint in this island ; To visit the warriors, And the three festivals of Arthur and his host, And the king of the warlike land of Morgan. He became a man of power in a fair land. When, in a hunting excursion, He beheld the state of men sinking in the earth,3 He and his household took their departure, And came to his kinsman Cattwg. He then renounced like a hermit The whole world and its life, And dedicated to the Son of the Virgin His whole endeavour to amend his life. He, by a splendid miracle, refused The sumptuous banquet of the king. In the valley of a brook,4 an angel protected him ; From his gentle sleep he sent him To the place which was desired, Unto the brook of the venerable Hodnant.5 Where was built the church we see there ; A holy beautiful place is his whole church. Dubricius there conferred a benediction Upon his head with his hands. There did he lead a life Of rigid regularity whilst he remained in the world, 1 Rieingulid, daughter of Anblaud, king of Britain. Her name Latin, Regina pudica. 2 He is called “ Illtyd Varchog,” Illtyd the Knight. 3 This refers to a miracle wrought by St. Cattwg. 4 Nadavan. See Latin Life. 5 Which, in the Latin Life, is said to signify, “ Vallis prospera. signifies in A pious supplicator Of the God of heaven, for the future. One meal, with the penance of faith, Bare-headed would he daily make. And each night would he naked remain For a whole hour in a cold spring. Perform miracles upon the legs of the lame, By the briney sea, did the virtuous Illtyd; By incessant labour cultivating his land. An ocean covered the whole corn-land: The sea did he so manfully With his staff compel to retreat, That the tide would not ascend the Dawon, Where the faithful Illtyd placed his staff. The stag, before the cry of pursuit, Sought his protection in the time of need. A companion of the horse and bearer of turf, A carrier of stones was the huge stag. Illtyd was courteous to the king. The water readily produced his wine, The salt was in profusion, And the fish became bread.— [The poem continues in the same strain throughout, following the le- gendary Life of St. Illtyd ; but at the same time making such mere cur- sory allusions to the facts therein contained, that, without an explanation by reference to that document, not a single line can be understood ; and as the Lives of the Welsh Saints are now ready for the press, it is thought not expedient to anticipate any portion of them in the further elucidation of this poem.] THE POEM OF ST. TEILO. This poem was composed by Ievan Llwyd ap Gwilym, and, like the foregoing, is but a versified abstract of the legendary Life of the Saint whose name it bears. The bard commences with the genealogy of St. Teilo, and says he was of the race of Hychdwn, and also of that of Kedig and Kynedda. He states that he was Bishop of Llandaff, and Principal of the Seven Cantrevs of Glamorgan ; and proceeds to allude to some of the miraculous occurrences related in the legendary Life of Teilo, which has been already printed by the Society in the Liber Landavensis. THE POEM OF ST. DAVID. By Ieuan Rhydderch ap Ieuan Llvvyd ; copied from the MS. of Thomas ab Ievan, of Tre’r Bryn. The bard says, that after listening to narratives, and reading every serious gold-lettered book, and hearing of the Lives of the Saints, he found no Saint more powerful than St. David. Thirty years before the birth of St. David, there came a message to cause St. Patrick to quit the country, and leave it to St. David. That St. Nonn, the mother of St. David and daughter of King Ynyr, during her pregnancy, lived upon barley bread, watercresses, and water ; and that the future character of St. David was indicated by the miraculous inability of Gildas to utter a word when in- tending to preach.—The legendary Life is thus followed for some time, when the bard speaks of the Cathedral of St. David’s founded by that Saint, and says it was another temple of Jerusalem, of exquisite work- manship, and superbly decorated. That it was covered with lead, having in it incense and relics and sumptuous vestments, elegant images, bril- liant lamps of glass, a lightsome choir, and a clear-toned organ; a melo- dious chant and delightful singing, with the sweet sound of music and of bells. It is as good to go twice to St. David’s as once to Rome. To go to St. David’s thrice is as good as once to the Holy Sepulchre. THE POEM OF ST. CATTWG. BY RICHARD AP RHYS, OF LLANCARVAN. This poem, like the preceding, contains short allusions to facts related in the Life of St. Cattwg, beginning with his carrying fire in his garment, when a child, without its being burnt; and that so decidedly, that even a needle which had a thread in it bore no mark of fire. THE POEM OF ST. KYNOG. BY HOWEL AP DAVYDD AP IEVAN AP RHYS. The bard speaks of the Saint as Kynog of the land of Brecon, the son and heir of Brychan ; says he rejected a crown, and chose the life of a hermit. He then makes several allusions to his miracles, in short sen- tentious passages, which are unintelligible without constant reference to the legendary Life. He concludes by imploring the protection of the Saint for Brycheiniog [Breconshire,] the land of his father Brychan ; and which, from the urgent manner in which the Saint’s favour is requested, seems to be also the native country, or at least the residence, of the bard himself. A POEM TO ANOTHER’S BOOK. By John of Kentchurch. From the collection of Thomas ap Ievan, of Tre’r Bryn, written about 1670. [After attentively examining this poem, the translator finds himself utterly unable to discover its object, as to what book is alluded to. The author was priest of Kentchurch, in Herefordshire, on the confines of Monmouthshire and Breconshire, and is said to have lived in the time of Wickliffe, and to have been of his party. As the parish of Kent church is adjacent to that of Oldcastle, the residence of Sir John Oldcastle, Lord Cob- ham, it is by no means impossible that John of Kentchurch may also have favoured the same opinions ; and his poems may in some measure sanction the idea.] Doubtless, by the ignorant and false Assertor of great presumption, A Book thou art not giving true utterance In thy leaves, nor honest nor upright. Thou scurrilous utterer of fifteen kinds [i. e, motley,] Wait thy judgment, if thou livest; Or else, do thou tremble at the words of religion— Get thee to hide between some old chest and the wall. Bold art thou in all wickedness, Thy blamelessness has ended. Cease thou from me.—Dost thou not remember the fall Of Oldcastle?—Thou shalt have a similar fall. Indignant are the powerful, loudly fierce and warm, Extremely indignant that they are not vindicated. The poet then proceeds to speak of the indignation of the well-robed Bishops, the Monks, Friars, and Priests ; and in the course of the com- position he makes some strong animadversions on the luxurious living of the Churchmen, stating that formerly the Friars were preachers, who possessed no wealth, and went about on foot with nothing but a staff ; (588 but that now they possessed horses, and frequented banquets. That St. David, as he has the truest authority for it, never tasted wine or mead, nor did he wear any garment save one of horsehair ; and he concludes by saying, that after the feasting, the wine and fine linen, and wearing of gold, it is not by such luxuries that heaven will be obtained. THE SECRET. BY RHYS GOCH OF SNOWDON. [This Bard flourished between 1330 and 1420. He resided at Havod Garegog, near Festiniog, amongst the Snowdon mountains, where there is still shown his seat, consisting of large stones, placed in the form of a chair.—See the Cambrian Biography.] Valiant Llewelyn, daring dragon, Come thou of strong faith towards the rock, Where the head of Cystenyn Vendigaid’s brother, Of the battle-controuling spear, Amongst the oaks of the wood of Faraon,1 With its angel countenance, lies concealed ; On the cold rock of Snowdon There is great advantage, where I was reared. Should he of the brilliant aspect, The soul of poets, come to our country, There would be found a minstrel of mighty word,* And mead and wine among the rocks of Gwynedd. Fluent head, which so eloquent and refined Didst give a wise answer, A prudent reproach, many are the intimations Given in my hasty song respecting the value of the word, And the word is just and not false, An equivocal word2 in the metres. Thou knowest, thou cheerful hero, The meaning of this matter of peacefulness, If a price were laid on my expressions, Every word of my verse of record In the exceeding precious eulogy on St. Mary; 1 Dinas Emrys, near Beddgelert. 2 Doubtless mwys; which see in Dr. Owen Pughe’s Dictionary. Wise and skilful, without excepting one word In the price of an ode, I should not be poorer. Than I, no one more cheerful. Though there be one word, when concealed, At the stipulated price, but lowly estimated. May disgrace arrive, on account of Llewelyn,— Under the indignation of morality be the indecorum of man, If there should be an unbecoming word of vanity, Though I should have the whole world. It behoves honourable minstrels To speak of the inspiration of the morning : Let us adhere, through experienced grace, To this, henceforth, upon the field. Without deception, you have displayed The ardency of poetry to Rhys Goch. It was upon the Pentecost, wonderful is the account, That in the bright presence of angels There was manifested the gracious favour of heaven To a thousand inspirations, at the first. Five thousand and two hundred years According to note and record, God himself being the director, Before the Pentecost, of protecting council, There was received the bright knowledge of pure inspiration, From the throne where are the thunders, And its eloquent progeny daily From the learning of Ganapla1 came To the fair and trefoiled Vale of Ebron,2 * 4 A boon conveyed by angels ; And there, in bright and holy movement, Was composed the strain of Paradise. And Adam, through the aid of the Lord God, By the command of Alpha learned it. The first song, by the blessed holy chief With instructed lips was sung ; And this measure, of the force of ages, Which to an ancient brilliant verse was chanted, 1 Einigan Gawr, (see page 668—note 2,) according to Iolo Morgamvg. 2 In the Awdl Vraith, it is said that Adam was created in the Vale of Ebron, where he lay five hundred years before he received life. 4 T Bore a name of wondrous import. Again came with glory to the valley, A bridge of fame, and fully straight, I know the history, and it is true, Did God of his grace commit to bear As a reward in the mouth of Gabriel ; And Gabriel with true and powerful word — Well is it known to me—bore it securely From the Catholic heaven, with a bound Of vast extension, to the glorious Mary. Of the Holy Spirit of the Father and the Son, The sacred golden rods of the lightning’s radiance. Of the three letters, the goodly word; Living and resplendent was the gift. By the same letter, received as a true gift From the gates of heaven By our exalted science, and at our desire There is written the true Wen, The one half of Awen1 2 [poetic inspiration.] And the exact extraction is from the name of Menw, From heaven ; and together with that, The obtaining of the vigorous poetry of nature. And of this, gentle Llewelyn, Thou didst utter undeceiving verse Distinctly in the firmness of the faith, As a lofty wall, in true metre and learning, Respecting Awen [genius,] yesterday and the day before, That it is the soul of the Bards, The best portion of Scripture, the word unknown} 1 The word Awen signifies poetic inspiration; and the last syllable, wen, represents the one half of the word, according to the analysis here adopted. It would be waste of time to enter into an etymological dispute with a writer of the fourteenth century ; nevertheless the translator states his opinion, that the word awen has its root in azv, to flow, and also to breathe; which has its derivatives in awel, a gale, and aivon and avon, a river; and that it is cognate with the Greek ho, to breathe, and aoiv, the sea shore. So that the word should be syllabled aw-en, and thus exhibit its real signification, influence or inspiration. 2 This unknown word, in which the Secret appears to be comprised, is evi- dently the same with that given by John of Kentchurch (p. 677) as I. O. W., and by Iolo Morganwg (p. 514) as O. I. W. ; and in the “ Ancient Symbols ” Manfully hast thou answered, thou of fair lineage, And eloquently, without hesitation. (p. 617) as O. I. U., and there said to be the unutterable name of God, and to have been formerly written O. I. O. See also p. 470. Whatever word the Bards may have framed from these characters, or whatever construction they may have placed upon it,fromthestatementofitsbeingtheunutter able name, therecan hardly be a question that the three letters were originally no other than IAO, the Latinized form of iaq ; which is the Greek rendering of the Hebrew mrr Jehojvah ; and that such was the rendering of that name, we have the authority of several ancient writers. Diodorus Siculus says it was related [to-ropouo-t] that amongst the Jews, Moses attributed the framing of the laws to the God called IAO —7rapa Sf tols Iovbaiois Maurrjv tov lata em- KaXov/xevov deov: and Theodoret states that God was by the Jews called IAO—IouSaioi de IAQ. This word was supposed to possess extraordinary talismanic virtues, and is together with that of ABRAXAS frequently seen on the amulets of the Gnostics, and generally in this form 1 A ill, [see Montfaucon;] which, from the monstrous figure of the Sun by which it is accompanied, and which was by those heretics intended as a representation of Christ, is by Walsh, in his Essay on ancient Christian Coins, supposed to signify Iesus Alpha Omega. It is possible the letters may have been so adapted; but still its original im- port, as the Greek rendering of the Hebrew name Jehovah, is too well es- tablished to be called in question, i. e. the unutterable name, the nomen ~ineffabile, which is by the Jews not only forbidden to be pronounced, save on solemn occasions, but whose real pronunciation is said to be known only to the higher orders of the priesthood ; and when the name occurs in the course of reading the Scriptures, that of Adonài is always sub- stituted for it, except when a repetition of the latter word would take place, and then the name JElohim is used together with Adonài; thus on all occasions avoiding the pronunciation of Jehovah. It may also be re- marked, that the Hebrew letters mrr do not remove the doubt as to the real sound of the word, inasmuch as they have not the original vowel points, but in their stead those of Adonài, and sometimes of Elohim. So completely have the Jews succeeded in mystifying the subject.—See Buxtorf. The reason the Jews give for the concealment of this name is the fol- lowing. When the Almighty declared his name to Moses, (Exod. iii. 15.) he said mnbiîirmnWwn! The import of which, as generally rendered, is in perfect accordance with our authorized translation ; “ This is my name for ever, and this is my memorial unto all generations.'1'1 Now, according to the Rabbins, this is a false translation ; for the o'» which we render ever, signifies also hidden and secret; so that the interpret- ation of the passage, they contend, is, “ Let this my name be secret: keep this in remembrance for all generations.” The Cabalistic learning connected with the foregoing and similar mysti- cisms, became very popular about the period of the revival of literature, and appears to have reached its acme in the early part of the sixteenth century, when Cornelius Agrippa wrote his Occult Philosophy. It came unobstructed to the wise Eve ; From heaven did it come, faultless and good. Thus did the Awen come to us By strength of grace,—the mother of powerful verse. There is no excellence of letters, or of learning, Nor life of craftwork without genius. Taliesin was daring in his verse ; The hope of a prophet knew it. Llewelyn the celebrated, of brilliant fame. The hewer of song of inspired word; And disgrace to the man of oblique vision, Or the traitor, who would disparage to thee, The lover of peace, from the land of Maxen’s son, This poem of an old grey-headed man, Proclaiming the fame of the two-edged sword— An edge in battle and in social order. A POEM TO THE VIRGIN MARY. Composed by Ieuan ap Rhydderch ap Ieuan Llwyd. [To St. Mary of Penrice, in Glamorgan, according to Iolo Morganwg.] From the Manuscript of Llewelyn Sion, of Llangewydd, being a collection of old Welsh poetry, made about 1590. Mary is our trust against danger ; the true Virgin of the myrrh incense, beautiful, heavenly, of the slender throat.1 Great is it to obtain, by her miracle, the holy body of the Lord, in the pure church, and the streaming of his blood from the stone. Holy Mary; pure and bright! The manifesting of the King was not an indifferent work. Thou hast obtained a good thing in thy five joys, Thou happy resplendent Sister. Thy burden was a precious gift—the bearing of the blessed Lord. Thou, free from evil—the truthful Bible teaches, that Christ the thrice adored descended to thy womb, Mary ! The people learn —I myself will learn to sing like a disciple the bright and holy song. The delightful science of harmony, a goodly employment undisparaged. 1 This is probably descriptive of the image of the Virgin at Penrice, to which the poem was composed. Most generous Mary, bright and beautiful, that didst instruct the glorious Son of God, who endured the rough and lacerating blood-streaming cross, with the great and horrid torturing nails. The foregoing is the substance of the first stanzas of this composition. What follows is in the same strain ; but, from the peculiarity of the metre, scarcely convertible into prose in an English translation, without considerable circumlocution. The last verses are a mixture of Latin and Welsh, the Latin taken from hymns and addresses to the Virgin. r AN ODE TO KING HENRY THE SEVENTH. [Copied from the Book of Havod Uchtryd. The author not certain ; but probably Davydd Nanmor, the son of Rhys Nanrnor, of Vaynor Vynyw, the son of Davydd Nanmor of Gwynedd, the Bard.] The great miracle-working Potentate has granted our Harry, That he may obtain a long life;1 And may Christ grant, through the streams of the cross, That the son of Edmund may live five ages. May it be granted to the honoured Sovereign of England, The war-clarion2 of the race of Tudor, That he shall not fear a traitor, Nor raging tide, nor lion, nor man. The Bard then proceeds to name a number of weapons and accidents, against which he prays that the king may be protected, bringing them together without any other order than such as will suit the rhyme and metre ; as the falling of a tower, thunder, dragons, lightning, serpent, water, fire, pole-axe, knight’s lance, poison, staff, arrow, glaive, sword, rapier, horse’s hoof, carriage wheel, rheumatism, boil, bow, battle-axe, flail, or any iron weapon, the jaws of either dog or wolf, Irishman, Jew, Lombard, hostler, arbalast, stone from a tower, point of javelin, leopard, dart, teeth of monster, boar, horn of stag, sorrow, sickness, or any other death ex- cepting that of old age. The Bard goes on to commit the king to the guardianship of the Saints, and names upwards of a hundred, almost all of them of the Welsh Calen- 1 Under this form of assurance, the Bard implies a fervid utterance of prayer, together with a retrospective reference to his successes. 2 The original llugorn is formed of Hit, a host, and corn, a horn: and seems of nearly the same etymology and import with the Gaelic slogan, a war-cry. POETRY. dar ; and concludes by saying, that he should be made by the Most High to be the Lord of Richmond and of Somerset, and honoured knight of gold-coloured vestment, a renowned Earl, a Duke arrayed in his collar, and a King, Sovereign of the West, and an Emperor. AN ODE OF EULOGY. Composed by Gytto’r Glyn, who flourished about 1450, to Davydd Llwyd of Kedewain, for the Eisteddvod which he held for the Bards at his own house, on the high festival of Whitsuntide ; copied from the book of Mr. Davies, of Penegos. [This composition is one of those adduced in proof of the genuineness of the alleged ancient British Alphabet, called Coelbreny Beirdd; and it is maintained that the repeated mention of wood and hewing of wood, and the allusions to the felling of trees, are utterly unintelligible, excepting as referring to the cutting of letters upon wood, in the inscribing of verses upon the billets of the Coelbren.~\ Davydd ! the Bards are coming, All the minstrels with come to thy house with honour. Davydd, son of Davydd my chief, Well hast thou distributed, thou great-grandson of Einion. Diligently do the Bard seek thee, Davydd Llwyd, who withholdest not the banquet. Fair residence of the venerable beloved one, Whilst thou existest thou art a town of assembling ; A dwelling thou hast surrounded by sunshine, On the fair brow of the vale of Towyn is the house, The edifices of St. David’s are those of thy land. Or the Zion of the island is there. The Island of the Saints, or St. James’s The Hospitium of the Nightingale of Bettam. The object of pilgrimage for every district; Thou Pope of Rome, of Kedewain region. Thou art a second Cadell Deyrnllwg, Powerful, to protect us all. Like the faithful sanctuary cross of Keri, The lord of Kedewain will protect us. Thou hast not fled, thou wilt not retire, To spare expense of the costly world. Thou maintainest thy house, thou venerable generous one, And distributest goods to the deserving. Should a King arrive, thou Pope of the island, And come unto thy country, he would go to thy court. Every minstrel, every stout traveller, All come to thee, every one to his lodging; Every poor man even as far as Glamorgan, Every simple person, as if he were the Pope or Sir Foulk.1 Every mouth—all have sung Long life to thee, and that was a pleasant thing. As abundant as is the poetry, So much the more difficult is it to find wood for the song. And we possessed for poetry Wood for a season, if Gwilym would permit. There are two edges to each tongue, To cut the wood, the oaks of verse. The men of genius are hewing Their verse up yonder, out of the wood of the hill, So that there will not be found, for a while, The materials of a poem out of the wood. The wood has gone into thy poems, And the forest will not long endure. There are two with poems for you, Exercising themselves in metre ; Swrdwal, the energetic carpenter of accurate verse, Felling trees to form a song. Llawdden, with his axe. Will not leave wood materials, wherever he comes; Extensive is the work of his craft, The felling of trees for the keys of verse. Two are they who, if allowed, Will not leave wood in the country; Few are the trees on the hill top That remain after them, as refuse. Hewing a poem, renewing wood. Not of weak hazel nor of thorn bushes. Commencing the verse, squaring the wood, Am I still doing for thee, Davydd. 1 Sir Foulk de Warren, Viscount of Cardiff. In the top of the spreading oak of three languages There is room to set my axe at work. Should the zvoods of record be exhausted, Davydd, thou art wood of the dwelling of poetry; The best material art thou, Davydd ; The wood of ode and of poem thou art. Thou art the wood, the material of the house of song, The support of activity in the directing of ardour. The rafter of our language, and its roof overhead, Its gable beam, and its staunch joist. A straight grown pillar of Einion have we, With a strong sound core, from Gwilym. The stately oak of Keri, fair and venerated, The roofing tree of the beloved Kedewain. The home which need not be avoided, And the payment-table of the Bards art thou. Ivor of the mansion of the free table : There is no true Ivor but Davydd.1 Happy man on the banks of Severn ; Hapless our lot, were we deprived of him as our chief. ELEGY ON LLAWDDEN THE BARD. By Iorwerth Vynglwyd, who flourished in the latter part of the fifteenth century ; as did Llawdden, the subject of the Elegy. [This poem is, like the foregoing, referred to as a confirmation of the Coelbren y Beirdd Alphabet.] Alas for Llawdden this present year! 0 sad event for genius, and woe to our Bards ! The chief oak of poetry is felled, And the strength of Bardism of all Christendom ! Fallen is the constructor of song, of eloquent tongue! The forming of the golden verse, who henceforth understands it ? Fallen is the chief of song, of poetic expression ; Vigorous was it whilst he gave it animation. A Bard was he—no dreamer. Rapid in his verse, and powerful was he, 1 This refers to Ivor Hael, the Mecsenas of the Bards in the 14th century. A Tydain Tad Avven, wise and good; A Taliesin of the race of Asia. He restored the real intent And true spirit of our country’s verse. He restored its extensive science— A conspicuous friend of song and oration. The man who bore the axe, Eminent was he found with his sagacious mind, The man who excelled in composition, Who was seen as the winner of two chairs; The gold chair of Caermarthen, of undisparaged learning, Did the lover of knowledge possess, Another chair became him, And he received the dignity of Gwynedd, And thc golden axe of Glamorgan, where wines are found, Did he of the superior mind obtain. Behold a Bard abounding in learning. Great was Llawdden amongst us; He arranged the Roll, whilst, thus distinguished By true proof, he was our chief Bard. The Roll of styles and metres, that belong To the apt-language work of the Poet. The Roll of genealogies, which was too obscure In its arrangement before he set it in order. The Roll of the Statute—not mute was the applause Which he altogether gained by that. The successful Roll of science, And of general exercise of knowledge. Who so gracefully sings to the blithesome woods, With their gay and blooming aspect? Who sings of love to the slender maiden, And so skilfully composes eulogy to the hero? Who, upon wood, has any such scientific song? Who equal to him in the Coelgainc? Who can hew a song so smooth, P'or conveying eulogy, as this gentle person ? An axe he possessed, through his own understanding, One that wrought beneficially in his hand ; And its marks, (vigorous was its progress,) Upon the composition of verse are they found. He would gently and wisely hew 4 u With his skilful hand his elegant song. Upon the wood, clear tokens would he place With this [axe] in straight forward progress. He would place in his verse something of wise talent, That might exist, in the mark of his axe. And he would hew with this the alliterations, Like an eminent Chief Bard. Everywhere there is evidently seen Its own identical mark in our country. In every song, its object was To give certainty, and to excel. Warranted to every living man Are the purtenaces of his science. In every alliteration, I assert, Shall be found the truth and the system. In every metre, correct is the judgment, The true blending of accurate versification. As to the construction of the metres, There are scarcely more than two Like him acquainted with it in its thorough improvement. * He renewed the style of its hewing, He knew the number of the achievements of the Chief Bards, All the Rolls of the science of the Bards, Every office and every system, And the entire occupation of a master of song. A master was he of ancient genius deeply learned, Inspired was he in his learning ; He would instruct a disciple In his full undertaking, and well would he do it. A Grammar did he present to men ; An energetic talent did God bestow on it. To present a true and wise improvement In the work of poetry was his intent. To give the true meaning and construction To language and its metre, the golden work of praise. And the smooth Roll, with order and arrangement, And much learning at Caermarthen. To present a Roll against the mottled disorderliness Of vagrant minstrels, was a great accomplishment. Faultless ordinances are they Of Rhys ap Tewdwr, a worthy man of old. And the Roll of Arthur, the well-esteemed, And likewise good and valiant. My preceptor he was, who gained the applause For the attainment of youthful knowledge, And for the sciences ; a happy man, Who understood all the practice of the versifier. Woe, painful and acute !—alas ! the mournful hour ! To the man who esteemed him—the son of Grufydd ap Nicholas, with his race And family, who so greatly bewail him. In our generation, who shall be found to regulate The Courts of the Eisteddvods ? After Llawdden’s departure, blind are the Bards To-day, because he no longer lives, The one who gave them complete instruction In the works of literature, with perfect genius. He is in the grave ; woe to us this day ; And his like is not seen alive. Llawdden, with his sage countenance, Has assumed the aspect of the ignorant! Gone to the churchyard is the chief counsellor. A hundred whom he has left greatly lament him. Alas 1 In the vale of Llychwr, In the grave does he lie, In yonder cold habitation of the tomb, The sepulchre of his kindred at Llandeilaw ; And his soul went direct To heaven, in peace, to the plenteous feast. And there, still a Bard, with his everlasting song Worshipping God without disguise ; Whilst I here, fixt like the marble statue, Bewail my preceptor in a sea of tears. The same Iorwerth Vynglwyd, when visiting the grave of Llawdden in the Churchyard of Llandilo Talybont, composed the following Verse :— Llawdden with his bright inspiration has ceased. Who henceforth shall instruct us? Beneath the ground is his abode ; Obscured is our language —dark night is come ! A POEM TO REQUEST A FISHING NET, WITH A DESCRIP- TION OF IT. By Meredydd ap Rhys, about 1440. IVAN, prudent one, within his day The best in disposition and in piety, A chieftain unequalled in stature, A princely person like his father Tudur, Of upright form, of lion temper, With the hand of Nudd the Generous, of the race of Grufydd , Descendant and generous heir, [Llwyd , And of equal privilege with Heilyn Vrych. Neither Prince nor Baron Was ever so generous as this Cambrian. A good man, and bold upon thy charger, Art thou, thou lion of the blood of Llywarch. Good is thy aspect, thou man of reading, Good thy strength, if I know thee, man. Thy graciousness resembles that of Job Thy learning like that of David the Bishop ; Of vast learning in the sciences of Merlin, The two profound laws1 are on thy lips. In disputation, no eloquent portion is found, Excepting what comes from thy mouth and wisdom. Valiant in the fight art thou, And a Saint in the Church. An unambitious lamb in the tavern, A teacher of the proud by giving judgment, A bold man in the day of meeting, An Ivor in Llanufydd. All know that you, Ivor, Possess a wise tongue and wealth. Long may this truth continue, chieftain, Of your power.—My complaint to you is, That I hunt the windings of the river With a broken tattered net; 1 Civil and Canon Gazing on the fishes of the source of Alun, I watch for them without catching one. Eminent chieftain, I declare to thee, That sorrowful is Meredydd for a net. With his experience, more pleasant to the son of Rhys The extent of the water than the tangled land. Quickly will I go to the river, Should I have the summer to search it, And once to gain its banks, And have a net from the liberal nobleman. There is a large and handsome lordly net In your possession, generous Ivan. If I shall receive a gift, I desire This net, and request it of you. In the resort of trouts, should it be granted," Betwixt two men shall it be drawn to land. Its two staves are its support, With its skilful workmanship, and its two lines; And its polished lead at the bottom, Throughout its length to weigh it down. Above is its handsome swelling bosom; Below, its expanded hempen covering. A fair web to enrich a person, Beautiful as the bees’ honeycomb. It will combat the water, beating against its lines, . Amidst the foaming of Aberceunant. A hauberk,1 of the work of a strong hand, . With its loose flowing slieve trailing after it. The water will be beautifully divided by it; Unobstructedly will it passthrough it.- Through the water, thy net, Ivan, 1 This is not the only old Welsh composition in which a comparison is made betwixt the links of the hauberk and the meshes of a fishing-net; as in a work of a prior age, an archer of a somewhat eccentric character is told that some robber will come and ride away with his horse, which is grazing in an adjacent meadow; upon which the bold and reckless humourist speaks of the possibility of his being himself at the time on the hill slope opposite, with a good yew bow in his hand, and an arrow that would draw blood out of a weathercock, when he would shoot him such a shot, so low and sharp and long-drawn, that he would be no better protected by a breastplate and Milan hauberk, than by a whisp of fern, or a herring-net. Will reach, when extended, from shore to shore. A vast advantage will be to me in Lent, To possess a net and watch the fords, And to receive it as a gift from you.— And here is presented to you a poem for it. A POEM TO RETURN THANKS FOR THE NET. What man am I, whilst I remain in health ? As a fisherman who more active ? With a thousand of the fishes of Maelor On my table, a mighty number ! Every body will be there, each Thursday night, Looking for their Friday’s provision. I will catch on Christmas eve. Why should a meagre day be worse than a flesh day ? Success to the festivals. Good luck to the calculating of Shrovetide. Why does not Lent arrive, In order that the vigils may commence? That I may fully provide the household store, With the ample net which was given to me ? Briskly will I drag the sweeper In its capturing course after the fry. Small and large, most decidedly, Will be taken in this precious net. Who presented it,—such a lucky gift ? A chieftain—and who but Ivan, Son of Tudur, son of Grufydd Llwyd, Of the race of Heilyn Vrych, And his hand like that of Brochwel ? There is the youth, and his description, How he sprung—a courteous man. Noble is the root from which he grew, A root which will maintain its right. Gwalchmai1 is he called by those who know him ; A dauntless man in the opening of battle 1 Gwalchmai was one of Arthur's Knights—the “Sir Gawain” of Romance Is he, and a buttress to his king. A man in need truly honourable ; Strong is his hand on lance and sword. On the day of strife he knows how to arbitrate, And in the contest he excels. A hunter is the man I esteem ; A long life to the eloquent one. Let Ivan, of the fair growth, Hunt on his fair land, his-father’s domain. In a good hour, I also on the water, Through bounteous means, will be a hunter. Madoc1 the bold, of amplified prospect, The true offspring of Owen Gwynedd, Would not have land—my soul was he— Nor any wealth except the seas. Madoc am I, who throughout my life will seek, Upon the seas, that which I have been used to. I will walk by sea and river, Along the strand with my encircling net. Better is to be the wife of a fisherman, Than of one who would not seek the water. 1 This passage has been quoted in confirmation of the alleged voyage of Madoc to America in the twelfth century. The passage in itself contains no more than an intimation of Madoc’s preferring the sea to living on land, but when joined to the history given by Gyttyn Owain, it assumes some degree of importance. The account given by this writer, according to Powel, states that Madoc, being weary of the perpetual contentions of his brothers, after their father’s death, provided two ships, in which he and his companions left the country, and sailed away towards the west, keeping Ireland to the north- ward, till at last they came to an unknown country. Here he left the great- est number of his companions and returned to Wales, when he again col- lected a large number of persons, of both sexes, who like himself were de- sirous of escaping from the turmoils of civil war, and with them he sailed away with ten sen ships in the same direction as before, and was never more heard of.—Now, in default of more ancient evidence, the credibility of this story mainly rests upon the time it was promulgated. Columbus made his first voyage in 1492 and returned in 1493. Gyttyn Owain is said to have written between 1460 and 1490. Should the last date be correct as to the limit of his writing, it is impossible that his account of Madoc’s voyage can be a fabrication, suggested by that of Columbus. But should the account have been penned after the return of Columbus, there is much to justify suspicion. Until some further evidence is discovered respecting the exact time of Gyttyn Owain’s writing this account, or the sources from which he derived his in- formation, the question must remain undecided.—See “ Hanes Cymru.” St. Peter, the mighty man, it was his lot To be a fisherman ; most excellent was he. To the same pursuit will I go : No more than Peter will I desist. A POEM, By Gytto’r Glynn, to Tryhaearn ap^ Ieuan ap Meyric ap Howel Gam, of Waunllwg, to request the loan of the Greal, for the Abbot of Valle Crucis. [The Greal is one of the Romances of the Round Table, written in the Welsh language. The meaning of the word has been a subject of dispute. Some maintain that Graal means a cup or dish, and that it re- fers to that used at the last Supper, and thence called the Saint Graal, or Holy Vessel. Others suppose the word was originally Sang real, and so called from its containing the sacred blood shed at the crucifixion. It was the search for this vessel by Arthur’s Knights that formed the subject of the Romance which the Abbot so much desired to peruse, and to borrow which he sent all the way from Yale to Glamorgan.] The ages of three men be to thee, Tryhaearn, Patron of the Bards in giving judgment, Son of Ieuan, the chief of Penrhôs, The son of Meyric, the object of my address. The second from Howel Gam, And the third of the race of Adam.1 A royal race, of the kingly stock Of Cynvyn and Blcddyn and Blaidd, Is thy lineage, from the Usk to the Vale of Neath; The kindred is of South and North Wales. Noble is thy blood, Tryhaearn ; May thy end in this world be the Day of Judgment. Strong as the yoked ox has thy fame Traversed the Gwents and the Southern lands. The eye of Gwaunllwg art thou entirely, The hand and the book of the others also ; The offerings of science hast thou Truly distributed, as Arthur did. i The father of Howel. The hand of Nudd to Caerlleon vvast thou, And its people assemble where thou art. The mouth of learning of the Glamorgan Bards ; The mouth of literature of the land of Gwaunllwg. The mouth of all the excellencies of Gwynedd, From Edeyrnion to the land of Neath. And the skilful tongue of our language ; The father who cherishes it, art thou that knowest it. Let us go to thy court, there shall we find thee, At Havreford, like in a high fair. Eight hundred thousand extol thee, From Aberfraw to the vale of Pembroke. Well art thou styled the wise countenance Of all the sciences of Dyved, From the fair harbour where boils the wave Of Daugleddau,1 to Caledonia. One of the heroes of Earl Herbert of Narberth Art thou, and his lance and his might, Possessing a name above that In the dwelling of thy own eight territories ;2 The name of teacher and director of every learning, In a measure like unto the name of Moses. The Abbot of Valle Crucis will make our land Altogether one entire feast; At his own charge shall wine and meat be free, For the entertainment of you and Davydd,3 In the same manner as thou in the Dwyallt, Excepting his vestments and his tonsure. Like as all Cambrians assemble in thy house, From all the Gwents, so shall it be with him. He by his Order is distinguished, You by the sciences of the world. All Gwynedd shall assemble here, Like as the eight districts of Gwent at thy fair mansion. The sciences and endowments of knowledge Assuredly does Davydd love. For one book he does call out That he loves more than gold and gems, i Milford Haven. 4 x 2 Of Gwent. 3 The Abbot of Valle Crucis. And implores you to send The goodly Greal to this land. The Book of the Blood—the book of the heroes, Where they fell in the court of Arthur ; The book of the renowned knights, The book of the fair order of the Round Table. A book still in the Briton’s hand ; The race of Horsa could not read this.1 The loan of this does Davydd, Principal of the Choir, Request from the bountiful Ivor. The kingly book, which should the venerable chief obtain, He would be content to live without other food. The holy monks also do desire to have The sacred Grëal in yonder land of Yale. Nevertheless it will not tarry there ; From the land of Yale it will return again. Your old blind Gytto, he and his chattels, Will be your surety for its return. And gracious Providence, as from the dwelling of St. David, Will doubtless grant thee thy reward. A POEM, TO REQUEST THE GREAL OF THE ABBOT OF GLYN NEATH.2 [By Black Ieuan of the Bilhook, a Bard who flourished from the year 1460 to 1500.] The venerable man of Glyn Neath, With the truthful book which he formed ; Who transferred into two words or three All the eloquence of the world at large. 1 The Greal, being in the Welsh language, was not intelligible to an Englishman. 2 According to Anthony Powel, he was Lewis, Abbot of Neath Abbey, son of Davydd Ddu Offeiriad of Glyn Neath, who translated the Service of the Virgin Mary into Welsh.—It may be observed here, that in the Myvyrian Archaiology there is a Welsh translation of this Service, supposed to be by Davydd Ddu Iliraddug, a Bard who flourished between 1310 and 1360. 701 Seven sciences do we recognise ; The whole seven are in his bosom. Grammar, he is as firm as the faith, With the strength of forty grammarians. In Art, he is fully matured ; In Civil Law, he is a perfect surety ; In Sophistry, he brightly effervesces ; In Music, he has no limit. There is no one scholar, nor even two In the world of equal knowledge. Learning is in his possession ; He is also, if required, a mirror to distant countries. He would determine every disputation. Precious in his judgment ; solid is his sentence ; In purity like the Pope’s, of ancient pure descent, Superior to Oxford and its devices. His brethren1 were casting him off; His brother was his betrayer. When he went across the coast, In the company, to king Pharaoh, The choicest son of Adam was he, A dreamer likewise, and a Bard. Affectionate and comely was the stripling, Joseph, of the sons of Israel, Not of the Saxons. He of happy disposition, When in the fields, says the book of Moses, Saw the sun, together with the moon, All during the day ; And also the stars, which with the moon Did worship the chosen seed. The ploughland did the king cultivate, Hill and valley, mound and boundary. Sometime after, being still possessed of wisdom, There came a scarcity of stacks of corn ; And the sowing of Joseph supplied With abundance of corn without delaying. Why this allusion to Joseph is introduced, does not appear. Let this book therefore be courteously sent To us from the Court of Neath by the worthy Lewis, Who is exemplary in rebuking the ungodly, And of true propriety in prayer to God. And if I shall obtain from Davydd’s son The book of the Grëal without delay, And readily against Lent, Its proud leaves will be worth its weight [in gold.] We will observe the supreme law of St. Gregory, We shall have Matins in the Choir, And after Vespers manifold will be The uttering of praise to Mary. Pleased is the bountiful God with the inspired song, The glorious chant with the organ’s tone. Mounds of books will cheerfully be given, By the pleasant-speaking son of Rhyrid, And the chieftain, more learned than even his father, Shall receive a token of my esteem. Daily shall I betake me to my song, To chant for his soul. Out of the choirs will the Friend bestow, Who rescues man from the deep waters, His gift to save from suffering— A golden jewel that will lead to heaven. LIVERPOOL; ISAAC FOULKES, 18, BRUNSWICK STREET. . , • i*. ■<« / I